"Sirlər xəzinəsi"nin Türk dünyası

Nizami yaradıcılığının türk-müsəlman mənşəyi, ideologiyası və estetikası dahi şair-mütəfəkkirin ilk poeması olan "Məxzənül-əsarar" ("Sirlər xəzinəsi"ndən) özünü bütün mümkün miqyasları ilə hiss etdirməyə başlayır.

Əsas hiss edilən də odur ki, öz söz xəzinəsinin qapılarını səxavətlə açan sənətkar artıq keçmiş əyyamlarda (Firdovsi dövründə) olduğu kimi cəngavərlik dastanı danışmır, ümumən insanın (və insanlığın!) sözün geniş mənasında həyatından, cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinin "tərcümeyi-hal"ından bəhs edir. Və bu, onun ideya-estetik mövqeyini əks etdirən elə bir strateji əlamətdir ki, türklüyə (və türk dünyasına) münasibətini də müəyyənləşdirir. Belə ki, "Sirlər xəzinəsi"ndən başlayaraq Nizamidə türklük özünü hərbi-siyasi yox, mənəvi cəngavərlikdə -ərənlikdə göstərməyin klassik təcrübələrini verməklə postepos dövrü üçün səciyyəvi olan xüsusiyyətlər təqdim edir.

1170-ci illərin ortalarında Ərzincan hakimi Məlik Fəxrəddin Bəhram şaha (1162-1225) ithafən qələmə alınmış əsərin əvvəlində Bəhram şahın şəxsiyyəti olduqca yüksək qiymətləndirilir. Lakin Səlcuqlular dövrünün hər nə qədər nüfuzlu olsa da, adi bir türk hakiminə göstərilən həmin ehtiram, "Sirlər xəzinəsi"nin azərbaycancaya filoloji tərcüməsinin (məqaləmizdə əsərdən örnəklər də məhz bu tərcümədən gətirilir) müəllifi görkəmli nizamişünas Rüstəm Əliyevin də dediyi kimi, sonrakı katib-şairlər tərəfindən o dərəcədə vulqarlaşdırılmışdır ki, istər-istəməz dahi şairə yaraşdırılması heç cür mümkün olmayan bir məddah obrazı meydana çıxmışdır. Halbuki Nizaminin elə "Sirlər xəzinə"sindən özünü mükəmməl bir şəkildə təzahür etdirən ədəbi əqidəsi hər cür məddahlığa qarşı dayanmaqla zəmanəsinin intellektual olduğu qədər də cəsarətli sözünü deməkdədir.

"Sirlər xəzinəsi"ndə Nizaminin özünəməxsus mövzuları, eləcə də idealları mövqeyindən ən çox maraq doğuran hekayələrdən biri "Qarı və Sultan Səncərın hekayəsi"dir. Ona edilən haqsızlıqlardan təngə gəlmiş bir qarı Sultan Səncərin (1117-1157) ətəyindən tutub deyir: "Ey məlik, sənin qayğını mən az görmüşəm, lakin bütün ili səndən zülm görmüşəm... Mənim dadıma çatmasan, ey şəhriyar, bu hesabı hesab günü səndən alarlar... Türklərin dövləti ona görə ucaldı ki, məmləkətdə ədalət hakim oldu. Sən isə zülmkar bəslədiyin üçün türk deyil, bir quldur hindlisən... Şəhərlilərin evini yıxmısan, kəndlilərin xırmanını dənsiz qoymusan".

Şair əlavə edir ki, "Xorasan vilayətini tutmuş Səncər bu sözə əhəmiyyət verməyib özünə ziyan verdi". Və ümumiyyətlə, zəmanəsində ədalətin olmadığını, göy üzündə utanmaq qabiliyyətinin, yer üzündə abır-həyanın qalmadığını deyir.

Nizami başqa bir türk hökmdarının - Sultan Mahmud Qəznəvinin də "bir-iki kişinin incimiş hümməti" qarşısında bəlalara düçar olduğunu xatırladır ki, bundan da əsas məqsəd "zülmkar şah və hakimləri məzlumların ah-naləsi, bəddua və qarğışları ilə qorxudub zülmkarlıqdan saqındırmaqdır" (Rüstəm Əliyev).

Nizami müasiri olduğu türk dünyasının coğrafiyası, onun hüdudları barədə olduqca mükəmməl biliyə malik idi. Və Gəncədən çox da kənara çıxmasa da, elmi təsəvvürləri hər sahədə olduğu kimi, bu sahədə də geniş idi... Adəmin günahlardan təmizlənməsi barədə bəhs edərkən şair yazır ki, "o, Ay kimi Xətay türkü oldu və xəta zülfünü papağının altında gizlətdi". Bu isə o deməkdir ki, ilk insan olaraq bu dünyaya qovulmuş (əslində, təşrif buyurmuş) İnsanın simasında türk çöhrəsinin hər cəhətdən müsbət məna ifadə edən ağlığı (işığı!) var. Və həmin ağlığı (və işığı) mifoloji zamandan bu günə qədər daşıyan türkün mənəvi qüdrəti həm də bir ilahi təqdirin təcəllası kimi dəyərləndirməyə hər hansı halda əsas verməlidir.

Nizami türk-müsəlman dünyasının coğrafiyaçısı olduğu qədər də tarixçisidir. Və bu tarixçilikdə özünəməxsus bir təəssübkeşliyin olduğu da, əslində, ona görə müzakirə predmeti olmamalıdır ki, Nizami üçün insanlığın fəlsəfəsini dərketmə sahəsi olaraq onun özünün mənsub olduğu etnososial (və etnomədəni) sistemdən daha yaxın obyekt ola bilməzdi.

Akademik Teymur Kərimli yazır:

"...Məhəmməd peyğəmbər Nizami poemalarında konkret tarixi şəxsiyyət kimi deyil, bütün dövrlərin və xalqların ən ideal insanı kimi... çıxış edir". Odur ki, Nizaminin bütün ədəbi-fəlsəfi məntiqi ilə diktə olunan "dünyada gözəl, dəyərli və ilahi nə varsa türkdür" prinsipinə görə, əslində, həzrət peyğəmbərimizi "türk" saymaqda ona görə elə bir ciddi yanlışlıq yoxdur ki, "Sirlər xəzinəsi" müəllifi etnik mənşəcə türklüyü mübahisə doğurmayan istənilən bir zülmkar türk hökmdarına qoca bir qarının dili ilə (və cəsarətlə!) "sən türk deyilsən" deyə bilər.

Nizami "türk" sözünə bütün yaradıcılığı boyu verdiyi ideya-estetik şərhləri "Sirlər xəzinəsi"ndən başlayır:

Türkə (oxşar) yasəmən öz çadırını səhrada qurmuşdu,

Çadırın aycığı isə Sürəyyaya ucalmışdı.

...Lalənin hindciyi və yasəmənin türkü

(Elə bil biri) ərəb qarğası, o biri isə Yəmən Süheyli idi.

***

Türk gözəllərinin gülüşlərindən

şəkər xəcalət çəkirdi,

Onların nəzəri ceyranların

gözündən sürməni aparırdı.

Mənim kətan geymiş ayabənzər türk gözəlim

Ürəyimə kətan kimi rəxnə salmışdı

və s.

Nizaminin"türk"ləri yalnız "gözəl" deyil, həm də "basqınçı" olduğu qədər də "müdafiəçi"dir:

Sənin saçlarının (ölkəsinə)

Həbəşistandan Taraza kimi

Ərəblər və türklər basqın ediblər.

***

Heç kim hələ türkü qarət edə bilməyib,

Heç kim öz evini hindliyə tapşırmayıb

və sair.

Nizami "Sirlər xəzinəsi"ndə doğulduğu ata-baba yurdu Gəncəni həm vəsf etmiş, onu "mənim Babilim" adlandırmış, həm də bu şəhərdə qəfəsə salınmış bir bülbül olduğunu söyləməklə şairlik-yaradıcılıq qüdrətinin həmin qəfəsə sığmadığına da eyham vurmuşdur: "Gəncə mənim yaxamı düyünləyibdir, bu düyün olmasaydı, İraqın xəzinələri mənim olardı. Bütün dünya bar-bar bağırır ki, ey qulam, Gəncə hara, Nizami hara!"

"Sirlər xəzinəsi"ndəki türk ruhunun təsiridir ki, çox keçmədən ona türkcə nəzirə-cavablar yazılmışdır. XIV əsrin sonu, XV əsrin əvvəllərində Heydər Xarəzmi əlinə qələm alıb əsər yaratmaq eşqinə düşəndə, özünün dediyi kimi, Nizaminin ruhu ona məsləhət görür ki, "mənim yolumla get, ancaq türkcə yaz, bu gün dövran türklərin dövranıdır". Nizamiyə bu cür türk təəssübkeşliyilə münasibət özünü XV əsr başqa bir dahi türk-özbək şairi Əlişir Nəvaidə də göstərir.

Artıq neçə on illərdir ki, nizamişünaslar dahi şair-mütəfəkkirin türkcə yazmış olduğu əsərləri axtarır, lakin tapa bilmirlər. Görünür, onunla kifayətlənmək lazım gələcək ki, Nizami öz dövrünün populyar ədəbi dili olan farscada məhz türkcə yazmışdır.

Nizami CƏFƏROV

525-ci qəzet.- 2021.- 24 iyun.- S.10.