Əlişir Nəvainin şəxsiyyəti
haqqında ilkin qaynaqlar
Dahi mütəfəkkir, klassik
özbək şairi
Əlişir Nəvai bəşəri ideyaları
özündə təcəssüm etdirən əsərləri
ilə dünya klassikləri sırasında özünəməxsus
yer tutmuşdur.
"Divani-Fani" əsərini
çıxmaq şərtilə bütün əsərlərini
- "Xəzainul-məani" - adlı ümumi
başlıqda topladığı dörd divanını,
"Xəmsə"sini, 20-22 adda yazdığı
elmi-filoloji və dini-təsəvvüfi əsərlərini
türkcə yazan Əlişir Nəvainin bütün əsərlərinin
adı ərəb sözlərindən ibarətdir. Bu məsələni, islamın təsiri olaraq orta əsrlər
Şərq-müsəlman ədəbiyyatı tarixində
artıq ənənəvi hal kimi ("Divani-Fani"də
daxil olmaqla) dəyərləndirə bilərik.
Əlişir Nəvai
bütün əsərlərində, xüsusən
elmi-filoloji və dini-təsəvvüfi əsərlərində
həyatı, mühiti və yaradıcılığı barədə
aydın şəkildə yazmışdır. Əslində,
"Əlişir Nəvainin əsri və nəsri"
adlı təqdim etdiyimiz monoqrafiyada bütün əsərlər
eyni zamanda,
Əlişir Nəvainin tərcümeyi-halı və
şəxsiyyəti haqqında ilkin qaynaqdır və ya bu əsərlər
memuar xarakteri daşıyır. Məsələn, "Haləti-Seyyid
Həsən Ərdəşir" və "Haləti-Pəhləvan
Məhəmməd" əsərlərində uşaqlıq
və gənclik illəri;
"Xəmsətul-mütəhəyyirin"
əsərində yaradıcılığının
qızıl dövrünü yaşayan dahi sənətkarın
dahi Əbdürrəhman Cami ilə ustad-şagird münasibətləri;
"Mühakimətul-lüğəteyn"
əsərində ana dili - türk dilinə vurğunluğu,
bu dilin fars dilinə qarşı
üstünlüklərini açıqlayan dilçi alim kimi
elmi fəaliyyəti;
"Mizanul-əvzan" əsərində
onun ədəbiyyat nəzəriyyəçisi - əruzşünas
alim kimi xidmətləri ilə tanış
oluruq;
"Səbat-abhur"da "Qurani-Kərim"in
yazıldığı ərəb dili lüğətçiliyini
anlatmaqla yanaşı, onun ərəb dilini də gözəl
bildiyi haqda məlumat əldə edirik;
"Nəsaimul-məhəbbət"
təzkirəsində şairin zəngin mütaliə mədəniyyəti
ilə əldə etdiyi Şərq dünyasının
şeyxləri, vəliləri, şair və övliyaları
ilə tanış oluruq. Yəni onun Şərq
dünyasının ədəbi-elmi-fəlsəfi sahəsinin
bütün səhifələrinə bələd olduğu ilə
tanış oluruq;
"Məcalisun-nəfais" əsərində
Əlişir Nəvainin formalaşdığı ədəbi
mühit, dərs aldığı ustad şair və alimlər,
ünsiyyətdə olduğu və
yaradıcılığına dəstək olduğu şəxslərlə
tanış oluruq;
"Münşəat" əsərində
türk dilində rəsmi dövlət
yazışmalarının - məktublaşmaların örnəkləri
sənədləşmə tarixi haqqında aydın təsəvvür
yaradır;
"Vəqfiyyə"
əsərində bu dahi və imanlı şəxsiyyətin
nəhayətsiz miqyasda olan xeyriyyəçilik işləri
ilə tanış oluruq; məsələn, şairin fikrincə,
hər bir kəs Həcc ziyarətindən o yola aid
bütün məsrəfləri əvvəl xalqının məzlum
insanlarına, ölkəsinin abadlığına xərcləməli,
bundan könlü rahat olunca, Həcc ziyarətini
tamamlamalıdı, "Vəqfiyyə"də şair bu
humanist və insani düşüncəsini ortaya qoyur;
"Zubdətut-təvarix"
başlığı ilə təqdim etdiyi iki tarixi əsər
- "Tarixi-ənbiya və hükəma" və
"Tarixi-müluki əcəm" əsərlərində
onu tarixçi alim kimi tanıyırıq;
"Nəzmul-cəvahir",
"Hədisi-ərbəin", "Məhbubul-qülub",
"Siracul-müslimin",
"Risaleyi-tiyr andoxtan" və "Minacat" əsərləri
ilə islam dininin xalq arasında türkcə
anladılması sahəsindəki tarixi xidmətləri ilə
tanış oluruq;
"Lisanut-teyr" əsərində, ömrünün
sonuna yaxın yazdığı bu əsəri ilə dahi
insanın kamillik dövrünə dolduğuna şahid oluruq.
Adlarını çəkdiyimiz
əsərlər sayəsində Əlişir Nəvainin
yaşayıb-yaratdığı 60 ilin hər addımına
sanki canlı seyr etmiş oluruq. Bütün bu əsərlər
şairin istər həyatı, istərsə də
yaradıcılığını müxtəlif rənglərdə,
vəznlərdə əks etdirən bütöv bir memuar
tablosudur.
ƏLİŞİR
NƏVAİNİN ƏDƏBİ
TƏXƏLLÜSLƏRİ: "Nəvai" və
"Fani"
"Nəvai":
Nəvai - çoxmənalı sözdür. Daha
çox avaz, ahəng, melodiya, təravətli, nəğmə,
səs, mənalarında işlənir. Məsələn,
deyərlər ki, bülbülün xoş nəvası -
xoş avazı, şirin səsi var.
Qeyri-adi istedadı, iti zəkası, düşüncəli
təfəkkürü ilə fərqlənən
Əlişir yeddi-səkkiz yaşlarından şeir
yazırdı. Artıq elə bu
yaşlarından şair kimi tanınmasına baxmayaraq, özünə
hələ bir təxəllüs seçməmişdi.
Bir gün bağçada yeni
yazdığı şeirini ucadan avazla zümzümə edərkən
bülbül onun
şirin və əks-sədalı qiraətini eşidir, onu
diqqətlə dinləyərək
avazına (səs ritminə, melodiyasına) valeh olur:
- Sənin oxuduğun şeir
bülbüllərin nəvasından (avazından) cazibəli
və təsirlidir. Adın nədir?
- Əlişir.
- Aha, demək yeni tanınan şair sənsən.
Elə isə özünə gözəl bir təxəllüs
seç, şeir yazanda axırıncı bəndini
möhürlə.
Əlişirə
bülbülün dilindən çıxan "nəva"
sözü daha doğma gəlir və özünə Nəvai
sözünü təxəllüs götürür.
Nəvai sözünün ahəng, səs,
nəğmə, melodiyadan başqa, bu söz azuqə, nemət,
qida; bəylik, dövlət; ehtiyat; qismət, bəhrə; tədbir
tökən, məsləhətçi, xeyirxah, problem həll
edən, bir iş görən; nizam-intizamlı, sifariş,
rifah; zamin olan, girov qoyulmuş əmlak; səs-səda;
yaşayış imkanları yaradan, yaşamaq lazım olan
şeyləri həll edən və sair kimi mənaları da
ifadə edir. Əlişir Nəvai bütün əsərlərində
bu sözü müxtəlif mənalarda nəzmə
düzmüşdü. Nəvaişünas
Erqaş Açilovun da sözün bu mənalarını
şairin elə öz əsərlərinin içindən
seçdiyini müşahidə etdik. "Əlişir
Nəvai əsərlərinin izahlı lüğəti"
dörd cildlik kitabında "Nəva" sözünün əsərlərdən
nümunələrlə məna izahı verilmişdir. Məsələn,
"Mühakimətul-lüğəteyn"
əsərində:
Hər birinin özünəməxsus
... nəva və tərənnümləri var - deyə müəllif
yazır.
"Xəzainul-məani"
divanında:
Ayrılıq içrə Nəvai
ol gülsüz,
Bülbülə der ki, yox
onda nəva.
"Xəzainul-məani"
divanında:
Nəvai istəmə çox eşq
ilə nəva hər kim,
Bu bağ bülbülə
yetmədi nəva hətgiz.
"Fərhad və Şirin"də:
Müğənni oxuyur dilkəş
nəvalar,
Qızıl qübbə
içrə düşür sədalar.
"Fərhad və Şirin"də:
Mey iç bir dəm qalxsın
işrət nəvası,
Məhv etməmiş səni
ömr əjdahası.
"Fərhad və Şirin"də:
"Yetirəndə bura Fərhad nəvani,
Yetişdi ağzına
incimiş canı.
"Lisan ut-teyr" təsəvvüfi
əsərində -
Dəhr bağında tapıb
kamım rəva,
Taleyim tapdı nəzmimdən
nəva.
(Mənası: "Bu
dünya bağında məqsədim amala yetişib, bəxtli
insanlar şeirlərimdən bəhrələndilər") məzmundakı
beytindən çıxış edərək "bəhrə
vermək, qismət, məqsəd" mənasında eyni təxəllüsü
seçib yazdı ki, bu fikirdə həqiqət var (İzzət
Sultan). Şair şeiriyyətini ruh qidası, qəlb azuqəsi
bilib yenə təxəllüsünün belə bir mənasını
açır.
Ümumiyyətlə, yaradıcı
insanlar təxəllüs seçəndə onun öz
yaradıcı düşüncələrinə və məqsədlərinə
görə yox, daha çox çoxmənalılığına
diqqət edərlər, bu hal klassik ədəbiyyatda daha
çox müşahidə olunur.
Əlişir Nəvainin az yaşında seçdiyi bu təxəllüsü
onun müdrik ağlının, uca və ali qəlbinin səsi,
nəvasıdır. O, bu çoxmənalı sözün
yazılış və ruh mənalarını əsərlərində
söz-fikir oynatmaları, gerçək anlamını isə
həyat salnaməsində (xeyirxah məqsəd və niyyətlərində)
əks etdirmişdir.
Nəticədə qeyd edək
ki, şair "Nəva" təxəllüsünü türkcə
yazdığı əsərlərində istifadə
etmişdir.
Yalnız "Lisanut-teyr" əsərini "Fani" təxəllüsü
ilə yazıb, lakin həmin əsərin içərisində - 79-cu bölmədə təqdim
etdiyi "Şeyx Sənan" hekayətini - qissəsini
"Nəvai" təxəllüsü ilə möhürləyib.
Amma yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, elə bu əsərinin
də içində dəfələrlə "nəva"
sözünü müxtəlif mənalarda nəzmə
düzmüşdür.
"Fani": Əlişir Nəvai fars dilində yazdığı əsərlərini
"Fani" təxəllüsü ilə möhürləmişdi.
"Fani" sözünün mənası,
bildiyimiz kimi, boş, ötəri, keçici, müvəqqəti,
yox olma, həmişəlik olmayan, puç, axırı
puç, axırı olmayan; qalmayan və s. deməkdir.
"Fani" - həm
müstəqim (həqiqi), həm də məcazi (törəmə)
mənada işlənən bu sözün "Nəvai"
kimi mənaları çoxdur. El sözüdür,
"bu dünya fani dünyadır, axırı heçdir,
puçdur". Dünyəvi və təsəvvüfi
mənada işlənən fani sözü əslində,
"fəna" sözündədir. Təsəvvüfdəki
yeddi vadinin (tələb, eşq, mərifət, istiğna,
tövhid, heyrət, fəqrü fəna) axırıncısı Fəna,
əslində, həqiqətin başlanğıcıdır. "Lisan ut-teyr" dini-təsəvvüfi əsərinin
əsas məzmunu da məhz gəlib bu məntiqə
çatır. Ona görə Əlişir
Nəvai bu əsərini sonda "Fani" təxəllüsü
ilə möhürləmişdir. ("Lisan
ut-teyr" əsərində 149-cu fəsildən yüz
altmıış ikinci fəslə qədər Hüd-hüd
(şanapipik) bu vadilərin hər biri haqqında haqqında məlumat
verir və ardınca həmin vadiyə uyğun bir hekayət
söylənir). Təsəvvüf alimlərinin
yazdıqlarına istinadən, fənadan sonra bəqa gəlir.
Bəqa isə
əbədiyyət, daimilik, sonsuzluq deməkdir.
Əlişir Nəvainin tərcümeyi-halından
məlumdur ki, o, təsəvvüf əhlinə daimi hörmət
bəsləyib. Hətta özü tamamilə dərvişlik
yoluna qədəm qoymaq istəyib. Dostu
Sultan Hüseyn Bayqaranın təkidli xahişi ilə o, bu
yoldan çəkilib. Ümumiyyətlə,
Əlişir Nəvai nəqşibəndilik təriqətinə
meyl edib. Ustadım, pirim deyə daim
sayğı göstərdiyi dahi mütəfəkkir
Əbdürrəhman Caminin müridi olaraq 1476-cı ildən rəsmən
bu təriqətə daxil olmuşdu. Nəticə etibarilə
də, piri
Əbdürrəhman Caminin rəhbərliyi
altında bu təriqətin riyazi (əməllərini) mərhələlərini
keçərək və fənafillah (Allah yolunda həlak
olan) statusuna çatdı. Ömrünün sonuncu illərində
tamamlağı "Lisan ut-teyr" əsərini əslində,
bu etiqadına ədəbi abidə kimi də dəyərləndirmək
olar.
Farsi nəzm içrə
çün sürdü qələm,
Nəzmin hər sindinə
qıldım rəqəm.
Feyz etcək o mənadan manğo,
Tapdı nişanə nəzmi Fanidan
manğo
Çün "Lisan ut-teyr"lə
avaz eylədim,
Müxtəlif quşlarla pərvaz
eylədim.
Dörd cildlik
"Əlişir Nəvai əsərlərinin izahlı
lüğəti" kitabında "Fəna"
sözünün əsərlərdən nümunələrlə
məna izahı verilmişdir. Məsələn, "Fərhad və
Şirin", "Leyli və Məcnun", "Məhbubul-külub"
("Könüllərin sevgilisi"), "Lisanut-teyr"
("Quş dili"), "Tarixi-ənbiya və hükəma"
("Peyğəmbərlərin və müdriklərin
(filosoflarin, alimlərin) tarixi") "Məcalisun-nəfais"
("Nəfis məclislər") və s. əsərlərindən
nümunələrlə Fani sözünün çoxmənalılığı
diqqətə çatdırılır.
Almaz ÜLVİ
Filologiya elmləri
doktoru
525-ci qəzet.- 2021.- 25 iyun. S. 15.