Yaxın Tiflisin uzaq mənzərəsi

Deyirlər ki, istirahətin mövsümü olmur. Amma nə sirdirsə, elə ki, yay gəldi, adam evdə qərar tutmur. Bir neçə günlük də olsa, harasa getmək istəyirsən. Elə bu fikirlə də, bir neçə gün bundan əvvəl dostumla qərara gəldik ki, qısa müddətə də olsa, istirahət üçün harasa gedək.

Sözün düzü, istirahət deyəndə bir az gur səslənir. Necə deyərlər, yetim əlində qoğal gülməli göründüyü kimi, kasıbın istirahətə getməsi də boynuna biçilməyib. Aldığım az maaş, sosial qayğılar, bir sürü problem, bank krediti və sair və ilaxır. Təbii ki, şəxsi problemlərimi yazıb oxucunu yormaq onu neqativə kökləmək niyyətim də yoxdur. Keçək mətləbə...

Nə isə... Qərara aldıq ki, gedək Tiflisə. Qədim Tiflisə. Oranı da seçməyimiz təsadüfi deyil. Tiflis qədimdən Azərbaycan türklərinin tarixi məskəni, Borçalının və ətrafların mənəvi mərkəzi sayılıb. Borçalı ellərindən, Sarvan, Başkeçid, Çörük-Qəmərli, Barmaqsız, Ağbulaq, Qarayazı, Qaraçöpdən gələn yolların tuşlandığı hədəf, Tiflis həndəvərində Soğanlıqdan, Ortacaladan, Nəftuluxdan keçərək şəhərə çıxır.

Tariximizin izi ilə Sənan dağını, Narınqalanı, Təbriz, Abbasabad, Tatar meydanlarını, Siracxana yoxuşunu, Bülbül calasını, Müctəhid, Qeybulla, Qumarbazlar, Nəbatat bağlarını, Koroğlu qayasını, Qoşa qalanı, İsgəndər qalasını, Aşağı məhləni, Paronbəyov, Təklə karvansaralarını, Gümüşün yolunu, Qoçoğlunun suyunu, Gorxananı, Seyidabadı, Mirzaabadı, Basqalları, Şıxlını, Şahtaxtını, Seyidləri, əcdadlarımızın ruhunu yaşadan digər tarixi məntəqələrimizi adlayıb, hədəfə yaxınlaşırsan. Hədəf də dediyim tarixi adlar, abidələr, türk adıyla tarixə meydan oxuyan qədim-qayım yurd yerlərimizdir.

Əlqərəz... Yolu əlimizə alıb, nağıllardakı kimi az getdik üz getdik, iynə yarım yol getdik, dərə təpə düz getdik. Bakıdan Qazaxa, Qırmızı Körpüdən də adladıq üzü o yana.

Yola çıxmağın bir üstün cəhəti də var ki, adam gördüyündən, eşitdiyindən, bildiyindən danışır. Mən də dostumla yolboyu maraqlı mövzularda söhbət etdik. İxtisasca hüquqşünas olan dostum çox informasiyalı, dünyanın gərdişindən az-çox hali insandır. Onunla hər mövzuda söhbət eləmək xoşdur. Bir sözlə, içi dopdolu olan dostumla beş-altı saatlıq yolu necə gəldiyimizin fərqinə varmadıq.

Gürcüstan sərhədini keçəndən sonra yolboyu azərbaycanlıların sıx yaşadığı kəndlər başlayır. Bu kəndlərə baxa-baxa beynimdə qəribə fikirlər dolaşırdı. Yolboyu sıralanan kəndlərin evlərinin əksəriyyətində işıqlar yanırdı. Ürəyimdən keçdi ki, görəsən, maşını bu kəndlərin birinə döndərib, qapılardan hər hansı birini döysək, bizi qonaq edərlərmi? Beynimdə bu və bu kimi onlarla sual dolaşırdı. Həm də fikirləşirdim ki, bu kəndlərdə yaşayan həmyerlilərimiz indi evlərində öz doğma dilimizdə danışır, övladları doğma dilimizdə təhsil alırmı? Nə çarə ki, qosqoca tarixin yaddaşında bir xalq olaraq tale yazımız bizi bir-birimizdən ayırıb. Biz bu yanda, onlarsa Borçalı mahalında qalıblar. Bizi bizdən ayıranın da başına ayrılıqlar gəlsin...

Bu fikirlərlə, bu suallarla gəlib Rustavi şəhərinə çatdıq. Qərara aldıq ki, burada gecələyək. Rustavi mənə bir az Sumqayıtı xatırlatdı. Amma Sumqayıtla Rustavi arasında olduqca böyük fərq var. Günü-gündən inkişaf edən Sumqayıt gözəlliyi, füsunkarlığı ilə Rustaviyə meydan oxuyar desək, lap yerinə düşər.

Səhər açılan kimi, gəzmək üçün məhz elə Rustavini seçdik. Şəhərin görməli yerlərində olduq. Rustaviyə turistləri cəlb edən əsas səbəblərdən biri də başqa şəhərlərlə müqayisədə buranın ucuzluq olmasındadır. İnsafən, olduğumuz yerlərdə bir neçə turist ara-sıra gözümüzə dəyirdi.

Rustavidə gəzməli-görməli yerləri bir az dolaşıb, vaxt itirmədən Tiflisə getməyə qərar verdik. Bir neçə saata Tiflisə çatdıq. İlk baxışda Tiflisə qanım qaynamadı desəm, lap yerinə düşər. Şəhər mənə olduqca soyuq təsir bağışladı. Bunun səbəbini dinimiz və dilimizlə bağladım. Bəlkə də hansısa müsəlman ölkəsində olsaydım, Tiflisdən daha doğma qarşılayardım.

Şəhərdə gəzdikcə bu soyuqluğu daha da çox hiss etməyə başladım. Bir müddət sonra artıq bu soyuqluğa alışdım. Gürcü dilini bilmədiyimdən alış-veriş edəndə, ünvan soruşanda rus dilindən istifadə edirdim. Amma rus dilində müraciət edəndə gürcülər əhəmiyyət vermirdilər, elə bil eşitmirdilər. Çox vaxt da çalışırdılar ki, cavab verməsinlər. İnsafən, yaşlı nəslin nümayəndələri gənc nəslə baxanda bir az mərhəmətli və bir az da diqqətli idilər. Elə bu üzdən, hər dəfə də çalışırdım ki, yaşlı nəslin nümayəndələrinə müraciət edim.

80-ci illərin axırları şovinist Qamsaxurdiyanın törətdiyi cinayətlərin, türklərə qarşı nifrətin son akkordları bu günün Gürcüstanında az da olsa, hələ də hiss edilməkdədir. Şovinist gürcülər dünyanın bu vaxtında belə, şəhərdə turist olan türklərə də, yerli əhaliyə də kin-küdurətlə baxırlar. Rus dilindən imtina etməkləri də məlum siyasi gedişlərin nəticəsidir.

Tiflisdə xeyli gəzdik. Kifayət qədər maraqlı təəssüratlarım oldu. Gəzə-gəzə gəlib çıxdıq yəhudilərin ibadət elədiyi sinaqoqa. Ravin bizi çox xoş qarşıladı. Bakıdan gəldiyimizi biləndə daha çox sevindi. Azərbaycan və yəhudi xalqlarının tarixi dostluğundan, bağlılığından söz açdı. Hər iki xalqın əsrlərdir qarşılaşdığı məhrumiyyətləri dilə gətirdi. Ermənilərin 30 ilə yaxındır ki, torpaqlarımızı işğal etdiklərini, tarixi yurd yerlərimizin dağıtdıqlarını bildirdi. Bu arada söhbət əsnasında yəhudi ravinə bildirdim ki, Birinci Qarabağ savaşında torpaqlarımız uğrunda gedən döyüşlərdə azərbaycanlılarla çiyin-çiyinə vuruşan yəhudi oğulları da az olmadı. Albert Aqarunov "Milli Qəhrəman" adına layiq görüldü. Hər zaman xatırlanır, unudulmur, xatirəsi əziz tutulur.

Yəhudi ravin bizi sinaqoqa dəvət etdi. Burada yəhudilərin ibadət etməsini izlədik. Bir az sonra, sinaqoqu tərk edərkən, bir maraqlı hadisəylə qarşılaşdıq. Ravin bizə, "xırda pulunuz varsa, o adama verin" dedi. Mən də, dostum da əlimizi cibimizə salıb xırda axtardıq. Və hər ikimiz öz aramızda azərbaycanca danışmağa başladıq. Bu an bizə kimsə "Bakılısız", dedi. İkimiz də bir-birimizə baxdıq. Azərbaycanca danışan bu insana yaxınlaşıb pul vermək istəyəndə, həmin adam ildırım sürətilə bizdən uzaqlaşdı. Xeyli təəccübləndik. Səbəbini bilmədik. Bir az sonra Ravin bizə bildirdi ki, həmin adam ermənidir. Erməni olduğuna görə də yəqin sizdən pul götürməyib.

Bir anlıq boğazım qurudu. Bu adam sinaqoqun qarşısında dilənir. Pula ehtiyacı var. Üstü-başı da çox pis halda idi. Necə deyərlər, cındırından cin hürkür. Ağzında dişləri belə yox idi. Həyatın dibində olan bu erməninin hikkəsi özündən çox-çox böyük idi. Elə erməniydi ki erməni... Türkə olan nifrəti o qədər böyük idi ki, müəyyən ehtiyacını ödəyəcək, ən azından çörək alacağı pulu belə bizdən götürmədi.

Bir millət olaraq əsrlərdir bizim çörəyimizi yeyən, torpaqlarımızda yaşayan, sonra bizə, tariximizə, tarixi yurd yerlərimizə , musiqimizə, mədəniyyətimizə qənim kəsilən bu erməni qocanın məkri əslində, onun mənsub olduğu xalqın xisləti idi. Və özünü qonşu dövlətdə, Allah evinin qarşısında belə bir daha sübut etdi.

Mən, dostum və həmin ravin bir neçə saniyə bir-birimizə baxdıq. Susmaqla bir-birimizin ürəyindən keçənləri oxuyurduq sanki. Ravinlə bir şəkil çəkdirib, sağollaşıb oradan uzaqlaşdıq.

Gürcü provaslav kilsəsinin yanından keçəndə qərara aldıq ki, buranı da ziyarət edək. Ortodoks Kilsəsi Gürcüstanda ən çox təsirə malik qurumdur. Əhalinin 80 faizindən çoxu patriarxa inanır. Kilsədə ibadət edənlərə tamaşa etdiyimizi görən patriarx bizə yaxınlaşıb kimliyimizlə maraqlanır. Ona Bakıdan gəldiyimizi bildiririk. Patriarxla bir xeyli söhbət etdik. Dinlər haqqında xeyli müzakirələrimiz oldu. Patriarx dini söhbətlərdən daha çox gürcü xalqının başına gətirilən müsibətlərdən, tarixdə gürcülərin məruz qaldığı məşəqqətlərdən danışdı.Təbii ki, dinin ən böyük mahiyyətlərindən biri də siyasətdir. Və patriarxın kilsədə siyasi söhbətlər aparması da başadüşülən idi.

Kilsədən sonra yolumuzu Cümə məscidindən saldıq. 18-ci əsrə aid bu tarixi yadigarı 20-ci əsrin əvvəllərində milyonçu H.Z.Tağıyev təmir etdirib. Məscidə daxil olanda şiə və sünni qardaşlarımızın ibadət etdiyini gördük. Məscidin axundu ilə söhbət eləmək istəsək də, alınmadı. Harasa gedirdi deyə, bizimlə görüşə bilmədi. Vaxtını ayırıb bir neçə dəqiqəlik də olsa bizə ümumi məlumat verə bilərdi. Amma çox təəssüflə qeyd edim ki, yəhudi ravindən, gürcü patriarxdan fərqli olaraq Cümə məscidinin axundu "seçildi". Gürcü patriarxı kilsədə dini söhbətlərdən daha çox siyasi söhbətlər etdiyinin mənasını, sözün düzü, Cümə məscidində qarşılaşdığım mənzərəni görəndə anladım.

Ermənilər əsrlərdir tariximizə sahib çıxır, tarixi torpaqlarımıza ərazi iddiaları irəli sürür, elm-sənət, mədəniyyət sahəsində bir çox uğurlarımızı dünyanın əksər ölkələrində olduğu kimi, Gürcüstanda da öz adlarına çıxır. Ən azından hər birimiz istənilən yerdə mənfur erməni xislətinə qarşı olmalıyıq. Həmçinin, cümə məscidinin axundu da gələn xarici turistlərə tariximiz, torpaqlarımızın işğalı ilə bağlı məlumat verməlidir. Borçalı, qarapapaq türklərinin qarşılaşdığı problemləri də məscidə təşrif buyuran hər kəsə açılmalıdır. Hər halda mən belə düşünürəm...

Cümə məscidindən sonra yolumuzu "Görkəmli Azərbaycanlılar panteonu" - Tiflisidə ictimai xadimlərimizin dəfn olunduğu memorial qəbiristanlığa salırıq. Burada Mirzə Fətəli Axundov, Mirzə Şəfi Vazeh, Fətəli xan Xoyski, Həsən bəy Ağayev və onlarla şəxslər dəfn edilib. Panteon Botanika bağının ərazisində, köhnə müsəlman qəbiristanlığının yerindədir.

Bura daxil olanda ənənəyə uyğun, qəbir əhlinin ruhuna salavat verdim. Onu da deyim ki, burada özümü olduqca rahat hiss eləyirdim. Səmimi etiraf edim ki, Yəhudi sinaqoqunda erməni qocasının hərəkəti, gürcü patriarxının siyasi söhbətləri, Cümə məscidinin axundunun laqeydliyi məni olduqca yormuşdu. Amma xalqımızın aydınlarının uyuduğu məkanda kifayət qədər rahatlıq tapdım. Onların məzarlarını təmizlədim, gülləri suladım, ruhlarına dualar oxudum. Demək olar hər biriylə bir neçə dəqiqəlik "ürək söhbəti" elədim. Müstəqil dövlətdə yaşadığımı, onların arzuladığı, görmək istədikləri cəmiyyətin bu gün var olmasını, gənclərimizin ali savada yiyələnməsini, elm, mədəniyyət, ədəbiyyat, idman sahəsindəki uğurlarımızı, sivil, demokratik, günü-gündən çiçəklənən dövlətimizin olmasını onlara bildirdim. Müəyyən qədər Axundov babamıza gileyləndim də. Ədəbiyyat və teatr sahəsində olan boşluqları ona nəql elədim. Dövrümüzün Hacı Qaralarından, daha doğrusu, üz qaralarından Axundov babama danışdım. Dedim ki, bu gün kifayət qədər imkanlı üz qaraları vardır ki, onlar xaricdə təhsil alan tələbələrə yardımlar etmirlər. Vaxtilə Tağıyev çox tələbəyə təhsil haqqı vermişdi. Öz cibinin puluyla onları dünyanın bir çox ölkələrində oxutmuşdu. İndə də həmin Hacı Qaralar ciblərinin pullarını eşq-işrət məclislərinə xərcləyir, "müğənnilərə" bahalı geyimlər, avtomobillər, dünyanın müxtəlif ölkələrində evlər, malikanələr alırlar. Heç dövlətin gələcəyi olan gənclər onların yadına da düşmür, təhsilə sərmayə etmək ağıllarına gəlmir.

Babamız Axundova gileylənsəm də, heç kim mənə cavab vermədi. Mirzə Şəfi tamam susmuşdu. General Abdulla-ağa Bakıxanov, Məmməd-Həsən Hacınski, yazıçı və publisist Əliqulu Qəmküsar, aktyor və rejissor İbrahim İsfahanlı, şair Mehdiqulu xan Vəfa, diplomat Behbud ağa Şahtaxtinski, İsa Sultan Şahtaxtinski, Adilə Şahtaxtinskaya, yazıçı və publisist Eynəli bəy Sultanov, yazıçı və publisist Rzaqulu Nəcəfov, Hüseyn Əfəndi Qayıbov, Nazlı xanım Məmmədquluzadə, Həmzət bəy Qayıbov, Müzəffər Nərimanov, Fərəc bəy Sultanov, Mirzəli Abbasov, Abbas Qurbanov, Mustafa Vəliyev, Yusif Hacızadə, Hüseyn Bəhmənov, Rzabala Rzayev kimi aydınlarımız da mənim gileyimə sükutları ilə şahidlik etdilər.

Oradan ayrılmaq istəmirdim. Kifayət qədər mənəvi rahatlıq tapmışdım.

Bu müqəddəs məkandan sonra yolumuzu Tiflisin mərkəzində yerləşən bir məkana saldıq. Amma burada gördüklərimiz bizi sözün əsl mənasında təəccübləndirdi. "Kamança" adlanan dükanda ermənilər demək olar ki, hər şey satırdılar, özlərinə aid olmayan hər şey. Buna misal olaraq deyim ki, bu dükanda türk kimliyini ehtiva edən çox şeyə rast gəlmək olar. Qədim xalçalardan tutmuş, musiqi alətləri, saxsı qablar, geyim əşyaları, hətta yeməklərə belə. Dükanda erməni satıcıdan soruşanda ki, bəs bu qabda olan yeməyin adı nədir və hansı xalqa mənsubdur. Erməni satıcı yarpaq dolmasını göstərib, "Bu, qədim erməni milli xörəyidir", deyəndə, necə deyərlər, kalım dura-dura yetişmişim töküldü. Anladım ki, bunların məqsədi bu dükanda nəyisə satmaq deyil. Bura gələn turistlərə satdıqları hər şeyin ermənilərə məxsus olduğu kimi təqdim etməkdir. Bir anlıq təsəvvür edin ki, həmin dükanda Gürcüstanda yaşayan soydaşlarımıza məxsus xalçaları, saxsı qabları ucuz qiymətə alıb həmin dükanda erməni mədəniyyəti nümunəsi kimi təqdim edirlər. Dəmir qabda dovğanı, ayranı da ermənilərə məxsus hesab edirlər.

Amma bu hiyləgər, tarixi olmayan xalqın dovğanı, ayranı, dolmanı, xalçanı öz adlarına çıxıb adını "Kamança" qoyduğu dükanda satmağı da təsadüf deyil. Tam ideoloji bir xətlə bu işi görürlər. Adıçəkilən dükanın arxasında onlara məxsus kilsəyə daxil olsanız görərsiniz ki, onlar öz iyrənc əməllərini, türkə olan nifrətlərini, dənizdən dənizə böyük Ermənistan xülyalarını da məhz kilsələrində həyata keçirirlər. Kilsələrində azyaşlı və digər yaş qruplarına məxsus olanlara bu dediklərimi bir-bir aşılıyırlar.

Təbii ki, ermənilərin bu cür təbliğatı dünyanın müxtəlif ölkələrində müxtəlif cür aparılır. Gürcüstanda olması da məni heç təəccübləndirmədi. Amma Gürcüstanda yaşayan soydaşlarımızın ermənilər qədər fəal olmaması, yaşadıqları ərazini tərk edib Bakıya və digər ölkələrə köçmələri bizə heç bir halda sərf etmir. Düşmən dəyirmanına su tökmək kimi bir məna daşıyır. Orada qalıb dövlət və xalq adına bütün imkanlardan istifadə etməyi daha məqsədəuyğun hesab edirəm.

Savalan TALIBLI

525-ci qəzet.- 2021.- 26 iyun. S. 18-19.