Milli qayğılarla, bəşəri duyğularla yazılmış kitab

Mobil telefonuma gələn zəngə baxdıqda tanış olmayan nömrə gördüm. "Kim olar?" sualının düşüncəsi altında zəngi açdım.

Dəstəyin o biri başından bir qədər xırıltılı səs eşidildi:

- Salam, Ruhəngiz müəllim, necəsiniz?

Yenə də "Kimdir?" sualının döydüyü yaddaş süzgəcimi vərəqlədim. Amma səsin sahibinin kimliyini tapa bilmədim. Salamı aldım, soruşmağa tələsmədim.

- Salam. Çox sağ olun.

Səs köməyimə gəldi.

- Böyükağa müəllimdir sizi narahat edən. Astanlıdan.

Tanıdım. Haqqında eşitsəm də, tanışlığa fürsət olmamışdı. Atası Məmmədağa müəllim uzun illər Astanlı məktəbinin direktoru işləmişdi. Maarif fədasi, Qırmızıkənd məktəbinin direktoru qayınatam Abuzər Ağayevlə yaxın dost, sirdaş olmuşdular. Böyükağa müəllim də atasından sonra Astanlı məktəbinin rəhbərliyini çiyinlərində daşımışdı. Məktəbin respublikada tanınmışlar səviyyəsinə çatmasında həm atası Məmmədağa müəllimin, həm də özünün əməyi az olmamışdı. "Bəs bugünkü zəngi nəyə borclu idik?" - sualı beynimi məşğul etdi. Amma bu dəfə də özü köməyimə çatdı.

- Ruhəngiz müəllim, artıq məktəbdən ayrılmışam yaşımla bağlı. Pensiyadayam. Ancaq əlimi-ayağımı işdən çəkmək istəmirəm. Çoxdan məni narahat edən, doğrusu, dincliyimi alan bir işə əl qoymuşdum. Indi tamamlamışam. Nəslimiz haqqında, xalqımızın 200 illik tarixinə söykənən keçmişi barədə xatirə-roman yazmışam. İstəyirəm ki, siz də oxuyasınız bu kitabı.

Böyükağa müəllim həmin gün telefon zəngi ilə özünü mənə tanıda bilmişdi, amma hələ əlimdə olmayan kitabın necəliyini bilmirdim. Nəzakətlə sağollaşdıq. Ani olaraq fikrimdən keçirdim: "Görünür, son dövrlər dəbdə olan tərcümeyi-hal xarakterli kitablardandır". Bir-birinin bəhsinə yazılan, bəsit, sxolastik tipli "tarixi" kitablar addımbaşı rastımıza çıxır. Və bunlar insanın zövqünü korlamaqdan başqa bir işə xidmət etmir.

Bu söhbətdən bir müddət keçdi. Doğrusu, gərgin iş şəraitim söhbətimizi arxa plana atdı. Mən kitab haqqında unutmuşdum. Ancaq yeni bir zəng bu mövzunu gündəmə gətirdi.

- Alo, Ruhəngiz müəllim, mənəm - Əlövsət müəllim.

Dərhal tanımışdım. Rayonumuzun mətbuat həyatında özünəməxsus rolu olan peşəkar jurnalist Əlövsət Poladı tanımamaq mümkün deyildi. Söhbətimizdən məlum oldu ki, qocaman jurnalist Böyükağa müəllimin xatirə-romanının redaktorudur. Kitabı mənə çatdıracağı üçün zəng etmişdi.

Artıq kitab qarşımda idi. İlk olaraq kitabın nəfis tərtibatı diqqətimi çəkdi. Adı da özünəməxsusluğu ilə seçilirdi: "Ağrılı tariximizin yaddaş salnaməsi". Bu ad mənə pıçıldayırdı ki, əsərdə çox mətləblərdən söz açılıb və mən düşüncələrimdə yanıla bilərəm. Bu, bir nəsil haqqında yazılmış sıradan əsərə bənzəmirdi də. Və ilk vərəqi çevirdim... Artıq 33-cü səhifədə müəllifin məqsədini tam şəkildə qavraya bildim. Birinci hissənin "Vacib missiya" başlıqlı hekayəsində yazılıb: "Keçmişimizə maraq, nəslimizin köklərini dərindən öyrənib bilmək həvəsi əvvəldən məndə güclü olub. Bu da ilahi bir tapşırıq, ilahi bir missiyadı. Hər evdə, nəsildə yaxın-uzaq qohumları yaxşı tanıyan, başqalarına da tanıtdırıb mehribanlıq yaradan çox adam olmur. Bizim ailədə də bu missiya mənim üzərimə düşmüşdü. Bir tikə vaxtımdan nənəmin qırıq-qırıq söylədiyi qarışıq fikirləri, maraqlı xatirələri əlimə keçən kağız parçalarına yazıb toplamağa başlamışdım... Getdikcə daha aydın duyurdum, mən tək özüm deyiləm, həm də ulularımızdan gələn ruham, nəfəsəm". Oxucu asanlıqla anlayır ki, müəllif bir ailənin, nəslin fonunda bir xalqın tarixinə, uzaq keçmişinə işıq salır. Əslində, bir ailə bir nəslin budağı, bir nəsil də bir xalqın şəcərəsidir.

Xatirə-roman mündəricat və doqquz hissəyə bölünür. Hər hissə də kiçik hekayələrə. Çox səliqəli və ardıcıl hissələr dastan qolları kimi bir-biri ilə əlaqəlidir. Bir hissədə iştirak edən obraza digərlərində də rast gəlinir. Bu, əsərin vahid süjet xəttinə məlik olduğuna sübutdur. Yəni xatirələr səpələnməyib, xronoloji ardıcıllıqla düzülüb. Və bir ailənin, bir nəslin fonundakı hadisələr o taylı-bu taylı Azərbaycanın yaşadığı tarixə işıq tutub. Bu işıq bizim tarixdən öyrəndiyimiz çox mətləblərə müəllifin gözü ilə yeni aydınlıq gətirib. Məsələn, əsərdə müəllifin atası Nuralı kişinin dilindən yazılan parçada oxuyuruq: "Azərbaycanı iki yerə parçalayan mənfur Türkmənçay müqaviləsi atamın yadına gəlirdi. Uşaq da olsa, o hadisəni xatırlayırdı. Həmişə deyirdi bu müqavilə şir başlı İran şahlığının... qartal başlı rus padşahlığının... əlbir olub məkrlə böyük bir məmləkətin sinəsinə sancdıqları zəhərli bir qılıncdan başqa bir şey deyildi... O vaxt İranda atam Meydan kişi kimi düşünən, Azərbaycanın parçalanmasının, məmləkətdə yaşayan xalqlar, millətlər arasında ayrı-seçkilik, nifaq salınmasının, ictimai ədalətsizliyin əleyhinə çıxıb etiraz səslərini qaldıranlar az olmamışdı". Əsər tarixə söykənərək bir fərdin eşitdiklərindən, gördüklərindən qaynaqlanıb və deyərdim ki, tariximizi öyrənmək üçün də maraqlı mənbədir. Gələcək nəsillər üçün tariximizi yaşadan qaynaqdır, sənəddir.

Kitabın mənim üçün maraqlı olan cəhətlərindən biri də Böyükağa müəllimin babaları ilə mənim ulularımın eyni yurddan olmaları, eyni taleyi yaşamaları idi. Ərdəbildən köç edən babalarımızın Muğanda yurd-yuva salmaları, yerli camaatla qaynayıb-qarışmaları Böyükağa müəllimin qələmində mənə də öz keçmişimi, ulularımı xatırladırdı. Hətta hardasa bizim nəsillərin yolunun kəsişməsi, hal-hazırda yaşadığım kəndin adının tez-tez çəkilməsi də əsəri mənə doğmalaşdırırdı. Mən Böyükağa müəllimin sətirlərində babalarımı, nənələrimi, özümü də görürdüm.

Əsərdə konkret obrazlar var. Bu surətlər həyatda yaşamış insanlardır, yəni prototiplərdir. Hər fəsildə bir obrazın dilindən keçmiş xatırlanır, olub-keçənlər canlandırılır. Birinci hissə müəllifin çox sevdiyi, dəyər verdiyi nənəsi Gültərin dilindən təqdim edilir. Böyükağa müəllim həyatı məhz onun söylədiyi şirin nağıllardan, əhvalatlardan öyrənmişdir. Öyrəndiklərinin əksəriyyətini məktəb həyatı ilə yanaşı, bu təhsilsiz, amma dünyagörüşlü qadından əxz etmişdir. Romanda canlandırılan "nənə" obrazı azərbaycanlı qadınlara xas mərdliyi, dürüstlüyü, dünyagörüşü, uzaqgörənliyi, ağlı, fərasəti ilə seçilir. Sanki hər birimizin evində yaşayan qocalarımızın ümumiləşdirilmiş obrazıdır Gültər nənə. Bu qadın evini, ailəsini sevir, qoruyur. Gələcək nəsillər üçün örnək olacaq bir nəslin yetişməsində Gültər nənənin rolu danılmazdır.

İkinci bir obraz müəllifin babası Nuralı kişidir. Əslində, Böyükağa müəllim babasının üzünü görməyib, amma onun obrazını nənəsinin dilindən eşitdiyi hekayətlərdən yaradıb. İkinci hissənin qəhrəmanı olan Nuralı baba o taylı-bu taylı Azərbaycanın vahid obrazıdır. Ərdəbil-Muğan bölgələrinin sakinidir. Onun parlaq surəti sanki kitabın əsas səhifələrinə işıq salır, oxucu bu mayakın işığında yolçuluğa çıxır. Nuralı kişi öz yurdunu Cənubdakı siyasi və iqtisadi səbəblərdən tərk etsə də, Şimalda daha ağır, böyük siyasi burulğanın içinə düşür. Siyasi cəhətdən savadsız, amma dövrün hadisələrindən baş çıxarmağı bacaran bu insan istər-istəməz baş verən olaylardan kənarda qalmır. Müəyyən tarixi dönəmlərin gah qaranlıq, gah da qarışıq gedişatında o da iştirakçı qismində görünür. XX əsrin əvvəllərində baş vermiş xaoslarda Nuralı baba bəzən özünü itirib çıxış yolu axtarsa da, onun əsl azərbaycanlıya məxsus mərdliyi, dürüstlüyü, dönməzliyi, dosta vəfalılığı, yediyi çörəyə qiymət qoyması kimi xüsusiyyətləri oxucunun nəzərindən qaçmır. Nuralı babanın timsalında yaradılmış obraz oxucuya "qəhrəman türk" oğlunun varlığını pıçıldayır. Əsərin bir yerində erməni barbarlarının 1918-ci ildə törətdiyi qırğınının qarşısını almaq məqsədilə Azərbaycana gəlmiş türk ordusunun Astanlıda qonaq olması diqqəti çəkir. Türklərin yüksək çinli bir komandanı türk əsgərlərinin şərəfinə verilən ziyafətdə öz gücünü nümayiş etdirən Nuralı babaya mauzerini hədiyyə edir. Dizində bir zərbə ilə kəlin ayaq sümüyünü qıran Nuralı qəhrəman türk komandanını heyrətə salır. Kitabda bu cür qüvvətli bir kişinin eyni zamanda, çox saf qəlbə malik olduğu da vurğulanır. Sovetlərin təbliğatına uyaraq "qara gün" üçün zəhmətlə yığıb saxladığı qızıllarını çervon pullara dəyişir və müharibədən sonra bu pullar da dəyərini itirərək adi kağız parçasına çevrilir. Hiyləyə aldanmaq, düşmənin şirin dilinə uymaq Koroğlu kimi qəhrəmana da səhv addım atdırır. Nuralı baba da başına gələn qəzavü-qədərlərdə məhz qəlbinin saflığına qurban gedir.

Romanın hissələrindən biri də "Kərbəlayi Hacağa dastanı" adlanır. Bu, doğrudan da, əsl dastan şirinliyi ilə yazılmış parçalardır. Bölgənin varlı, imkanlı, hörmətli mülkədarlarından biri olan Kərbəlayi Hacağa müəllifin babasının həyatında böyük rol oynamış şəxsdir, Nuralının Astanlıda yurd-yuva salmasının səbəbkarıdır. Əsər boyu bu iki şəxsin bir-biri ilə yaxın sirdaş, dost münasibətinin şahidi olan oxucu Kərbəlayi Hacağanın həm də Sovetlər dönəmində öz evini, hətta Vətənini tərk etməyə məcbur edilənlərdən olduğunu öyrənir. Mülkləri, əkin sahələri, dəyirmanı, əhalinin min hektarlarla əkin sahələrini suvaran nasos-stansiyası əlindən alınan mülkədar həbs təhlükəsi ilə üzləşəndə yurdunu tərk etməyə məcbur qalır. Əsərdə onun haqqında oxuyuruq: "İri mülk, geniş torpaq sahələrinə malik Kərbəlayi Hacağa çox məşhur adam idi. Cənub və Muğan bölgələrində onu tanımayan yox idi. O, abır-həyada, namus-qeyrətdə, insaf-mürvətdə, səxavətdə, əliaçıqlıqda da hamıdan fərqlənirdi... Kərbəlayi həm də böyük xeyriyyəçi idi. Əlindəki bütün vəsaiti xalqın xeyrinə olan işlərə sərf edirdi". Xeyriyyəçi H.Z.Tağıyevlə dost olan bu mülkədar öz bölgəsinin xeyrinə Bakı milyonçusunun imkanlarından da faydalanırdı. Atası mülkədar Hacı Məmmədhüseyndən qalma Astanlı dəyirmanını 1902-ci ildə təkrar təmir etdirərkən məhz H.Z.Tağıyevdən çox böyük dəstək almışdı. Ancaq çox əfsus ki, tale, zaman onun zəhmətinin üstündən xətt çəkdi, viranı dağıdıldı, özü isə həyatı bəlli olmadan sona yetdi.

Bax bu yerdə də Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlının "Ölən dünyam" romanı yada düşür. "Ölən dünyam"da əsilli-nəsilli, imkanlı azərbaycanlı ailələrinin Sovetlər dönəmində ellərindən, obalarından didərgin salınmaları, yad yerlərə sürgün edilmələri "Ağrılı tariximizin yaddaş salnaməsi"nin leytmotivindən də qırmızı bir xətt kimi keçir. Kərbəlayi Hacağaların timsalında bu haqsızlıq bir daha xatırladılır.

"Kitabda müəllif dövrün bəzi tarixi məqamlarına toxunmuşdur" - ifadəsini işlətmişdik. Belə tarixi faktlardan biri də 1940-cı illərin axırları, 1950-ci illərin əvvəllərində Azərbaycan SSR-də kənd təsərrüfatının inkişafı ilə bağlı böyük işçi qüvvəsinə ehtiyac yarandığı bəhanəsi ilə Qərbi azərbaycanlıların öz dədə-baba torpaqlarından köçürülməsi ilə bağlı V.İ.Stalinin imzaladığı fərmandan bəhs edilməsidir. Bu tarixi fakt mənim üçün də tanış, daha doğrusu, yaşadığım mühitə aid idi. Çünki bizim məhəlləmizdə yaşayanlar "gəlmə" adlandırdığımız Qərbi azərbaycanlılar idi. Uşaqlığım onların əhatəsində keçmişdi. Dostlarım, oyun məktəb yoldaşlarım olmuşdu onların övladları. Bilərəkdən Azərbaycanın aran zonasına köçürülən, öyrəşdikləri dağ-meşə havasından uzaqlaşdırılan bu insanlar Vedidən, Göyçədən, Zəngəzurdan idilər. İndi bu köçkünlərin ilk nəsli dünyasını dəyişib, onların heç üzünü görmədikləri, doğma torpaqları haqda eşitdikləri nəsli yaşayır bizlərlə. Ancaq yenə də yerli əhali onlara "gəlmə" deyir. Allah heç kimi elindən, yurdundan qopartmasın.

"Məzlum görkəmli mərd köçkünlər" başlıqla hissədə oxuyuruq: "50-ci illərin əvvəllərində Ermənistandan zorla köçürülənlərin növbəti dalğası 30-a yaxın ailəni də bizim kəndə gətirib çıxarmışdı". Deməli, Astanlı da belə ailələrə qucaq açmışdı vaxtında. Qaynayıb-qarışmışdı ailələr, sonralar qız alıb, qız vermişdilər, mehriban, səmimi münasibətdə olmuşdular. Romanda maraqlı faktlardan biri də köçkünlərin içərisində Abbasqulu bəy Şadlinskinin nəslindən olan nümayəndələrin Astanliya gəlişi və yerli əhali ilə birgə yaşamaları, yurd-yuva salmalarıdır.

Böyükağa müəllimin xatirə-romanı bədii-üslubi cəhətdən də diqqətəlayiq əsərdir. Dili sadə, aydın, şirindir. Oxucuya bədii zövq aşılayır. Su kimi rəvan oxunur, cümlədən cümləyə adladıqca axıcılıq yol yoldaşın olur. Bir də müəllifin ilk əsəri olmasına baxmayaraq, mükəmməl, orijinal roman təsiri bağışlayır. Elə bil təcrübəli bir yazarın qələmindən çıxıb. Görünür, müəllif romana qədər zəngin təcrübə keçib, müşahidə aparıb. Həm də doğulub boya-başa çatdığı bölgəsinin - Neftçalanın söz boğçasından yararlanıb. Get-gedə unudulan, gənc nəslin dil yaddaşında yadlaşan sözlərə nəfəs verib, onları unudulmağa qoymayıb. Əsərdə belə sözlərdən "hətərən-pətərən", "nala-mıxa vurmaq", "çəm tapmaq", "kümə" və digərləri bölgəmizin şirin aksentindən xəbər qaynağıdır. Yeri gəldikcə istifadə olunan lirik ricətlər əsərə yeni nəfəs, yeni ruh verir, müəllifin düşüncələrini, yanaşmalarını əks etdirən bu parçalar romana lirika aşılayır, onu daha da oxunaqlı edir. Doğrusu, Böyükağa müəllimin xatirə-romanı mənim ruhuma uyğun bir əsər oldu desəm, yanılmaram. Çünki eyni bölgənin sakinləri olmağımız, dilimizin doğmalığı, tarixi yaddaşımızın az qala eyniyyət təşkil etməsi "Ağrılı tariximizin yaddaş salnaməsi"ni mənə çox yaxınlaşdırdı.

Əsərin son səhifəsini bitirdikdən sonra yeni bir zənglə yazıçı-jurnalist Allahverdi Eminovla həmsöhbət oldum. Son vaxtlar pandemiya şəraitindən irəli gələn məhdudiyyətlər üzündən ancaq telefon zəngləri ilə əlaqə saxladığım bu ağsaqqal qələm sahibi həm də ana şəcərəmin layiqli üzvü, mənim kitablarımınsa redaktoru, işıq üzü görməsinin səbəbkarıdır. Artıq mən onunla ədəbiyyatdan, yeni kitablardan, ümumən mətbuat sahəsindən iki qələm yoldaşı kimi danışmaq hüququ qazanmışam və bununla fəxr edirəm. Bəzən qələm sahibləri onlara mayak olan yazarlara "borcunu ödəməy"in yollarını axtarırlar. Ancaq bu "borc"u ödəmək imkansızdır. Mən də bu hisslərlə qocaman mətbuat işçisinə Böyükağa müəllimin kitabından xəbər verdim, təəssüratlarımı ilkin olaraq yazarlıq yolundakı "mayak"ımla bölüşdüm. 2021-ci ildə 80-ci baharını yaşayan Allahverdi müəllim əslən şairlər yurdu Qazaxdan olsa da, Muğanda doğulub, boya-başa çatıb və xatirə-romandakı ədəbiyyat havası, tarixi yaddaş, maraqlı tərcümeyi-hallar onun da diqqətini çəkdi və ilk fürsətdə kitabı oxumaq istədiyini bildirdi. Mənim: "Əsərin maraqlı cəhətlərindən biri də keçmişdən boylanan insanların bizim bugünümüzdəki şəxslərin ataları, babaları olmaları, tanıdığımız müasirlərimizin əslində keçmişdən qaynaqlanan tarixi özlərində yaşatmalarıdır" - ifadəm həmsöhbətimin fikrə getməsinə, sonra da özünün şirin xatirələrini səsləndirməsinə səbəb oldu. Bu telefon söhbəti həmin gün çox çəkdi. Əslində bu uzun söhbət Böyükağa Məmmədovun kitabının təsirindən, mənim romanla bağlı təəssüratımdan irəli gəlmişdi. Və üst-üstə düşən düşüncələrlə telefondakı söhbətimizi bitirdik...

Nədənsə xatirə-romanın son hekayəsi bu an yenidən beynimdə işıqlandı. "Məhəbbətin möcüzəsi" adlanan sonluq əslində, müəllifin bu möcüzəli əsərinin epiloqu təsirini bağışlayırdı. Sanki müəllif dünyanın məhəbbət üzərində bərqərar olmasını bir daha vurğulamaq istəyirdi. Bütün insanlığın məhəbbətdən vüsət aldığını hayqırırdı. Bəli, Şah İsmayıl Xətainin "Məhəbbətdir yerin, göyün dayağı" - ifadəsi B.Məmmədovun da qələmində öz isbatını tapmışdı bu günümüzdə. "Səpdiyim toxumların hamısı cücərib çıxmışdı. Düşündüm bu, ilahi eşqin, saf məhəbbətin möcüzəsidi..." - ifadələri ilə romanının son səhifəsini qapayan müəllif yeni kitablarının görüşünü də bizlərə vəd edirdi sanki...

Bu yerdə mənim də təəssüratlarıma son qoymaq vədəsi gəlmişdi, deyəsən. Müəllifi yeni və ilk kitabı münasibətilə təbrik etmək, yaradıcılıq axarı arzulamaq istəyi ilə mən də ürək sözümü beləcə çatdırdım.

4 iyun 2021-ci il.

.

Ruhəngiz ƏŞRƏFQIZI (NƏCƏFOVA)

525-ci qəzet.- 2021.- 30 iyun. S. 15-16.