Dahiyanə sadəlik
Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 31
yanvar 2020-ci il tarixli Sərəncamı ilə
görkəmli yazıçı, dramaturq, publisist, tərcüməçi,
pedaqoq, ictimai xadim Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin 150
illik yubileyi qeyd edildi.
Mən də yaradıcılığını və
şəxsiyyətini çox sevdiyim Əbdürrəhim bəyin
yubileyinə töhfə olaraq onun haqqında
yazılmış xatirə və məqalələrdən
ibarət albom-kitab tərtib etmişəm. Tərtib etdiyim bu kitabda
akademik Məmməd Arif Dadaşzadənin 25 dekabr 1970-ci ildə
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin 100 illik yubiley gecəsində
oxunmuş "Dahiyanə sadəlik" məqaləsi də
yer alıb. İndi "525-ci qəzet"in
oxucularına bir qədər ixtisarla təqdim etdiyimiz bu məqalə
akademikin 1980-ci ildə nəşr olunmuş "Sənətkar
qocalmaz" kitabından götürülüb.
Yazıldığı
vaxtdan 50 il keçməsinə baxmayaraq, görkəmli
klassikin yaradıcılığından böyük ehtiramla,
məhəbbətlə bəhs edən bu məqalə 150
illik yubileyini qeyd etdiyimiz Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyevin şəxsiyyətinə və ədəbi-bədii
yaradıcılığına zamanında verilmiş çox
böyük dəyərdir.
Mustafa
ÇƏMƏNLİ
Məmməd
Arif DADAŞZADƏ
O, mütənasib
vücudu, səliqəli geyimi, qalın, yaraşıqlı və
bir qədər də nurani saçları ilə uzaqdan diqqəti
cəlb edirdi. Ləyaqətli, təsirli görkəmi
ilə o, yazıçılarımız arasında dərhal seçilirdi.
Bütün gənclər ona xüsusi hörmət
bəsləyirdilər. Əlbəttə,
bu hörmətin səbəbi yalnız ədibin zahiri görkəmi
deyildi. Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyevin davranışı da, danışığı
da, ürəyi də təmiz və gözəl idi. Asta-asta danışardı, şirin-şirin söhbət
edərdi, hətta hirslənəndə də səsini
ucaltmazdı.
Mədəniyyətimizin,
teatrımızın və ədəbiyyatımızın
tarixinə yeni səhifələr yazan Ə.Haqverdiyev belə
bir adam idi. Görkəmli
teatrşünas və dramaturq, bacarıqlı hekayəçi,
fəal ictimai xadim olan Ə.Haqverdiyev bütün şüurlu
həyatını, qırx illik bədii
yaradıcılığını yüksək bir ideala -
xalqın səadətinə həsr etmişdi.
M.F.Axundov ənənələri əsasında
inkişaf edən realist ədəbiyyatımızın,
xüsusən dramaturgiyamızın tərəqqisində
Haqverdiyevin rolu olduqca böyükdür. Teatrımıza
irili-xırdalı 20-dən artıq əsər verən ədib
Nəcəf bəy Vəzirovdan sonra dramaturgiyamızı
müasir həyata daha çox
yaxınlaşdırmış, onu dövrün canlı
güzgüsünə, həyatın irəli
sürdüyü vacib suallara cavab verməyə
çalışan mötəbər bir auditoriyaya
çevirmişdi.
Ə.Haqverdiyevin fəaliyyətə
başladığı dövr xalqların həyatında əhəmiyyətli
siyasi-ictimai dəyişikliklər dövrü idi. Öz
xalqına, insanlara sədaqətlə xidmət etmək istəyən
hər bir yazıçının ən müqəddəs vəzifəsi
bu tarixi dəyişikliklərin düzgün yolla həyata
keçirilməsinə çalışmaq, oxucu və
tamaşaçıları dövrün vəzifələri
ruhunda tərbiyə etmək idi. Bu,
çox əhəmiyyətli idi. Çünki
xalq və millət adından danışan elə adamlar
vardı ki, onlar cəmiyyətdə baş verən hadisələrə
düzgün qiymət verə bilmədikləri
üçün xalqı yanlış yola sövq etməyə
çalışırdılar.
Ə.Haqverdiyev 1892-ci ildə "Yeyərsən qaz ətini,
görərsən ləzzətini" pyesi ilə ədəbiyyat
aləminə qədəm qoymuşdu. Bu əsərdən sonra
yazdığı "Dağılan tifaq", "Bəxtsiz
cavan", "Pəri cadu", "Ağac kölgəsində",
"Köhnə dudman" və sair dram əsərlərində,
"Xortdanın cəhənnəm məktubları",
"Marallarım" kimi bir silsilə hekayələrində
Ə.Haqverdiyevin əsas mövzusu ictimai həyatdakı
qüsurların dözülməzliyini, xalq şüurunda əmələ
gələn ciddi oyanmanın zəruriliyini göstərmək
idi.
Odur ki, Ə.Haqverdiyevin Azərbaycan
yazıçılarının inqilabçı-demokratik cəbhəsinə
qoşulmasını, "Molla Nəsrəddin"
jurnalının ardıcıl iştirakçılarından
olmasını təsadüfi hesab etmək olmaz.
1905-ci ildən
sonrakı ictimai-ideoloji mübarizədə öz yerini və
istiqamətini düzgün təyin edən ədib "Molla Nəsrəddin"
jurnalında "Mozalan", "Lağlağı",
"Ceyranəli", "Xortdan" və başqa imzalarla əsərlər
çap etdirir.
Biz bu vaxtadək heç bir yerdə Ə.Haqverdiyevlə
M.Ə.Sabirin adını yanaşı çəkməmişik. Halbuki C.Məmmədquluzadə
ilə əməkdaşlıqda bu iki dost ədibin xidməti
müəyyən dərəcədə birləşir və
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. "Molla
Nəsrəddin" jurnalı dünyaya gəldiyi ilk illərdə
Mirzə Ələkbər Sabir onun sağ qoluna, Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyev isə sol qoluna girib jurnala qüvvət və
cəsarət vermişdilər. C.Məmmədquluzadə
sonralar etiraf edirdi ki, "Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev
hər şeydən qabaq "Molla Nəsrəddin" məcmuəsinin
ibtidasından ta bu vaxtadək məcmuənin ən yaxın əməkdaşlarından
və məsləhətçi dərəcədə
yoldaşlardan hesab olunur".
Onu da demək lazımdır ki, Ə.Haqverdiyev satirik bir
hekayəçi kimi həmin jurnalın qüvvətli təsiri
altında yetişmişdi. Onun ictimai-siyasi satira səviyyəsinə
qalxan hekayələri, xüsusən "Xortdanın cəhənnəm
məktubları" tamamilə jurnalın inqilabi demokratizminə
və üslubuna müvafiq idi...
Ə.Haqverdiyevin hekayəçilik məharəti
özünəməxsusdur, onun öz ideya-estetik xüsusiyyətləri
vardır. Tənqid və ifşa ədibin vətəndaşlıq
ləyaqətini aşkara çıxardığı kimi,
onun insanpərvərliyini, müsbət həyat
idealını da aydınlaşdırır. Ədibin estetik idealı insaniyyətdir. Onun "Qoca tarzən" və "Mirzə Səfər"
kimi hekayələrini oxuyanda inanırsan ki, ədibin qələminə
istiqamət verən həmin insaniyyət idealıdır,
insandakı gözəlliyi, ləyaqəti, istedadı duymaq,
qiymətləndirmək arzusudur. Mirzə Səfərlərin,
usta Zeynalların mərdliyini, dostluğunu, Həsən
ağaların quru təkəbbürünə,
yalançı himayəkarlığına qarşı qoyan ədib
öz əlinin zəhmətinə, öz qüvvə və
bacarığına arxalanan, insanlıqda, dostluqda möhkəm
olan sadə və namuslu adamların nəğməkarıdır.
Hekayəçi Haqverdiyevin qələmi altında bəzən
incə lirika kinayəli yumora, yumor acı istehzaya, satiraya, hətta
bəzən sarkazma keçir, mehribanlıq və məhəbbət
nifrətə, qəzəbə çevrilir. "Ovçu Qasım",
"Qaban", "Çeşmək" hekayələrindəki
lətifə və anekdotvari hadisələrin,
"Marallarım" və "Cəhənnəm məktubları"
silsiləsinin əsasını təşkil edən ictimai tənqidin
doğurduğu acı gülüşün özündə ədibin
ürək ağrısını, kədərini duymaq çətin
deyildir. Bəzən bu kədər güclənir, sadə və
təmiz adamların müstəbidlərdən çəkdiyi
faciələrin doldurduğu səbir kasasının
daşmasına səbəb olur...
Ədibin
göz yaşları arasından eşidilən
gülüşündə və əksinə,
gülüşləri arasından süzülən göz
yaşlarında böyük insanpərvər bir qəlbin hərarəti
hiss olunur...
Hekayəçi Haqverdiyevin bir məziyyəti də
şirin, sadə və aydın dildə yazmasıdır. Ə.Haqverdiyev
maraqlı bir söhbətçi, bacarıqlı təhkiyə
ustası idi. Onun hekayələrini oxuyanda
elə bil ki, gözəl bir nağıl dinləyirik,
böyük sənətlə həyatın birləşdiyini
duyuruq. Dahiyanə sadəlik elə bunun
özüdür.
Sözümüzü Ə.Haqverdiyevin hekayələrindən
başlasaq da, etiraf etməliyik ki, o, ədəbiyyatımıza
hər şeydən əvvəl bir dramaturq kimi daxil
olmuşdu. O,
şüurlu həyatının qırx ilini, demək olar ki,
teatra və dramaturgiyaya həsr etmişdi: ilk dram əsərini
1892-ci ildə yazmış, son əsəri olan
"Sağsağan" isə 1932-ci ildə yazılıb,
1933-cü ildə, yəni ədibin vəfat etdiyi ildə Gənc
Tamaşaçılar Teatrında tamaşaya qoyulmuşdu.
Şuşada
müəllimi - teatr həvəskarı Yusif bəyin təsiri
ilə uşaqlıqdan teatra vurulan ədib 1891-ci ildən sonra
Peterburqda təhsil aldığı zaman Aleksandrinski
teatrının pərəstişkarlarından olmuşdu...
Azərbaycan dramaturgiyasının tarixində
Ə.Haqverdiyevin əsərləri realizm yolunda irəliyə
doğru bir addımdır. Əvvələn, ona
görə ki, "Dağılan tifaq", "Bəxtsiz
cavan" kimi dramlarında Haqverdiyev dövrün vacib ictimai məsələlərinə
toxunaraq cəmiyyətimizdə baş verən hadisələrə
qabaqcıl mövqedən cavab verməyə
çalışırdı. Onun pyesləri
ardıcıl surətdə bəy, xan və mülkədar
hakimiyyətini damğalayırdı. İlk
əsərlərində qoyduğu problemlərin inqilabi həllini
ədib son əsərlərində - "Ağac kölgəsi"ndə,
"Köhnə dudman", "Baba yurdunda" əsərlərində
verirdi.
İkincisi, ona görə Ə.Haqverdiyevin
dramaturgiyası irəliyə doğru bir addım idi ki, burada ədibin
estetik idealı, onun sənətkar mövqeyi çox aydın
bir şəkildə təzahür edirdi. Qəhrəmanlar bir tip
olaraq öz ictimai və fərdi simaları ilə səhnədə
canlanırdılar. Tarixi konkretlik, ictimai dəqiqlik
Haqverdiyev qəhrəmanlarının səciyyələndirilməsində
mühüm yer tuturdu. Digər tərəfdən
bu dramlarda dramaturji təkmilləşmə,
ardıcıllıq, kompozisiya mürəkkəbliyi nəzərə
çarpırdı. Ə.Haqverdiyevin
"Pəri cadu" və "Ağa Məhəmməd
şah Qacar" kimi əsərlərində ədibin yeni təşəbbüsləri,
çoxplanlı dram yaratmaq meyli diqqəti cəlb edir.
Onun Ağa Məhəmməd şah surəti kamil bir
faciə qəhrəmanıdır. N.Nərimanovun "Nadir
şah"ından sonra Ə.Haqverdiyev teatr tariximizdə daha
bir addım irəli ataraq bütün varlığı ilə
mənfilik, qəddarlıq, müdhişlik mücəssəməsi
olan müstəbid şahı qüvvətli faciə qəhrəmanı
səviyyəsinə qaldırmışdır...
"Dağılan tifaq"da mülkədar Nəcəf
bəyin faciəsi daha çox ailə-məişət faciəsi
kimi nəzərə çarpır, onu bədbəxt edən,
tifağını dağıdan qumardır, pozğun həyatdır. Oğlu Süleymanın da
onun yolu ilə gedib pozğunlaşması, arvadı Sona
xanımın faciəsi mülkədar tifağının
daxili çürüməsini əks etdirir...
"Bəxtsiz cavan" dramında Ə.Haqverdiyev
mülkədar tifağının dağılmasını bir
qədər də dərindən işıqlandırır. Mülkədar
ağalığının daxildən
dağılmasının bir təzahürünü də Fərhad
təmsil edir... 1900-cü ildə yazılan bu əsərdə
ilk dəfə Azərbaycan səhnəsindən Fərhadın
dili ilə ədib öz demokratik fikirlərini açıq və
aydın bir şəkildə ifadə etmişdi.
"Pəri
cadu" pyesində odunçu Qurban ilə Niyazın bədii
surətini ədib dərin rəğbət hissi ilə
yaratmışdır...
"Bəxtsiz
cavan"dan 25 il sonra yazdığı "Köhnə
dudman", "Baba yurdunda" və "Ağac kölgəsində"
pyeslərində ədib tarixin hadisələrə verdiyi ciddi
təshihi qeyd edir və bu təshihin ədalətli
olduğunu göstərir... Ədəbiyyatda,
teatr aləmində fədakar ədib-dramaturqun nə demək
olduğunu yaxşı təsəvvür etmək
üçün Ə.Haqverdiyevin həyat və
yaradıcılığına nəzər salmaq kifayətdir.
Teatr Ə.Haqverdiyevin ən əziz fəaliyyət
aləmi, ən çox sevdiyi bir sənət ocağı idi.
Teatrlarımız üçün Ə.Haqverdiyev
"Hamlet", "Qəzavat", "Yəhudilər" və
"Pero" əsərlərini tərcümə
etmişdir.
Əgər buraya onun "Millət dostları",
"M.F.Axundov ("Xəyalat")", "Ac həriflər"
kimi kiçik pyeslərini də əlavə etsək və
xatırlatsaq ki, 1908-ci ildə "Leyli və Məcnun"
operası ilk dəfə möhtərəm ədibimizin
dirijorluğu ilə ifa olunmuşdur, o zaman Ə.Haqverdiyevin Azərbaycan
teatrı tarixindəki görkəmli rolu və mövqeyi təsəvvürümüzdə
tam bir şəkildə canlanar.
Ə.Haqverdiyevi
həyatda görənlər, onun Azərbaycan Dövlət
Universitetində ədəbiyyat tarixindən oxuduğu
mühazirələri dinləyənlər çox
yaxşı bilirlər ki, bu ədib nə qədər zəhmətkeş,
nə qədər işgüzar, nə qədər sakit və
təvazökar, nə qədər nəcib və mehriban bir
adam idi, necə atəşli, odlu bir təbliğatçı,
necə sevimli bir müəllim, necə insaniyyətli bir insan
idi.
Ə.Haqverdiyev bu gün də qarşımızda öz
gözəl siması ilə canlanır, hətta deyə bilərik
ki, o, daha da gözəlləşmişdir. Əsərlərindəki
müasirlik və insanpərvərlik ruhu bütün
varlığı ilə çiçəklənmiş, əsərlərinin
estetik tərbiyə dairəsi xeyli genişlənmişdir.
Azərbaycan
Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin
maliyyə dəstəyi ilə çap olunub
Dadaşzadə Məmməd Arif
525-ci qəzet.- 2021.-4 mart.- S.12