Gerçək bədii mətnin vəsfi

Yaxşı şeir sözlərin xasından, misraların harmoniyasından yaranır. Əsl şair hər parıltılı kəlməyə doğru can atmır. Çünki ilk baxışdan bu gözaldadıcı parıltı sahibini və oxucusunu aldada da bilər. Onda inam, etibar itər, urvatlı söz qədir-qiymətini qorumaqda çətinlik çəkər.

İlk uğurlu şeirlərini və elmi-publisistik məqalələrini ötən yüzilliyin səksəninci illərinin sonlarında oxuduğumuz Elşad Səfərlinin sonrakı vaxtlarda çap olunan poetik nümunələrdən ibarət topluları və ədəbiyyatşünaslığın müxtəlif problemlərinə həsr edilmiş nəşrləri, dərs vəsaitləri göstərir ki, sözlə qırx-qırx beş illik yoldaşlığı hədər deyilmiş. Ötən müddət ərzində o, "Sabir Rüstəmxanlının fərdi yaradıcılıq üslubu" mövzusunda dissertasiya müdafiəsini başa çatdırıb, geniş aspektli yazısının kitab şəklində çapına nail olub. Elə alimlik taleyini də çalışdığı Lənkəran Dövlət Universitetinə bağlayan müəllif nə elmi yaradıcılıq yorulduğunu dilinə gətirib, nə də poeziyada usandığını bəyan edib. Bunun arxasında sənət sevgisi, axtarış, zəhmət və sözsüz, istedad dayanır.

Elşad Səfərlinin yeni "İki çiçəyin dastanı" şeirlər, poemalar kitabını oxuyuruq. Bu poeziya buketi bölgədə yaşayıb-yaradan, daim təzəliyə can atan, çağdaş şeirimizi ali məktəbdə təbliğ-tədris edən, dərindən bilən, onunla nəfəs alan şairimizin özünəməxsus hiss və həyəcanları, ürək çırpıntılarıdır. Kitaba "Nikbin notlar və ya qəm motivləri" adlı irihəcmli ön söz yazan filologiya elmləri doktoru, professor Əmirxan Xəlilov doğru olaraq alim-şairin yaradıcılıq potensialını yüksək dəyərləndirir, səciyyəvi cəhətlərini qabardır: "Mənim 40 ilə yaxındır ki, tanıdığım, sevdiyim keçmiş tələbəm, dostum Elşad Səfərli mübaliğəsiz, hələ o zaman məhz ən yaxşılardan biri olmuşdur. İndi o, öz müəllimlərinin çoxunu xeyli dərəcədə ötüb keçmiş, neçə-neçə elmi-bədii kitabların müəllifidir. Elşad yaxşı dərk edir ki, ucalığın, fəzilətin ən kiçiyi pul, var-dövlətin ən böyüyü isə hikmət, mənəvi zənginlikdir. Təbii istedad sahibi olan həm də ağıl, zəka sahibidir, "ağır oturub, batman gələndir". Heç vaxt təhsil, məktəb fitri-istedadı əvəz edə bilməz. Onun poeziyasının uğuru təbii istedad faktoru ilə bağlılığındadır ki, bunu da heç kim inkar edə bilməz".

"İki çiçəyin dastanı" kitabı "Nostalji" adlı maraqlı nümunə ilə açılır. Bəlkə də hər bir poeziya toplusu üçün ilk şeir qapıdır. Nağıllarımızda olduğu kimi: "Sim-sim, qapını aç, görək, içəridə nə var?" Bizcə, şair gecə-gündüz taleyini yazır və təşbehləri, bənzətmələri də diri, canlı təsir bağışladığından yadda qalır:

Göyün hökmü tutub yeri sazağa,

Minillik qarını vurmuşdu dağa.

Gördüm göz işləmir çox da uzağa,

Daha duman tutub, göz kilidlənib.

İlk baxışdan yeddi bəndlik şeir "təpədən-dırnağa" təbiət təsvirləridir. Elə yeddinin özü də müqəddəs rəqəmdir, rəmzi məna daşıyır. Əsərin boyuna biçilmiş "dilin ucunda sözün kilidlənməsi, göyün sazağa hökmü, torpağın üzündə buzun kilidlənməsi, insanın şahidtək çinarın yaddaşında qalması, həsrətin söz-söz misralara çevrilməsi, dərdin misra-misra sıralanması, qəhər buludlarının üzümü yuması, ruhun dözümünün tükənməsi, qar-sazaq tutmuş yolda izin kilidlənməsi" obrazlı detallardır. Və Elşadın şeirlərində bu kimi tapıntılar kifayət qədərdir.

Romantik şeirimizin banisi, faciəvi taleli Məhəmməd Hadiyə çoxlu poetik nümunələr həsr olunub. Şairlərdən mərhum Eldar Baxışın "bir şairi öldürdülər, bir ölkənin ortasında, ölkə bilmədi-bilmədi" kimi düşündürücü misralarından od püskürür. Başqa çağdaş şairlərimiz də Hadiyə şeirlər yazıblar. Elşad Səfərli də sələfinin səsinə səs verib. "Hörmət şəklində" adlı bədii mətnində Hadilərin məmləkətindən didərgin salanların ünvanına ittiham dolu naməsini göndərir. Əlbəttə ki, "ittiham" sərt şair ittihamıdır:

Sizə yadigar söz qoydum,

Ən dürlü sənət şəklində.

Əvəzini istəmədim,

Ömrümə cənnət şəklində...

"Qrafoman", "İkiliklər", "Boz konveyer", "Tərsinə yozulmuş yuxular", "Allaha rüşvət", "37", "37-də qaldı", "İlin ədəbiyyat adamı", "Mənim Kəbəm", "Yüz qalam", "Şair ağrıları", "Mənim məsləkim", "Ancaq ki", "Fəxriyyə", "Hekayə", "Kölgəmdə duranın biri", "Oyun", "Sağlığında deyin" və bir sıra digər nümunələrdə həyatımızın, təzadlı dünyamızın gah boz üzü nəzmə çəkilir, gah da yumşaq, xoş sifəti. Müəllifin Səməd Vurğundan, Əli Kərimdən, Xəlil Rzadan, Məmməd Arazdan, Cabir Novruzdan çəkdiyi uğurlu misalları öz yaratdıqlarına incəliklə uzlaşdırmağı bacarıb.

Dediyimiz kimi, Elşad Səfərli müasir ədəbiyyatımızı gözəl bilir və onu auditoriyalarda, seminar otaqlarında ən gənc nəslə öyrədir. Vaxtilə poeziyada novatorluğun, yeniliyin, forma əlvanlığının əleyhinə gedən köhnəpərəst, zamanla ayaqlaşmayan "qafiyəpərdazların" cavablarını Xalq şairi Rəsul Rza da çəkinmədən verirdi. Çağdaş dünya poeziyasının aparıcı qollarından biri olan sərbəst şeirə, düşüncə genişliyinə ötən əsrin ortalarında sanki qadağa qoyulmuşdu. Ustad Rəsul Rza rus ədibi V.Mayakovskidən, vətənindən Moskvaya köç etmiş dahi N.Hikmətdən nə qədər hikmətli ədəbi məhsullar misal çəksə də, yenə amansız iradlara məruz qalırdı. Bəzən şairin Əli Kərim, Xəlil Rza kimi talantlı, fikirdaşları yersiz təzyiqlərdən yaxa qurtara bilmirdilər. Hətta, Xəlil Rzanın o zaman məşhur bir misrası dillər əzbəriydi: "Sən kimsən? Qafiyə, vəzn köləsi"... Bu misranı şeirinə epiqraf götürən Elşad Səfərlinin də cavabı tutarlıdır:

Nə qafiyə köləsiyəm,

Nə vəzn.

Misraları qısa yazdım,

Ya da uzun.

Qırdım səddini qoşmanın,

Sındırdım bəhrlərini

Əruzun.

Başqa üzünü görmək istədim

Ərzin.

Başqa üsulunu tapmaq istədim

Nəzmin...

Kitabın "Mavi məsafə" adlı silsilə şeirləri də ona bir bitkinlik, bütövlük verir, şair başladığı ədəbi ştrixləri sanki tamamlayır. Əvvəla, qeyd etməyi lazım bilirik ki, "Mavi məsafə" ümumi, sanballı başlıqdır. Sözlə vuruşan, çarpışan, mübarizəyə girişən müəllifin tapıntısıdır. İlk baxışdan bu sözlər bir-birinə yad qəbiləli ifadələrdir: mavi rəng bildirir, "məsafə" söylənəndə göz önünə yol-riz gəlir. Həqiqətən elə şairlik odur ki, uyğun gəlməyən sözləri yaxınlaşdırasan, qovuşdurasan, elə bağlayasan, qopartmaq mümkün olmasın. Şairin "mavi məsafəsi" göydəndüşmə al-əlvan yuxuları yada salır və elə assosiasiya doğurur ki, oxucu özünü qeyri-adi aləmdə hiss edir. Əslində, bu "mavi məsafə" insanla real arzuları arasında təbii mənzərədir, düz xətdir. Biz bunu adsız şeirlərinin xeyli qismində, "Sağ ol, dəniz", "O taydan baxanda", "Başqa dəniz", "Mavi idmançı", "Şair dünyası", "Dənizdən lövhə" kimi nümunələrində seyr edirik. "Dəniz" sərlövhəli poetik parçasında isə şair nəticəyə gəlir, konkret fikrini yekunlaşdırır:

Dənizin havası bir an içində,

Ağrını-acını atmaq üçündü.

Dənizin yuxusu sahilində yox,

Aparıb evində yatmaq üçündü.

"Dənizin havasını evə aparmaq" məcazı nə qədər qeyri-real görünsə də, şair oxucunu reallığa inandırır. Axı, Elşad Səfərli özü də mavi Xəzərin füsunkar sahilində doğulub və elə ilk pıçıltılarını da dənizin "qulağına" deyib. Vaxtilə məşhur şair Şəkər Aslan Elşadın təbiət lövhələrini yüksək dəyərləndirib, ona tələbəykən baş redaktoru olduğu "Lənkəran" ("Leninçi") qəzetində "Uğurlu yol" yazıb.

Eyni ovqat, əhval-ruhiyyə "Bülbülün balladası", "Müəlliməyə məktublar" iri silsilələr üçün də xasdır. Şair təxəyyülünün süzgəcindən "tənqidsiz yol azmış söz "yiyəsi" keçir ("Kompas"), o, "ananı qüssədən ovundurmağa" məqam axtarır ("Yanıqlı səs"), yeri gələndə sual qoyur: "Sən hardan bilirsən, gecə yatmaq üçündür?" ("Sən hardan bilirsən?"), "Hamı özünün əslidir" qənaətini hasil edir" ("Hamı özünün əslidir"), "Bu tay o tayım bitişsə, yaram bitəcək onda" gerçəyinə oxucunu inandırır ("Nəfəs"), eləcə də özünəxas cinas yaradır: "Daha nə qaldı ki, Ağam, saç-saqqalı tamam ağam" ("Sonun torpaq doğmalığı"), "Şair ərki", "Kamil işi", "Minalanmış ərazi", "Bir bezin qırağı", "Div sevgilər", "Təklikdə", "Müəlliməyə ikinci məktub", "Qatar ömrü kimi", "Zaman sənin üçün yeyin gedirdi" poetik parçalarında yurd sevgisi, vətən məhəbbəti, insanın duyğu və düşüncələri qələmə alınıb. Elşad Səfərli təvazökarcasına daim həqiqətin yanında dayanmağı ilə öyünür:

O qədər haqsızı qandırmışam ki, -

Şərin daş bağrını sındırmışam ki...

Onunçün doğrucul adlanmışam ki,

Daim söz etmişəm gerçəkləri mən.

Kitabın "Lirik poemalar" bölümündə müəllifin üç irihəcmli mənzum əsəri yer almışdır: "Gərmətük balladası", "İki çiçəyin dastanı" və "Dərdli yazılan epopeya". Elşad ədəbi janr etibarı ilə poemalarını lirik adlandırsa da, hamısında epik həyati lövhələr, epizodlar var. Bəli, bu əsərlərin hər üçü lirik və epik hadisələrin məcmuyundan ibarətdir. Bir neçə kəlmə "Gərmətük balladası" barədə. Gərmətük Lənkəran rayonunda yerləşən iri yaşayış məskənidir. Bu qədim kənd iki dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, tank qoşunlarının briqada komandiri, general-mayor Həzi Aslanovu yetişdirib. Saysız-hesabsız gərmətüklülər ictimai işlərdə, vəzifə pillələrində yüksəlmiş, elm-sənət sahəsində parlamış, Azərbaycanımızın tərəqqisinə töhfələrini vermişlər. Elə əsərdə tanış olduğumuz Paşa ləqəbli Qızı Novruzovanın da həyat yolu gənc nəslə örnəkdir.

Sənə qısa deyim: Qızı Paşadan,

"Dərs almışdı" o vaxt Camal Paşadan.

Qisas aldı neçə-neçə daşnakdan -

Əldə tüfəng, əynində də dəri kürk, Gərmətük.

Poemada ötən əsrin əvvəllərində erməni qəsbkarlarının Lənkəranda, eləcə də Gərmətükdə törətdikləri qırğınlardan bəhs olunur. Türkiyədən köməyə gəlmiş Camal Paşanın igidliyi, cəsurluğu nəzmə çəkilir. Əsər həmçinin, adət və ənələrimiz haqqında oxucuya etnoqrafik bilgilər verir, zəkasını zənginləşdirir. Gərmətük alim-şairin doğulduğu məkandır və heç şübhəsiz, bir qədər də avtobioqrafikdir. Bütün hallarda bu balladanı şairin və ədəbiyyatımızın uğuru hesab etmək olar.

Sevindirici cəhətdir ki, Elşad Səfərli süni, bayağı, qondarma pafoslardan qaçır, özünü, tərcümeyi-halını, taleyini yazır.

Həm "İki çiçəyin dastanı", həm də XX əsr rus şeirinin banisi Sergey Yeseninə həsr etdiyi "Dərdli yazılan epopeya"sı fikrimizi təsdiqləyir. Dil-üslub rəngarəngliyinə, sözün ən çevik formadakı məqamına görə poemalar fərqlənir, oxucunu cəlb və cəzb edir. Mövzular peşəkarcasına işlənib.

İnanırıq ki, "Gənclik" nəşriyyatında çap olunan bu poeziya çələnginin ətri, xoş rayihəsi tənqidçilərimizin də ruhunu oxşayacaq, sükutunu pozacaq, əhvallarını yüksəldəcək, ən nəhayət, kitaba diqqətlərini yönəldəcəklər.

Maarif SOLTAN

525-ci qəzet.- 2021.- 5 mart.- S.14.