Anar: Vətən brendi

PƏRVİN

"İllərini sayan Anar"... Ustadın doğum günü ərəfəsində Moskvada "Maska" nəşriyyatında çapdan çıxan bu qalın, sanballı kitabı oxuduqca bir həqiqəti anlayıram: Sənətkar vətənindən ayrı qəbul oluna bilməz.

Erkən gəncliyindən, elə ilk işıq üzü görən əsərlərindən müxtəlif dillərə tərcümə edilən yazıçı azərbaycanca, Azərbaycanın bir parçası kimi qavranıb. Yazdığı mövzular ümumbəşəri olsa da, qəhrəmanları süni "milli-mentalitet" çərçivələrini dağıtsalar belə, Anar Azərbaycanı ifadə edib. Bir dəfə bu haqda soruşmuşam da; axı, sadəcə dini kitabları vərəqləyəndə, ya da qədim əfsanələri oxuyanda görürük ki, çox şey yazılıb. Hələ klassiklərin həyatın dibindən başlayıb pillə-pillə, qat-qat ən üst zirvəsinə kimi, hər şeyi qələmə almasını demirəm! Anar Ustad özü də 50 yaşı ərəfəsində "Anarla üz-üzə" filmində düşüncələrini dilə gətirir, deyir, yaşadıqca özünü sanki şahmat oyunçusu kimi görürsən və bilirsən ki, bu sahənin qrossmeysterləri var...

Bir də ki dünyanın ən böyük dərslərdən - müharibələrdən çıxıb, kitabların yazılmasından yandırılmasına kimi bütün mərhələləri keçdiyi, primitivliyi müasir texnika ilə ört-basdır etdiyi bir zamanda qələmin gücü, funksiyası, mənası qalırmı? Mən yaşıma uyğun maksimalizmlə yanaşıram bu məsələyə... Və bəzən qəliz suallar da verirəm. Anar müəllim isə bütün varlığı ilə inandığı, tapındığı həqiqəti müdafiə etməkdən usanmır. Deyir ki, yazmaq lazımdır, heç nəyə baxmayaraq işləmək və yazmaq. Çünki vətənin üçün yalnız bu yolla faydalı ola bilərsən! Ayrı yerdə isə səadət, sevinc, rahatlıq yoxdur; hər halda Onun üçün! Bir də bu yolun özündə də iki istiqamət var; Vətəni (oxu: Xalqı!) onun özünə anlatmaq və sərhədlərin o tayında tanıtmaq... Vətən təkcə coğrafi ərazi deyil, həm də o torpaqda yetişəndi; sünbül, çinar, nar, insan, sənət, musiqi, rənglər, söz, ədəbiyyat və s.

Beləliklə, "Torpaq yetişdirir" ifadəsi təsadüfi deyilmiş. Və mən gecənin bu aləmində "İllərini sayan Anar"ı sərhədin o tayındakıların gözü ilə anlamağa çalışdıqca yenə də əmin oluram ki, bu torpağın yetişdirdiyi heç bir dəyər onun qələminin diqqətindən yayınmayıb. Amma o dəyərləri öz təqdimatında anlatmağa çalışan sənətkar Özü - əsərləri, ictimai həyatı, yaratdıqları ilə Azərbaycanın simvoluna, brendinə çevrilib... Bu, sadəcə missiyadır və ona xidmət etmək, daşımaq sadə məsələ deyil!

"Yaşamaq haqqı" traktatının ön sözünü yazanda vahimə basmışdı məni. Düzünü deyirəm... Bir anlıq dərk etdim ki, bu qalınlıqda kitabı, bu ağırlıqda yükü, bu qəlizlikdə mövzunu, həm də "ürəyin qanı ilə" yazılan əsəri bir adam, Bircə adam yaradıb, daşıyıb, içindən keçirib, yazıb. Axı, burda bir İnstitutun bəlkə yüz ilə görə biləcəyi iş var?! Axı, niyə bu yükün altına təkcə girib ustad?! Cavab aydındır, çünki Azərbaycanın tarixi onun nəslinin, valideynlərinin, özünün ömründən keçib, çünki bir çox hadisələrin canlı şahidi olub, indi arxivlərdə qıfıllanmış söhbətləri uşaqlıqdan eşidib, görüb, bilib və çox erkən yaşından dərk edib... Bütün bunları öz laboratoriyasından keçirib oxucuya çatdırmaq istedad, ağıl və səbrdən başqa, həm də böyük fədakarlıq tələb edir. Vətənə sevgi isə daha vacib meyardır bu işdə! Bütün bu cavablarım məni sona kimi qane etməzdi, əgər ötən yay ustadın az qala 30 ildən çoxdur, üzərində işlədiyi "Əslim, nəslim" romanının əlyazmaları ilə tanış olmasaydım. Deməli, İkinci Dünya müharibəsi zamanı Krım cəbhəsində qulluq edən Rəsul Rza Nigar xanıma məktub yazır:

"Bir gün gələr çəhrayı süfrənin başında oturub bu günlərin müdhiş həqiqətindən danışarıq, balaca oğlumuz, mənim Anar balam dizlərimə dırmaşar, mən ona gördüyüm həqiqətlərdən bir parça söyləyərəm. Mən ona bir dərədə güllələnmiş yeddi min adamın qayalarda səslənən iniltisindən bir parça, ancaq kiçik bir parça danışaram".

Onda Anarın cəmisi 4 yaşı vardı. Elə Nigar xanım da həmin illərə aid gündəliklərinə Rəsuldan nigaran vaxtlarını balaca Anarla bölüşdüyünü, onunla ovunduğunu yazırdı. Görəsən, yük, missiya - dediyim elə o zamandan başlamır ki? Axı atasının dizinə dırmaşan balaca nağıllar, laylalar əvəzinə "yeddi min adamın qayalarda səslənən iniltisi" haqda eşidibsə, ya da sadəcə bu ab-havada, ən qəliz və vacib mövzuların içində böyüyübsə, üstəgəl, təbiətin səxavəti - istedad, əzm susmağa imkan verməyibsə... Heç özüm də bilmirəm ki, Anarın sirrini niyə çözməyə çalışıram?! Bəlkə qarşımdakı kitab, ən fərqli adamların yozumları dərinlərə, köklərə getməyə sövq edir, ona görə...

Beləliklə, "İllərini sayan Anar" kitabı həm Azərbaycan, həm türk, həm də rus söz, nüfuz, vəzifə, qələm sahiblərinin yazıçı haqda fikirlərini, məqalələrini ardıcıl oxumaq imkanı verir. Diqqətimi ən çox çəkən hələ Sovet dövründən yazılan təhlillər oldu. Yazımın əvvəlində dediyimi bir daha təkrar edirəm ki, yazıçı ölkəsinin tərkibi kimi qəbul olunur. Məsələn, o zaman ki cavan müəllif Anar Moskva üçün, Mərkəz üçün bir əyalət şəhərinin - İttifaqa daxil olan respublikanın paytaxtı Bakının yazıçısı idi, onun əsərlərinə qoyulan tələblər də başqa idi. Əlbəttə, əsasən obyektiv məqalələrin hər birində əsərlərin qeyri-adi istedadla yazılması, müxtəlif yozumlara yol açması deyilir və yaradıcılığa yeni başlamış gəncin gələcəyinə inam da ifadə olunur. Ələxsus "Ağ liman", "Macal", "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" əsərləri ümumittifaq, hətta dünya ədəbiyyatı kontekstində təhlil olunur. Lakin Azərbaycan müstəqilliyə yaxınlaşdıqca və buna nail olandan sonra elə həmin söz, nüfuz sahibləri Anarın yozumunu, təqdimatını gözləyirlər; bütün bunlar haqda o, nə deyir, o, bu hadisələri hansı baxış bucağından təqdim edəcək... Məşhur alim, tənqidçi Lyudmila Lavrova yazır: "90-cı illərdə yazılan əsərlərin qəhrəmanlarının vəziyyəti çıxılmaz görünür. Ona görə yox ki, "Otel otağı" və "Qırmızı limuzin" baş qəhrəmanın ölümü ilə bitir. Bakıda, Qarabağda, Xocalıdakı faciələrdən sonra, yüz minlərlə qaçqının respublikanı kədər və itkilərlə basdığı zamanda bəzi ikiayaqlı məxluqların öz kefi üçün, var-dövlət, şəxsi maraqlar arxasınca qaçaraq yaşaması necə də miskin görünür..."

Bu dəqiq təhlil Anarın özünün də, qəhrəmanlarının da ovqatını göstərir. Peşəkar tənqidçinin mətnlərdən gəldiyi qənaəti həm yazıçının ömrü, həm də yeni əsərləri təsdiq edir. İllər sonra Lyudmila Lavrova elə həmin tezisin davamı kimi yazır: "Və Anarın bütün bu obrazlı desəm, şəfqətdolu yaradıcılığı - 60-cı illərdə yazdığı ilk hekayələrindən, son vaxtlarda, artıq üçüncü minillikdə qələmə aldığı, təhkiyəsi etibariylə sərt olan "Ağ qoç...", "Göz muncuğu" əsərləri milli həyatın dərinliklərindən gələn səsə çevrilir. Və bu səs sadəcə böyük sənətkarın yox, həm də müdrik aqilin səsidir".

Qapalı bir dairə yaranır burda... Anar və onun mövzuları arasında. Yazıçı bu məsələdə yüz faiz azad deyil, gündəmin, tarixin, şəxsi həyatın, hardasa dibdə gizlənmiş əndişələrin, lap elə sevinclərin diktəsi var. Və yazıçı ən düzgün çıxış yolunu tapıb, məncə! Hamısını bütöv bir yolun, əsərin, böyük bir "epopeya"nın tərkibi kimi təqdim edib. Əgər dahi Mirzə Cəlili anlamaq dərdi varsa, özünə nərd oynamaq üçün yoldaş tapa bilməyən Məmməd Nəsiri də başa düşmək lazımdı! Üzeyir bəyin gördüyü misilsiz işlər heyranlıq doğurur, amma nə etməli ki, öz sənətində uğursuz olan Kəbirlinski də var və onu görməzdən gəlmək yaraşmaz bizə... Bu, Səttar Bəhlulzadədir və onun rəngləri ilə min-min illər bəzəyə bilərik ömrümüzü, amma bir xalçanı ikinci dəfə toxuya bilməyən sadə xalçaçı qadın da heç bəlkə fikirləşmədən verdiyi cavabla bizi özümüz haqda düşündürür... Nazım Hikmətin sözünün qüdrətinə şübhə ola bilməz, amma "fikrim dağlara getdi" misrasına qafiyə axtaran qrafoman vəzifə sahibinin də "şeirinə" doyunca gülmək ixtiyarımızdı... Bir-birindən xəbərsiz dünyadan köçən iki böyük sənətkarın Rəsul Rza və Nigar Rəfibəylinin hekayəsini bir eşq nağılı, dastan kimi oxuyuruq, amma övladlarının onlara şirin yumorla yanaşması da valideynlərimizə münasibəti rahatlaşdırır... Vətənindən ötrü ürəyi nigaranlıqla döyünən Anar bütün yazdıqları ilə savadımızı artırır, ruhumuzu zənginləşdirir, dünyamızı gözəlləşdirir, ancaq ölkəsini param-parça görən Məlik Məmmədlinin quma bata-bata ağ qoç arxasınca qaçması da müəllifin etdiklərinin yanında zəif görünmür.

Bu siyahını o qədər uzatmaq olar ki... Anar Ustadın zirvələrdə gördükləri, elə oradaca yazdıqları ilə bizlərin adi, sıradan adam dediklərimiz onun gözündə yaxın yerdə, eyni səviyyədədir... Lev Aninski buna "çıxılmazlıq" adı verir: "Anar bilir: hətta Təhminə də, onun ən güclü qəhrəmanı, qələmindən çıxan ən gözəl varlıq, o dairədən çıxa bilməyəcək. Niyə o, bu qədər ağıllıdı? Meydan oxumağının faydasız olduğunu bilsin deyə..."

Kitaba ad vermiş məqaləsində isə Aninski yazır: "Anar nəsrində bədii effekt geosiyasi mənzərənin nəticəsi kimi yox, qəribə şəkildə onun əksi kimi meydana çıxır. Şüurun xaltasına təslim olmayan istedad möcüzəsi kimi... Tarixi biliklər, emblematik işarələr və unudulmaz mərhələlər yazıçının intellektual baqajında nə qədər çox yığılırsa, çıxılmazlıq düyünü boğazında bir o qədər daralır; Zonadan qaçmaq alınmaz, dəhşətlərdən can qurtarmaq olmaz, fatal "ümumdəliliyi" adlamaq da mümkün deyil".

Tənqidçi bu gətirdiyim fikirləri "Ağ qoç, qara qoç" əsərinin təhlili kimi qələmə alıb... Amma mənə görə, illər öncə Təhminənin dairəsi ilə XXI əsrdə Məlik Məmmədlinin zonası elə eyni ərazidir. Axı, fərqi nədir, durum necədi, vəziyyət hansı şəkildədi, doğulduğun ölkə nə yaşayır, o torpaqda nələr baş verir, sən burdasan və heç hara getməməlisən... Çünki istəmirsən! Amma Anar ustad cəmisi bircə dəfə getmək istədi, hərçənd, Zaur illər əvvəl demişdi ona ki: "Heç bir təyyarə, heç bir gəmi insanın özünü özündən uzaqlaşdıra bilməz. Lap dünyanın o başına getsən də, öz keçmişindən ayrıla bilməzsən". Amma həmişəlik yox, sadəcə 8 aylıq bir azacıq uzağa getmək, Türkiyədə dərs demək bütün olaylardan, itkilərdən sonra mənən toparlanmaq, düşüncələri arıtlamaq üçün yardımçı ola bilərdi... Əslində isə nə oldu? Yazıçı elə ilk gecə balaca bir otelin darısqal (yenə darısqallıq!) otağında "Şuşam mənim" mahnısına qulaq asıb ağladı... Qəribə "təsadüf", lap "Otel otağı" qəhrəmanı - Kərim Əsgəroğlu kimi! Nə qədər pafoslu səslənsə də, Lev Anninskinin dediyi dairədən, yaxud zonadan çıxmaq mümkün deyil, bir də onu görə ki, vətən müəllifin öz içindədi, onu özü ilə hər yerə aparır və yəqin elə bununla da, brendə çevrilib! Bunu bir vaxt Qazax yazıçısı Oljas Süleymenov obrazlı ifadə etmişdi: "Anar, atan sənə gözəl ad düşünüb. Məndə bütün başqa gözəl assosiasiyalarla yanaşı, bir fikir də oyadır: Şərqi Xəzəryanı səhralarda birhürgüclü dəvəni qazaxlar Nar adlandırırlar. Onu adətən karvanın sonuna qoyurlar. O vaxtdan - sonuncu dəvənin yükü ağır olar - ifadəsi yaranıb. Çünki gedən karvandan düşən yükləri onun belinə yükləyirlər".

Sonuncu olmadığına inanmaq istəyirəm və Anar müəllimin başladığı, ömrü boyu apardığı işi davam etdirəcək yeni nəsillərin varlığına şübhə etmirəm... Çünki özünüdərk, özünəinam şəxsiyyətin, deməli, bütöv millətin güclü olması üçün vacib şərtdir! Anar isə bütün ömrü və yaradıcılığı boyu güc verib... Mən çox uzatmadan bir neçə xarakterik Anarsayağı adı verdiyim ideyaları sadalayacam:

- Anar "Kitabi-Dədəm Qorqud"u bütün başqa xalqların eposlarından üstün bilir və bunu sübut edir ("Dədə Qorduq dünyası").

- Yazır ki, XVI əsrdə ingilislərin Şekspiri, ispanların Servantesi vardısa, bizim Füzulimiz vardı. O zaman bizdə kamil nəsr və dram əsərləri yazılmamışdı, amma ən üstün poeziya bizimki idi ("Şairin kədəri").

- Deyir ki, Üzeyir bəy gənc yaşında yox yerdə opera, Mirzə Fətəli dram janrını yaradıbsa, deməli, biz bütün qonşularımızdan üstünük ("Üzeyir ömrü", "Sübhün səfiri").

- Anar dünya müharibəsində qalib gələcək Stalinin Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə bir qatarda gedişini yazır və şəxsiyyət, güc, qürur etibariylə Məhəmməd Əminin Stalindən zəif olmadığını deyir ("Yaşamaq haqqı").

- Əlyazmalarını yandıran və gözlərini açıb dünyanı qaranlıq görən Mirzə Cəlilin ömründə və yaradıcılığında hər anın üzərinə işıq salır və isbat edir ki, əlyazmalar "yanmır" ("Anlamaq dərdi", "Qəm pəncərəsi", "Nigarançılıq" və s.).

- Millətin savadlanmasını Sovetlərin xidməti kimi qələmə verənlərə öz üsulu ilə cavab verir... Məsələn, Əli bəy Hüseynzadənin və Əhməd bəy Ağaoğlunun taleyi, intellekti haqqında yazmaqla ("Əhməd bəy Ağaoğlu: Mən kiməm", "Ucundadır dilimin həqiqətin böyüyü").

- Anar Qara Qarayev olub təvazökar qalmağın, Cəfər Cəfərov olub bütün təzyiqlərə dözməyin, sınmamağın, Rəsul Rza olub mübarizədən çəkilməməyin yollarını öyrədir... Onların həyat və yaradıcılıq hekayəsi əsasında! Və bədii yaradıcılığında heç kəsin tanımadığı sıravi adamların balaca dünyasını böyüklərlə tən yazır, onların içində, yanında, mücadiləsinin tərkibi kimi yazır. Bu mövzuda sonsuza qədər danışmaq, yazmaq olar. Amma mən bilmirəm ki, niyə qırğız yazıçısı Çingiz Aytmatov "Tale müasirim" məqaləsində belə bir arzusunu dilə gətirir: "Mən Azərbaycana, Anarın vətəninə yazıçının öz arzularında, xəyallarında gördüyü ideala yanaşmağı diləyirəm..."

Heç Anar müəllimdən bu haqda soruşmaq da istəmirəm! Sadəcə bu qum dənəsini, bu sözü, bu yazını, bu kitabı, bu övladı o yerə qaldırmaq mənim işimdisə, öz üzərimə düşəni etməyə çalışıram! Sən də çalış! Sən də... Elə sən də! Siz də... Hamımız! Ən azı ona görə ki, bütün ümidlər solğunlaşanda Anar Ustad söz verdi: Şuşa alınmayınca, ölməyəcəm! - dedi ölkə Prezidentinə. Bu, əslində, günümüzdə yaşadığımız böyük qələbənin, fantastik zəfərin anonsu deyildimi?!

Mən yeni anonslar gözləyirəm, Ustad!

PƏRVİN

525-ci qəzet.- 2021.- 13 mart.- S.14.