İntihar və onu doğuran səbəblər

MÜTƏXƏSSİSLƏR CƏMİYYƏTİ SARSIDAN BU PROBLEMİN HƏLLİ YOLLARI BARƏDƏ NƏ DÜŞÜNÜRLƏR?

Bu gün cəmiyyətin ən başlıca problemlərindən biri də getdikcə daha da artan intiharlardır. Həm də intihar edənlərin əksəriyyəti yeniyetmələr və gənclərdir. İntiharların günü-gündən artmasının səbəblərini araşdırmaq məqsədi ilə psixoloq Elmir Əkbərin və sosioloq Əhməd Qəşəmoğlunun fikirlərini öyrəndik.

Elmir Əkbər, psixoloq:

- İntihar halları ədədi yox, həndəsi silsilə ilə artır. Bu, gözlənilən hal olduğu üçün tədbirli və hazırlıqlı olmaq lazım idi. Hələ keçən ilin may və iyun aylarında Beynəlxalq psixoterapiya assosiasiyaları bu haqda həyəcan siqnalı vermişdi. Bütün ölkələr bu istiqamətdə həkim terapevtləri, klinik psixoloqları səfərbər edərək kadrlar hazırlayırdılar. Təbii ki, durumun belə olmasında ən böyük töhfəni dırnaq arasında desək, karantin tədbirləri verib. Buna süni həbs sindromu deyilir. Yəni insanın azadlığı məhdudlaşdırılır və bu, ciddi stressə səbəb olur. Koronavirusdan qorunmaq üçün bu addımın atılması məcburi hesab edirlər. Ancaq onun yaradacağı fəsadlara da hazırlıqlı olub bunları aradan qaldırmalıydıq. Əlavə olaraq, müharibənin yaratdığı stress, vurduğu travmaları da nəzərə almalıyıq.

Çox heyif ki, karantin nəticəsində sevgi əsasında qurulmayan ailələr çat verməyə başladı. Necə ki o məşhur nağılda tülkü buzdan ev tikir, yaz gəlir, günəş çıxır, buz əriyir, həmin ailələrin də üzdən asdıqları xoşbəxt, böyük-kiçik sözü ilə yaşayan ailə imici çat verib sınmağa başladı. Bu da hər zaman ən zəif bəndin başında çartlayır. Ailədə də ən zəif bənd uşaqlardır. Qısaca desək, ailələrdə hüzur yoxdur. Mən şokdayam. İntihar etmiş gənc qızların valideynlərini, ailə üzvlərini dinlədikdə baxırsan ki, övlad itirmiş valideyndən daha çox, üzr istəyirəm ifadəmə görə, dərisini xilas etməyə çalışan biridir. Yəni hərəsi bir bəhanə uydurur ki, təki onları intihar həddinə çatdırmaq maddəsi ilə cəzalandırmasınlar. Bu, psixologiyada qızıl qanundur ki, heç bir halda xoşbəxt, sağlam, normal ailədə uşaq intihar etməz. Kimisi cəmiyyəti, kimisi mühiti, kimisi də sosial şəbəkələri qınayır, ancaq bilmirlər ki, bu faktorlar hamımızın həyatında var. Amma kimlər intihar edirlər? Uşaqlıqda, yeniyetməlikdə ailəsinin bünövrəsi bütöv olmayan, ailədən qayğı, sevgi, diqqət görməyən uşaqlar. Baxırsan ki, ata övladına mənəvi baxımdan heç nə verməyib, ancaq özünə bəraət qazandırır ki, ay oxutdurmuşam, ay filan şey eləmişəm. İntihar edən qızların bir qisminin dəftərlərində, yazışmalarında fakt olaraq atanın qızı ölümlə hədələdiyi ortaya çıxıb. Ancaq həmin ata uşağı intihar etdikdən sonra bunu danır. Hətta biri deyir ki, nə etməliydim, buraxardım gedib küçə qızı olardı? Məgər sən qızına vaxtında düzgün tərbiyə verməmisənmi ki, indi də gedib küçə qızı olmasın? Məsələ ondan ibarətdir ki, ailədə düzgün tərbiyə olmalı, valideynlər həyat tərzləri ilə uşaqlarına nümunə göstərməlidirlər. Valideynlər düzgün nümunə olmadıqda nə deyirlər desinlər, övladları qulaq asmır, çünki uşaq gördüyünü götürür. Hər şeyin ilkin səbəbi ailədən gəlir. Atalar boş yerə deməyib ki, uşaq evin aynasıdır.

İntihar hallarının qarşısını almaq üçün psixoloqlar qurumunun yaranması haqda fikirlər də səslənir. Ancaq psixoloqlar qurumu yaranmazdan qabaq gərək psixoloqlar olsun. 2-3 adamla qurum yaratmaq olmur axı. Həm də bilin, intihar, depresiyya kimi ciddi məsələlərlə psixoloq məşğul ola bilməz. Onunla yalnız həkim psixoterapevt və tibbi psixoloq məşğul ola bilərlər. Bu ixtisasların heç biri Azərbaycanda tədris olunmur. Bəzi universitetlərdə ixtisas olaraq var, amma bilinir ki, əldəqayırma və saxtadır. Çünki bizdə bunu tədris edəcək mütəxəssislər yoxdur. Klinik psixologiya ilə psixologiya tamamilə fərqli anlayışlardır. Azərbaycanda çox gözəl sosial və pedaqoji psixoloq hazırlaşdıran universitetlər var, ancaq klinik psixoloq hazırlaşdıran yoxdur. Həkim psixoterapevt isə ümumiyyətlə, yoxdur. Adi psixiatr təhsili almış adam özünü psixoterapevt zənn edir. Bunun üçün illərlə əlavə təhsil almaq lazımdır. Bizdə bu ixtisaslar olmadığı üçün xaricdə təhsil almağa məcburdurlar.

İntiharlara qarşı hansı terapiyaların əsas götürülməsi məsələsinə gəlincə, təəssüf ki, bu gün absurd, mənasız terapiya üsulları göbələk kimi artmağa başlayıb. Bizdə də bayaq qeyd etdiyim kimi, bəzi anlayışı olmayan insanlar gedib o kursa-bu kursa yazılıb özlərini psixoloq hesab edirlər. Ancaq bunlar akademik sayılmır. Akademik üç məktəb var: psixoanaliz və onun növləri, ekzistensial psixoanaliz, CBT koqnitiv-davranış terapiyası. Çox adam ona görə kurslara gedir ki, guya qısa müddətə mütəxəssis yetişdirdiklərini vəd edirlər. Amma mümkün deyil. Əgər mümkün olsaydı, psixologiyanın vətəni olan Avstriyada da qısa müddətdə əlüstü yetişdirərdilər də. Rusiyanın Sankt-Peterburq şəhərində, Avstriya, İsveçrə və Amerikada köklü institutlar var ki, orada təhsil almış insanların köməkliyi ilə mütəxəssis yetişdirilə bilər. Yoxsa soruşursan ki, klinik psixologiyada müəllimin kim olub, tutaq ki, deyir Gülməmməd. Bəs onun müəllimi kim olub, deyir ki, Nurməmməd. Nurməmmədin də müəllimi olub Pirməmməd. Axırda da məlum olur ki, Gülməmməmədin özü heç psixoloq deyilmiş. Ağır sahələri qoyuram kənara, psixoloqam deyənlərin heç 80-90 faizi psixologiyaya aid olmayan, fərqli sahələrin adamlarıdır. Belə dələduzluğun içərisində, təbii ki, intiharlar artacaq. Müharibədən gəlmiş qazilərin də arasında intihar halları var. Bu məsələ köklü şəkildə həllini tapmalı, həqiqətən canıyanan, anlayışı olan insanlar diqqət ayırıb bu işlə məşğul olmalıdırlar. Bu, çox həssas və ciddi sahədir, vəziyyət isə bərbaddır.

Əhməd Qəşəmoğlu, sosioloq:

- Cəmiyyətin intiharlara çox mühüm, ciddi təsiri var, ancaq yalnız cəmiyyəti səbəb göstərməyimiz də düzgün olmaz. Bu məsələlərin hamısını ətraflı izah etmək üçün elmi nəzəriyyələrə ehtiyac var. Elmi nəzəriyyədə kifayət qədər əsaslandırılıb ki, hər hansı insanın, sosial qrupun davranışına təsir edən 4 amil var: şəxsi, genlərindən gələn xüsusiyyətlər, yaşadığı mühit, üstünlük verdiyi dəyərlər və alınan informasiyalar. Deməli, bu gün intiharın səbəblərini araşdıranda bu 4 amilə də diqqət yetirməliyik. Anadangəlmə psixoloji cəhətdən intihara meyilli insanlar var. Onları müəyyənləşdirib, intihara meyillidilər deyə aləmə hay salmadan cəmiyyətdə iş üsulu yaratmaq olar. Çünki intihara meyillilik müxtəlif cəmiyyətlərdə ortaya çıxır, ya da çıxmır.

Qanunvericilik, ölkədə insanlar arasında münasibət mühit yaradır və insana təsir edir. Bir digər amil olan dəyərlər isə çox mühümdir. İnsanın daxili aləmi zənginləşdikcə yer üzünün problemlərini yaxın buraxmır. Əvvəllər buna maarifləndirici, mənəvi dəyərlərə əsaslanmış bədii əsərlər və həqiqi dini dəyərlər kömək edirdi. İndi isə, bədii ədəbiyyat oxuyan yoxdur, normal filmlər yaranmır. Yəni insanlarda mənəviyyatı zənginləşdirən faktorlar zəifləyib. Din amili isə xeyli xurafat, cəhalətlə dolub. Sovet vaxtında dinə icazə vermirdilər, ancaq insanlar xəlvət həqiqi dini dəyərlərlə, bəlkə də, daha yaxın təmasda idi. Daxili aləmin zənginləşməsində təhsil də əsas rol oynayır. Amillərdən biri də informasiyadır. Bu gün xeyli neqativ informasiya alırıq. Müsbət şeylərdən, xoşbəxt həyatdan, uğur qazanan gənclərdən danışan yoxdur. Hansısa gəncimizin dünyanın ən aparıcı jurnallarından birində məqaləsi dərc edilibsə, bu, intihar hadisəsindən qat-qat diqqətçəkən olmalı, neqativ hadisələrlə birlikdə müsbət şeylər də önə çıxarılmalıdır.

İndi Azərbaycanda bir çox teleserial yaranıb. Ancaq təəssüf ki, bizdə teleserialların fəlsəfəsini bilmirlər. Teleseriallar xalqda müsbət mənada mentaliteti dəyişmək üçün yaradılıb. Amma bizdə film çəkənlər elə bilir, sərgüzəşt, hay-küy yaratmaq lazımdır. Bir az hind, bir az türk, rus filmindən bir şey götürüb qarışdıraraq ortaya bir film qoyurlar. Bu da əksər hallarda zənginlərin həyatından bəhs edir. İnsanlar da baxıb deyir ki, ölkəmdə bu qədər zəngin insan yaşayır, mən isə acından ölürəm. Nəticədə ya zəngini öldürmək, ya dalaşmaq, ya da qarşı çıxmaq kimi hisslər yaranır.

İnsanların intihar etməsinə təsir edən ən dəhşətli iki faktor var. Onlardan biri gələcəyə inamsızlıqdır. İnsan bilməlidir ki, onu sabah, bir ildən, beş ildən sonra yaxşı şeylər gözləyir. Ümidi üzüb gələcəkdə onu yaxşı şeylərin gözləmədiyini düşünmək isə intihara səbəb olur. Digər faktor isə insanın özünütəsdiqidir. Hər bir insan doğulandan özünü təsdiq etməyə çalışır. Beşikdəki uşaq da qışqırır ki, mən varam. Mühitdə insanların özünü təstiq etməsi üçün şərait, öhdəsindən gələcəyi işi olmalıdır. Yoxsa dəqiqədəbir cəmiyyət ona sən heç kimsən deyib təsdiq etməyəndə, sözsüz ki, belə hallar çoxalır.

Hansı cəmiyyətə ki günü-gündən mənəvi dəyərlərə rəğbət artır və aparıcı rol oynayırsa, orada getdikcə ahəngdar münasibət yaranır. Ancaq hansı cəmiyyətdə ki, mənəvi dəyərlər arxaya sıxışdırılır, harın, meşşan adamlar özünü daha çox nümayiş etdirərək öndə olursa, orada vəziyyətin gərginləşməsi və bunun insanlara təsiri qaçılmazdır. Günü-gündən həssaslaşan, mürəkkəbləşən cəmiyyətin elmi təminatla köməyə ehtiyacı var. Dünyanın hər bir yerində ciddi hazırlanmış elmi mərkəzlər fəaliyyət göstərir. Bu elmi mərkəzlərə tanışlıqla, maaş almaq xətrinə adam düzəltmirlər. Orada mütəxəssislər işləyir və cəmiyyətdə baş verən sarsıntıları nəzərə alaraq elmi tövsiyələr, onların həyatakeçmə mexanizmini hazırlayır. 150 ildir ki, bu elmi mərkəzlər yaranır, formalaşır. Ancaq Azərbaycanda bu barədə danışanda məmurların xoşuna gəlmir. Mən 1992-ci ildə Milli Məclisin içində belə bir cəmiyyət yaratmışdım. Sonra bir çox adamların qanmazlığı üzündən, binamızı əlimizdən almaq, maddi maraq hesabına mərkəzimizi bağladılar. Mən indi ürəyim yana-yana bu məsələlərə baxıram. Axı, biz 1972-ci ildən 1977-ci ilə qədər belə məsələləri nəzarət altında saxlayır, tövsiyələr hazırlayırdıq. Birdən-birə bizim mərkəzi bağladırlar, işçilərə də dedilər ki, kim hara gedir getsin. İndi isə yeganə çıxış yolumuz bu elmi mərkəzlərin təşkili və fəaliyyətidir. Humanitar sahələrdə ciddi dəyişiklik etməliyik. Təəssüf ki, bu barədə uyğun strukturlara dəfələrlə müraciət etsəm də, heç bir reksiya görmürəm.

Aytac ASLAN

525-ci qəzet.- 2021.- 17 mart.- S.16.