Acı taleli qız

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Südabə xanım göz yaşlarımı özünün təmiz əl dəsmalı ilə silib dedi:

- Sən balaca uşaq kimi danışırsan, bunu heç də səndən gözləməzdim. Nə baş verəcəksə, onu mərdliklə qarşılamalıyıq. Təbiətin qanunu heç kəs poza bilmir, dəyişə bilmir, yaxınlaşan ölümün da qarşısını almaq çox çətindir.

Mən sənə Herodotun Kserks barədə yazdığı bir əhvalatı danışmaq istəyirəm. Bu əhvalat ölümün qaçılmaz olduğunu, qədim insanların da bunu yaxşı anladığını əks etdirir. Persiya çarı Kserks 150 minlik ordu ilə Yunanıstana hücum etmək üçün Hellespont boğazı (indiki Dardanel boğazı) yaxınlığındakı təpədə əyləşib, dərəyə səpələnmiş qoşunlarını, boğazdakı 700 gəmisini qürurla seyr edirdi, özünü dünyanın gələcək hökmdarı hesab edirdi. Ona qulluq edən dayısı çarın yaxşı əhval-ruhiyyədə olmasına sevinirdi. Ondan aralandıqdan bir az sonra xəbər verdilər ki, çar ağlayır. Dayısı qorxa-qorxa ona yaxınlaşdı, əsəbləşsə, hamını, onun özünü də ağır cəzalandırardı. Götür-qoy etdikdən sonra soruşdu:

- Əlahəzrət, nə olmuşdur, niyə kefiniz pozuldu?

Kserks əlini üzündən çəkib dedi:

- Mən gəmilərimə, əsgərlərimə baxıram, yüz ildən sonra nə dənizçilərdən, nə döyüşçülərdən əsər-əlamət qalacaqdır. Mən özüm də olmayacağam, hamımız o dünyada məskunlaşacağıq.

Südabə dedi:

- Çox ağıllı sözlərdir. Hamımız bu dünyanı tərk edəcəyik, tez, ya gec. Ona görə də sənin belə həyəcan keçirməyin əbəsdir. Başının üstünü kəsən ölümün qarşısını heç nə ilə almaq olmur. Ölməkdən hamı qorxur, çünki həyat bütün əziyyətlərinə baxmayaraq, şirindir, yaponların güman etdiyi kimi, heç də "pərvanə yuxusu" deyildir. Mən hələ yaşayıram, səninlə gələcək barədə sadəcə fikirlərimi bölüşürəm. Mənim sözlərimi ölümümdən sonra Hüseynə çatdırmalısan, onsuz da hiss edirəm ki, bir qadın kimi də o, sənə ilk andan laqeyd deyildir. Lakin hər ikinizin mənə olan sədaqətinizə də heç vaxt şübhə etməmişəm. Sən Hüseynin boş qalmış ürəyini doldura bilərsən, ona yaxşı sirdaş ola bilərsən. Sənin olduqca mülayim xarakterinə də bələdəm, bu da hansısa bir rəqabətdə üstün gəlməyinə şərait yaradan amildir. Onu da sənə çatdırmalıyam ki, hətta keçirdiyin pis ömür də səni poza bilməmiş, xasiyyətini mənfiliyə doğru dəyişə bilməmişdir. Digər bir üstünlüyün yalançı olmamağın, aldatmaqdan uzaq olmağın, səmimiliyini ən çətin anda da itirməməyindir. Sən özünü bütünlüklə bərpa edə, ləyaqətli bir ev xanımına çevrilə bilərsən. Gur işıq gələn qapını üzünə bağlama, çünki yenidən büdrəyə bilərsən. Mən ikimizin də arzu etmədiyimiz bu iyrənc perspektivi də nəzərə almışam. Onda mənim qızım olmağın adını birdəfəlik itirə bilərsən. Ona görə də sən hökmən özünə ailə qurmalısan. Bu məsələdə Hüseyni də sənin üçün ən yaxşı seçim hesab edirəm.

Ruhiyyə bu sözlərə dözə bilməyib, hönkür-hönkür ağladı. Südabə xanım da özünü saxlaya bilmədi, gözlərindən yaş axıtmağa başladı. Qız hiss etdi ki, bu mərd insanın həyata, yaşamasına inamı çox azalmışdır və ona görə də onu tərk etməyi qərara aldı.

Südabə xanım dedi:

- Hər ikimiz öz ağciyərliliyimizi nümayiş etdirdik, mən hələ sağ ikən sən mənə matəm qurursan, şivən qaldırırsan.

Onu qapıdan yola salanda dedi:

- Məsləhətimə əməl etməlisən, yoxsa ruhum səni bağışlamaz, həm də bil ki, tale təkəri bütöv dövrəsini edib, hərəkətini başa çatdırmalıdır.

Ruhiyyə evə çatanda da Südabə xanımın son sözlərini yadına salıb, uca səslə ağlamağa başladı. Anası heç nə başa düşmürdü, ilk dəfə idi ki, professor xanımın yanından hədiyyəsiz qayıdırdı. Qızını sorğu-suala tutsa da, ondan heç nə öyrənə bilmədi. Elə başa düşürdü ki, qızı hamiləliyin sonu yaxınlaşdığına görə təlaş keçirir, xeyli arıqladığına görə də zəifliyinin doğuşa pis təsir edəcəyindən qorxub, ağlamağa güc verir.

Ruhiyyə Südabə xanımın ölümün gözünə dik baxmasına da məəttəl qalmışdı. Bu qadın öz ölümü barədə çox mərdliklə danışırdı. Deyirdi ki, təkcə ayrı-ayrı insanların həyatında deyil, xalqların həyatında da dəhşətli bədbəxtliklər baş verir və bu, kütləvi faciələrə yol açır. Milyonlarla insan həyatını itirir, şəhərlər xarabalıqlara çevrilir. Bir-iki əclaf liderin hesabına dünyada qan çayı axmağa başlayır. İkinci Dünya müharibəsinin təşəbbüsçüləri alman nasistləri və yapon militaristləri idi. Bu ölkələrdə dünya əhalisinin vur-tut 8 faizi yaşayırdı, onlar dünya əhalisinin 92 faizini müharibə bədbəxtliklərinə cəlb etdilər, bəşəriyyəti böyük itkilərə, dərdlərə məruz qoydular. Başqa xalqlarla müqayisədə də onlar daha az itki vermişdilər. Bir fərdin ölümü milyonların həyatdan məhrum olması ilə müqayisədə xırda məsələdir, ancaq bu da bir həqiqətdir ki, bir nəfərin ölümü də onun yaxınları üçün böyük faciədir. Mənfur qonşularımızın təcavüzü hesabına xalqımız xeyli sayda qurban verməli olmuşdur.

O, dünyanın faniliyini də, ömrünün hansı andasa qırılmasını da xüsusi qeyd edirdi. Qədim yunanlara görə, üç moyradan biri tale sapını əyir, digəri hörür, üçüncüsü isə kəsir. Biz sonuncu əməliyyatdan qorxmamalıyıq. Ölüm insanların anadangəlmə hüququdur və bu hüquq öz icrasını tapmalıdır, Südabə xanım insanın yaşamaq imkanını dağ yamaclarını bəzəyən çiçəyə bənzədirdi. Gözəllik mənbəyi olan bitkilər gur çiçək açır, ətrafa gözəl qoxu yayır, lakin quraqlıq onları haqlayan kimi quruyur, yoxa çıxırlar. Adama xoş gələn mənzərə artıq qeyb olur, çünki çiçək meşəliyi yoxa çıxmışdır.

Qədim dövrdə yunanlar dünyanı "gözəllik" adlandırırdı. Təbiətin ilkin formalarında hər şey - səma, dağ, ağaclar, heyvanlar, rənglər, hərəkət bizə həzz verir. İnsan onları seyr etməyə daim ehtiyac duyur. İnsan gözü ən yaxşı rəssam hesab olunur, çünki gözəlliyi başqa həyati formalardan fərqləndirməyi bacarır. Heç kəs, ən primitiv zövqlü adam da gözəlliyə bütünlüklə biganə qala bilmir. İnsanın özünə gəldikdə, kamil gözəllik yalnız zahiri və daxili gözəlliyin sintezində özünü büruzə verir. Çünki bəşər övladı canlı məxluq kimi həm də ruha, mənəvi aləmə malikdir.

Südabə xanım Ruhiyyəyə deyirdi ki, heç bir mübaliğəyə yol vermədən, mən sənin kamil gözəlliyə malik olduğuna əminəm, çünki sən ürəkaçan cizgilərinlə yanaşı, həm də təmiz ürəyə maliksən. Ona görə də gələcəkdə mən sənin Hüseynlə ailə qurmağınızı çox istəyirəm, heç şübhə etmirəm ki, qısa müddətdə siz bir-birinizi atəşin qaydada sevəcəksiniz və ikinizi də razı salan bir xoşbəxtliyə qovuşacaqsınız.

Ruhiyyə ilk görüşdən Südabə xanımın qeyri-adi adam olduğuna yəqinlik tapmışdı. Onun təəccüb qaydasındakı mərhəmətini, ilk dəfə küçədə ağlayan vaxt ona yaxınlaşanda hiss etmişdi. Bu qadın onu bir qızı kimi sevirdi, lakin bu da hansısa bir əsas vermirdi ki, keçmişinə də yaxşı bələd olduğu bu qız ən saf, təmiz məxluq kimi ölümündən sonra iyirmi beş il bir yerdə yaşadığı ərinin yeni arvadı kimi onun evinə sahib olsun. Bunu hətta altruizm adlandırsalar da, bu ifadə də onun qəlbinin genişliyini heç cür əhatə edə bilmirdi.

Çox götür-qoy etdikdən sonra Yusif müəllimlə bu məsələni müzakirə edib, onun rəyini öyrənmək ehtiyacı duydu. Ona görə də Yusif müəllimə zəng vurub, onunla görüşmək istədiyini bildirdi. Yusif müəllim xəstəxanada müalicə olunduğunu dedi. Ruhiyyə onu yoluxmağa gəlmək istədiyini bildirdikdə, professor razılaşmadı və xəstəxanadan çıxdıqdan sonra özünün ona zəng vuracağını vəd etdi.

Ruhiyyənin hamiləliyi başa çatmaq ərəfəsində idi. Özünü o qədər də yaxşı hiss etmirdi, qarnında ciddi ağrılar baş verirdi. Onu analıq məzuniyyətinə buraxmışdılar, aylıq maaşını müntəzəm qaydada ödəyirdilər. Rəfiqələrindən rus qızı olan biri vaxtaşırı ona zəng vurub hal-əhval tutur, nəyə ehtiyacı olduğunu soruşurdu. Ruhiyyə dəfələrlə ondan borc pul almışdı, çünki həmin qızın əri yüksək maaş alırdı, bu dəfə də qarşıdakı doğum evinə yollanmağın xərclərini nəzərə alaraq ondan borc istədikdə, rəfiqəsi gətirib pulu ona evində verdi.

Südabə xanımın ölümü

Südabə müəllimə növbəti mühazirəsinə dünya ədəbiyyatına marağın artırılması lüzumu barədəki öz mülahizələri ilə başladı, çünki bəzi küt tələbələr, pis dənizçi okeanda üzməyi sevmədiyi, öz xırda dənizində, gölündə üzməyə üstünlük verdiyi kimi, biliklərini yalnız milli ədəbiyyatla məhdudlaşdırmaq istəyirdilər. Professor dedi ki, əgər mən dünya ədəbiyyatına müraciəti vacib sayıramsa, bu o demək deyildir ki, artıq milli ədəbiyyatımızın inkar edilməsinə yuvarlanmışıq.

Yox, biz nəslini tanımayan İvanlar deyilik. Mən dünya anarxistlərinin lideri olan M.A.Bakunin də deyiləm ki, haray çəkəm ki, "Mənim vətənim yoxdur". Mənim doğma vətənim var və ona çox bağlıyam. Xalqımızın tarixinə və qədim ədəbiyyatına hörmətlə, məhəbbətlə yanaşmalıyıq, lakin bu, heç də dünya mədəniyyətinə arxa çevirmək demək deyildir. Bəşəriyyətin nailiyyətlərinə də biganə qalmamalıyıq, ümumdünya mədəni xəzinəsindən də faydalanmalıyıq. Kvazivətənpərvərlik heç də həqiqi vətənpərvərlik deyildir, onun əksidir. Bəzi xalqlar öz şovinizm xüsusiyyətləri ilə hamıya düşmən gözü ilə baxır, bu yolla öz əleyhdarlarının sayını artırırlar. Biz onların uğursuz mövqelərinə yuvarlanmaqdan özümüzü qorumalıyıq. Onların qatı millətçiləri özlərinin malik olduqlarını, hava şarı kimi üfürüb doldururlar. Güman edirlər ki, bu şarlar nəhəng təbliğat vasitəsinə çevriləcəkdir, nəzərə almırlar ki, onlar da almanların nəhəng "Hindenburq" tsepellini kimi göydə partlayıb, xeyir gətirmək əvəzinə, böyük zərər vura bilər. Bizim qürur mənbəyi olan qədim ədəbiyyatımız vardır. Hote özünün "Qərb-Şərq divanı" əsərində Nizamini fars dilində yazan yeddi böyük şairdən biri adlandırmışdı, onun Azərbaycan şəhəri Gəncədə yaşadığını, qəbrinin də orada olduğunu bütün Avropaya çatdırmışdı.

Farsların cəhdlərinə baxmayaraq, dünya Nizaminin, həqiqətən, Azərbaycan şairi olduğu rəyi ilə razılaşır. Nizamidən bəri azərbaycanlıların idrakının, mədəniyyət və ədəbiyyatının gur çayı axmağa başladı. Bu çay bəzən məhvərini dəyişirdi, lakin heç vaxt qurumurdu. Bu, sağlam həyat instinktinə malik olmanın mühüm sübutu idi. Azərbaycan qonşularına bəzi şeyləri verdiyi kimi, onlardan da nəsə götürmüşdür, lakin mənən güclü olduğundan və ya özünə inandığından bunları özünəməxsus qaydada qəbul etmiş və öz həyat parçasına hörmüşdü. Keçmişdə ancaq həm də durğunluq və tənəzzül halları da olmuşdu, lakin nəticə etibarilə onlar ötüb keçmişdi. Biz bunlarla öyünürük, lakin təkcə ruhun böyüklüyü kifayət deyildir. Həyat canlı orqanizm olduğuna görə onun digər toxumaları, hüceyrələri də normal işləməlidir, digər sahələrdə də geridə qalmamalıyıq. Təkcə Aşıq Alının şeirini əzbər bilməklə biz həyatımızı hərtərəfli dolğun edə bilmərik. Mən əgər başqa ədəbiyyatlardan misal gətirirəmsə, bunlar da ehkam xarakteri daşımamalıdır. Siz onların düşüncə fəlsəfəsinə bələd olmaqla, həm özünüzü silkələməli, əvvəllərdəki ətalətə qapılmanızı məzəmmət etməlisiniz. Başqalarına dirsək göstərmək bilik qazanmaq yolu deyildir, bilik müxtəlif mənbələri geniş mənimsəmə prosesindən keçir. Biz zəhmətdən qaçmamalıyıq, biz qədim hindlilərdə nəcib məşğuliyyət sayılan əkinçilik zəhmətinə həvəslə girişməliyik, təsadüfi deyil ki, Hindistandakı qədim arilərin mənşəyini bildirən arya adı sanskrit dilindəki "şumlamaq" sözünün kökündən əmələ gəlmişdi. Biz də bilik qazanmaqda, işdə zəhmətdə qədim arilər və ya müasir yaponlar kimi "şumlamağı" bacarmalıyıq, zəhmətsevərliyimizlə öyünməliyik.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.-2020.-13 mart.-S.22