Litvalı müəllifin uydurma erməni tarixini alt-üst edən məqaləsi

Litvalı tarixçi Paulyus Vaytekunasın oxuculara təqdim etdiyimiz "Bir daha Ermənistan və ya 26 komissar haqqında" adlı bu məqaləsi 1990-cı ilin fevralında dərc olunub.

Məqalə digər litvalı müəllif - xanım Marite Kontrimaytenin Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı 18 və 23 yanvar 1990-cı ildə Litvanın "Respublika" qəzetində çap etdirdiyi qatı antiazərbaycan mövzulu yazısına cavab olaraq yazılıb.

P.Vaytekunas o zaman ABŞ litvalılarının 1916-cı ildən indiyədək Klivlend şəhərində litvaca nəşr olunan "Dirva" milli həftəliyinin müxbiri idi.

P.Vaytekunasın məqaləsində göstərilən və tutduğu ədalətsiz mövqeyinə görə ünvanına iradlar bildirilən M.Kontrimayte "Böyük Ermənistan" xülyasını və qondarma erməni soyqırımını təbliğ edən radikal ermənipərəst Avropa qüvvələrinin Litvadakı fəal təmsilçisi və alovlu tribunu olub. Bu litvalı xanımın Azərbaycan ictimai-siyasi, mədəni və elmi dairələrində geniş tanınmadığını nəzərə alaraq, öncə onun ermənipərəst fəaliyyətinə aid bəzi təfsilatları açıqlamaq istərdik.

Marite Kontrimayte həm də Litva şairi və ictimai-mədəni xadimidir. 1947-ci ilin fevralında Litvanın Plunge rayonunda doğulub. 1965-1970-ci illərdə Vilnüs Universitetində Litva dili və ədəbiyyatı ixtisası üzrə təhsil alıb. 1971-1973-cü illərdə Yerevan universitetində erməni filologiyası sahəsində təcrübə kursu keçib. Erməni dilini və ədəbiyyatını yaxşı öyrənib. Yüksək səviyyəli peşəkar ədəbi tərçüməçi olub. Hovannes Tumanyan, Gevorq Emin, Paruyr Sevak, Hrant Matevosyan, Arevşat Avakyan, Hovannes Qriqoryan, Vahaqn Qriqoryan, Rafael Nahapetyan, Karen Simonyan və başqa erməni yazıçılarının bir sıra əsərlərini Litva dilinə tərcümə edib.

M.Kontrimaytenin özünün şeirləri ötən əsrin 70-ci illərində tərcümə edilərək ədəbi nəşrlərdə Azərbaycan oxucularına təqdim olunub, həmçinin, 1976-cı ildə Litva şairlərinin Bakıda buraxılmış "Yasəmən" adlı şeirlər toplusuna daxil edilib.

M.Kontrimayte yeni dövr Litva Xristian-Demokratlar Partiyasının öncüllərindən olub. 1991-ci ildə həmkarları ilə birgə sağ təmayüllü Litva Jurnalistlər Cəmiyyətini təsis edib və 2008-2011-ci illərdə bu təşkilatın sədri olub. 1992-ci ildə Vilnüsdə Litva-Ermənistan Cəmiyyətini yaradıb. Dağlıq Qarabağ ermənilərinə humanitar yardımların toplanmasını təşkil edib və yükləri mənzil başına qədər şəxsən müşayiət edib. O, 1915-ci il "Erməni soyqırımı"nın 2005-ci ildə Litva Parlamentində tanıdılmasının ən fəal təbliğatçılarından biri olaraq mühüm təşkilati işlər görüb, bu mövzuda radio və televiziyada çıxışlar edib, çoxsaylı yazılar dərc etdirib, Ümumdünya Litva Ensiklopediyası üçün məqalələr hazırlayıb, Osmanlı və Azərbaycan türklərinə qarşı yazılmış publisistik və tarixi nəşrləri erməni, ispan, alman, rus və polyak dillərindən Litva dilinə çevirib yayımlayıb, müxtəlif antitürk mövzulu açıq tədbirlər keçirib.

M.Kontrimaytenin "Böyük Ermənistan" xülyasına həqiqət donu geyindirmək sahəsindəki xidmətləri Ermənistan dövləti tərəfindən yüksək dəyərləndirilib. 2012-ci ildə ona Ermənistan Elmlər Akademiyasının Fəxri elmlər doktoru adı verilib. 2015-ci ildə isə Ermənistanın Qriqor Narekatsi medalı və Ermənistan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin təşəkkürnaməsi ilə təltif olunub. Elə həmin ildə ona Gümrü şəhərinin Fəxri vətəndaşı adı verilib.

M.Kontrimayte 2016-cı ilin aprel ayında vəfat edib və Vilnüsdə əsası 1809-cu ildə qoyulmuş məşhur Antakalnis məzarlığında görkəmli incəsənət xadimlərinin dəfn olunduğu 25-ci kvartal adlanan xiyabanda dəfn edilib. Dəfn mərasimində erməni keşişi də iştirak edib və dualar oxuyub. Bir neçə il öncə məzarı üstündə Qarabağdan gətirilmiş xaçkar qoyulub.

M.Kontrimaytenin həyat yoldaşı Ruslan Arutyunyan (1950) tətbiqi riyaziyyat sahəsində alitəhsilli mütəxəssisdir. O, uzun müddət Litva Erməniləri Cəmiyyətinin rəhbəri olub, 2000-2006-cı illərdə həm də Litva Milli İcmalar Şurasının sədri kimi fəaliyyət göstərib.

Qeyd edək ki, P.Vaytekunasın 31 il öncə yazılmış və hələ də öz aktuallığını itirməmiş bu məqaləsi Vilnüsdə nəşr olunan "Respublika" qəzetinin 28 fevral 1990-cı il tarixli sayında dərc edilib və Azərbaycan dilinə həmin mətn əsasında tərcümə olunub.

***

Bir daha Ermənistan və ya 26 komissar haqqında

Marite Kontrimayte

(Marite Kontrimaytenin Ermənistan haqqında məqaləsinə dair qeydlər)

Paulyus VAYTEKUNAS

ABŞ litvalılarının "Dirva" həftəliyinin müxbiri, Ohayo ştatı, Klivlend şəhəri

Yenidən nəşr edilməyə başlanmış "Ausrine"-"Dan ulduzu" (Litva Sayudis Xalq hərəkatının məşhur mətbu orqanı "Atgimimas" ("Dirçəliş") siyasi qəzetinin (1988-2013) gənclər üçün əlavəsi olaraq Vilnüsdə 1989-90-cı illərdə litvaca buraxılmış nəşrdir - M.H.) qəzetində ilk dəfə Ermənistan haqqında, daha doğrusu, Ermənistanın ərazi iddiaları haqqında oxuduğum gün yaxşı yadımdadır. O vaxtlar litvalıların çoxu, mən də daxil olmaqla ermənilərin "haqq işinə" rəğbət bəsləyirdilər. Başqa cür ola da bilməzdi, axı, ermənilər öz tələblərini ciddiyyətlə və xüsusi bir coşqunluqla irəli sürürdülər. Ən önəmlisi də bu idi ki, Litva üçün dirçəliş və dönüş ili olan 1988-ci ildə onlar bizim tələblərimizi də dəstəkləyirdilər. Ermənilər xalqlarımıza məxsus dini və etnik dəyərlər arasında paralellər çəkir və mümkün olan hər bir bənzər cəhətimizi vurğulayırdılar. Bütün bunlar ictimaiyyətə sadəcə oxşar düşüncəli xalqların identiklik amilləri kimi təqdim olunurdu və sentimental hisslər oyadırdı. Nəticədə hər şey yazıçı Marite Kontrimaytenin bu yaxınlarda Litvada dərc edilmiş məqaləsində təsvir olunan kimi təsəvvür edilirdi: yəni tərəflərin biri hücum edir, digəri isə müdafiə olunurdu.

Ancaq bir zaman sonra - 1989-cu ilin aprel-may aylarında mən Tbilisi qanlı bazar günü hadisələri haqqında material toplamaq üçün bu şəhərə səfər etdim. Daha sonralar isə iki dəfə Azərbaycanda və Qarabağda oldum. Oralarda çoxlu sayda azəri və erməni ilə rastlaşdım, gözlərimin önündə istər-istəməz erməni təbliğatının təsvir etdiyi vəziyyətə uyğun gəlməyən başqa bir mənzərə canlandı. Tarixi mövzuda cild-cild kitablar oxudum, halbuki bu kitabların müəlliflərinin çoxu erməni kökənli idilər (Ümumən burada maraqlı bir mənzərə ilə rastlaşdım: türkologiya sahəsində, Qafqaz tarixi üzrə və hətta İslam haqqında rus dilində çap olunmuş tarixi-coğrafi kitabların demək olar ki, hamısının müəllifləri ermənilər idilər. Buna bir etirazım yoxdur və sevinirəm ki, istedadlı xalqdırlar, lakin tam aydın səbəblərə görə mən İslam barədə müsəlmanların da yazdıqları ədəbiyyatla tanış olmaq istərdim). Gəlin mövzudan uzaq düşməyək. Amma hər halda bizə "tarixə baş vurmaq" lazım gəlir. Çünki M.Kontrimaytenin təbirincə desək, yalnız tarix bu münaqişənin səbəblərini başa düşməyə kömək edə bilər.

Görünən budur ki, bu qanlı tarix həm də ibrətamizdir. Öncə müxtəlif vaxtlarda Yaxın Şərqə dair çap olunmuş qədim xəritələri vərəqlədim və gördüm ki, keçmişdə etnik Ermənistan indiki Sovet Ermənistanından xeyli cənubda yeləşirdi. Çar Rusiyasında əhalinin siyahıya alınmasına aid məlumatları yoxladım, onları bugünkü demoqrafik göstəricilərlə müqayisədə etdikdə aydın olur ki, sən demə, inqilaba qədər müasir Ermənistan ərazisində digər millətlər çoxluq təşkil edirdilər. Onda belə bir sual ortaya çıxır: hansı ideologiya və kimlərin həyata keçirdiyi siyasət nəticəsində bugünkü Ermənistan monoetnik respublikaya çevrilib?

Qarabağ tarixinə nəzər salarkən, filoloji və tarixi izahların heç dərinliyinə belə varmadan görmək olar ki, bizim eranın əvvəllərində bu ərazilərdə Qafqaz Albaniyası dövləti olub. Bəs sonra albanlar hara yoxa çıxıblar? Axı ermənilər və albanlar eyni xalq deyillər və bu barədə heç bir mübahisə ola bilməz. Odur ki, albanların ermənilərlə birgə ümumi dinə mənsub olub itaət etmələri əsasında onların ermənilər tərəfindən assimilyasiya edilməsi versiyası elmi cəhətdən əsassız deyil. Ələlxüsus ona görə ki, Qarabağ katolikosu XIX əsrin sonuna qədər hələ də ayrılıqda fəaliyyət göstərən alban və erməni kilsələrinin birləşdirilməsinə qarşı müqavimət göstərirdi. Azərbaycan və onun əhalisi haqqında isə son zamanlar ən mənfi fikirləri - vəhşilər, islam təməlçiləri və s. bu kimi sözləri eşitməyə öyrəşmişik.

Şərqşünaslıqla heç olmazsa səthi tanış olan hər kəs bilir ki (bu sahədəki son araşdırmalar da bunu sübut edir), Azərbaycan yalnız Zərdüştün vətəni deyil, eyni zamanda, Avestanın ocağıdır. Etnogenezi baxımdan bir neçə etnik qrup təmsilçilərinin soybirləşməsindən ibarət olan bu diyarın sakinləri onlara qılınc gücünə qəbul etdirilən İslama qarşı uzun müddət müqavimət göstəriblər. Axırıncı böyük müqavimət xürrəmi Babəkin başçılıq etdiyi üsyan olub. Bu ölkəyə müqəddəs oda sitayiş etmək üçün XIX əsrin lap ortalarına qədər Hindistandan parsilər gəlirdilər. Daha sonra burada yeni bir tarix - bu ölkədə təsir gücünə malik olmaq uğrunda Rusiya, Türkiyə və İran arasında gedən mübarizə tarixi başlanır. Türkiyə yerli əhalidə işğalçı ruslar amilindən labüdən qaynaqlanan antixristian əhval-ruhiyyəni körükləyirdi, həmçinin, Rusiyanın müttəfiqi olan ermənilərə qarşı yerli ictimaiyyətin labüdən bəslədiyi antierməni münasibəti dəstəkləyirdi və nəticədə ermənilərlə azərbaycanlılar, həm də onların mədəniyyətləri arasındakı nifaq daha da böyüyürdü. Lakin yerli əhalini bu şəraitdə onlara dəstək verən Türkiyəyə rəğbət bəslədiyinə görə qınamaq olardımı?!

Daha sonralar Rusiya ermənilərin hamisi olaraq onların Şimal torpaqlara köçürülməsini planlaşdırır və öz rəhbərliyi altında bunu həyata keçirir. Məhz bunun nəticəsində İrəvan xanlığının torpaqları bu gün Sovet Ermənistanı ərazisinə çevrilib. Birinci Dünya müharibəsində Türkiyə Qafqaz cəbhəsində Rusiya ilə vuruşurdu. Daşnak hökumətinin süqutundan sonra ermənilərin milli qəhrəmanı Andronik Moskvaya qulluğ etməyə başlayır və o, Türkiyədə - daha ədalətlə desək, Türkiyə Ermənistanında - Çar ordusu tərəfindən dəstəklənən və nəzarət edilən partizan dəstələri yaradır. Mən heç bir erməninin və ya onların dostunun xətrinə dəyib incitmək fikrində deyiləm. Lakin düşünürəm ki, biz 1915-ci ildə baş vermiş erməni soyqırımı barədə çox az şeyləri bilirik. Hər halda, Sumqayıt hadisələrinin göstərdiyi kimi, erməni soyqırımı da təxribat törədilmədən baş verməyib. Təəssüf ki, Sumqayıt məhkəməsi haqqında heç nə deyə bilmərik, çünki bu barədə ətraflı bilgilərimiz yoxdur - məhkəmə gizli keçirilib.

Nəhayət, 1917-1918-ci illərdəki inqilablar dövrü gəlib yetişdi. Zaqafqaziya federativ respublikasının süqutundan sonra Cənubi Qafqazda üç müstəqil dövlət yarandı. Qısa bir tarix ərzində yaşamış bu dövlətlər ilk növbədə Türkiyə ilə yox (!), dərhal bir-biri ilə müharibə etməyə başladılar. Hər üç müstəqil və qonşu respublikanı bir-birindən ayıran dövlət sərhədlərinin olmasına baxmayaraq, onlar arasında müharibə gedirdi. Müharibə üç dövlətin arasında eyni zamanda getmirdi - əvvəlcə Ermənistanla Gürcüstan arasında savaş başlandı, ingilis silahları ilə silahlanmış daşnaklar Tiflisin lap yaxınlığına gəlib çatmışdılar (o vaxt Almaniya Gürcüstanı dəstəkləyirdi). Bir qədər sonra onlar Qarabağ bölgəsində Azərbaycanla müharibəyə girişdilər.

Söz düşmüşkən, erməni qoşunları o vaxt Bakını zəbt etməyə hazırlaşan Qırmızı ordu hissələri ilə hərəkətlərini koordinasiya etdikdən sonra Qarabağa hücum etmişdilər. Görünən budur ki, Qarabağ məsələsində yalnız Stalin günahkar deyil. Bu baxımdan həmçinin, məşhur 26 Bakı komissarının fəaliyyəti də çox maraqlı və ibrətamiz bir tarix olaraq Zaqafqaziyada baş vermiş inqilablara bir qədər aydınlıq gətirməyə xidmət edir. Baxmayaraq ki, onların hamısı deyəsən, heç komissar deyildilər, amma əksəriyyəti milliyyətcə erməni idilər və Azərbaycan Sovet Respublikasının "yaradılmasında" həlledici rol oynamışdılar. Buradan göründüyü kimi, düşmənçiliyin bütün digər səbəbləri üzərinə həm də "ideoloji" düşmənçilik əlavə olunub.

Avropanın ən ucqarında yerləşən bu regionun tarixi həqiqətən çox mürəkkəb olub (Avropanın coğrafi sərhədi kiçik Qafqaz sıra dağlarından keçdiyi üçün bu ərazilər "Avropa evinin" baş planına düşür), bu tarixin səhifələri əsrlər boyu axıdılan qanlarla yazılıb və həllini tapmamış ziddiyyətlərlə doludur. Qafqaz yüz illər ərzində xalqların elə köç yolu üzərində qərar tutub ki, bu yol yaxın keçmişdə məskunlaşmış Litvanın tarixi ilə müqayisədə tarixçilərin qarşısına qat-qat mürəkkəb suallar çıxarır. Bu gün Qafqaz haqqında yeni bir Livan anlamında danışırlar, burada bir çox maraqlar toqquşur və xalqları kəskin qarşıdurmaya tərəf itələyir. Ancaq bu gün "kimin hücum etdiyini" və "kiminsə müdafiə olunduğunu" aydınlaşdırmaq əsla kifayət etmir. Burada söhbət həm də "paritet" münasibətlər saxlamaqdan və ya "bitərəf" qalmaqdan getmir, söhbət baş verən hadisələrə qərəzsiz yanaşıb onlara ədalətli qiymət verilməklə münaqişəni dinc yolla tənzimləməkdən gedir.

Bir litvalı kimi mənə xoşdur ki, Litva Sayudisi (Litva Xalq Cəbhəsi. - M.H.) 1990-cı ilin yanvarında Kremlin Azərbaycanda həyata keçirdiyi hərbi təcavüzü pislədi. Lakin o təcavüzə Avropa Parlamenti və ABŞ prezidenti Buş tərəfindən dəstək verilib haqq qazandırılması, eləcə də Amerikada ermənilərin Bakıya qarşı etiraz nümayişləri keçirməsi mənə məmnunluq gətirmədi - çox pərt etdi. Mən həm erməni, həm də azərbaycanlı qaçqınları görmüşəm, həm də onların tamamilə oxşar surətdə bir-birini günahlandırdıqlarının şahidi olmuşam. Amma Azərbaycanın kiməsə ərazi iddiasını irəli sürdüyünü eşitməmişəm. Halbuki Ermənistanın RSFSR-dən savayı, bütün qonşu ölkələrə ərazi iddiaları var. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli üçün gərəkli tarixi əsasları ölçüb-biçməzdən öncə özün özünün belə bir sualına cavab verməlisən: indiki gərgin durumda belə bir problemi qızışdırmaq kimin üçün faydalıdır? Aydındır ki, bu, stalinizm tərəfdarlarının seçdiyi bir yoldur, lakin azadlığa aparan, hətta ermənilərin özlərini də azadlığa çıxaran yol deyil.

Qafqazda olarkən mən burada yaşayan xalqların hər birinə ayrılıqda məftun oldum və zənnimcə, burdakı hər bir xalqın tam əmin-amanlıq içində yaşamaq haqqı var. Özündən əvvəlki sələfləri kimi, Sovet imperiyasının da siyasəti bütün milli azlıqlar üçün əlverişsiz bir siyasət olub. Başa düşülən səbəblərə görə ermənilər, qismən də gürcülər, tarixən onlara daha yaxın olan Rusiyanın ağuşuna sığınıblar və nəticədə onun siyasi alətinə çevriliblər. Bununla yanaşı, ermənilər yəhudilər kimi qədimdən tacir millət olublar, təkcə Osmanlıda yox, həmçinin, Rusiya imperiyası ərazisinə səpələniblər və iqtisadiyyatın bir çox sahələrini tamamilə idarə ediblər. İstanbuldan Moskvaya və Daşkəndə qədər olan ərazilərdə erməni koloniyaları formalaşıb və bu koloniyalar indi də mövcuddur. Bir çox ermənilər Rusiya dövlət idarələrində yüksək məmur vəzifələrini tutublar. Bununla da onlar millətlərarası münasibətlərdə gərginlik yaratmaq şansı qazanıblar, qarşıdurma şəraitində yaşayan qüvvələr və hökmdarlar isə bu gərginlikdən dəfələrlə öz maraqları üçün istifadə ediblər.

Azərbaycan, Ermənistan, Qarabağ münaqişəsi tarixi haqqında danışarkən, ümumiyyətlə, bu gün ordakı vəziyyət barədə fikir yürüdərkən, bütün bunları nəzərə almamaq olmaz. Bax elə burada fövqəladə bir obyektivlik və daha böyük çaplı bir müdriklik işlətmək lazımdır, çünki bundan nəinki insanların həyatı, hətta xalqların taleyi və ola bilsin bizim öz gələcəyimiz də asılıdır. Əbəs yerə deyil ki, dünyanın liberal mətbuat orqanları bizi yenidənqurmanın düşmənləri ilə bir cərgəyə qoyurlar. Nəhayət, siyasətdə rəğbət hissləri, qohumluq əlaqələri və ya buna oxşar digər münasibətlər təyinedici rol oynamır. İnformasiya həddindən artıq olmur, lakin tarazlanmamış və birtərəfli qaydada təqdim edilən informasiya olur ki, bəzən böyük ağrılara səbəb olur və qanlı hadisələrə gətirib çıxarır. İnformasiya nəinki aranı qızışdırmağa, hətta məhv etməyə qadirdir.

Görəsən, hörmətli M.Kontrimayte bilirmi ki, Sumqayıt hadisələri ərəfəsində nə üçün bura çoxlu sayda erməni müxbiri gəlmişdi və onlar hadisələri qəşəngcə lentə köçürmüşdülər? O bilirmi ki, bu hadisə günahkarlarının məhkəməsi niyə açıq keçməyib, qapalı olub? O, Bakı yaxınlığında yerləşən, suyu və işığı olmayan, uçuq-sökük gecəqondu komalardan ibarət və çətin təsəvvürə gətirilə bilən bir viranəlik hökm sürən qaçqınlar düşərgəsini görübmü? Başa düşürmü ki, o düşərgənin didərgin sakinlərini varlı erməni mənzillərinə basqın etməyə təhrik etmək nə qədər asan bir işdir? O, Azərbaycan Xalq Cəbhəsi fəallarının erməni ailələrini dəfələrlə xilas etməyə çalışdıqlarını inkar edə bilərmi?! Bir çox ermənilərin hələ indiyədək Azərbaycanda yaşamaqda olduqlarını nəzərə alaraq, Qarabağ hadisələrindən sonra sülhsevər Ermənistanda niyə azərbaycanlılar qalmayıb sualına M.Kontrimayte cavab verə bilərmi? Və nəhayət, maraqlanmaq olarmı ki, 26 Bakı komissarlarından birisi - daha doğrusu, Şaumyanın silahdaşı olmuş 27-ci komissar Mikoyan necə xilas ola bilib və hamıdan uzun ömür yaşayıb?..

Litva dilindən Mahir Həmzəyev tərcümə edib.

Mahir HƏMZƏYEV

Litva Azərbaycanlıları Cəmiyyətinin sədri, Litva Respublikası Hökuməti yanında Milli İcmalar Şurasının üzvü

525-ci qəzet.- 2021.- 31 mart.