Bir qəzəlin Nəsimisi

(Əvvəli 28 aprel sayımızda)

Bundan əvvəlki yazılarımdan birində qeyd etdiyim kimi, bəzən saç insanın Allaha qovuşması yolunda bir vasitəyə çevrilir. Bu səbəbdən, saç Nəsimi şeirində bəzən paradoksal mənalarla üzə çıxır. Üz açıq, parlaqdırsa, saç üzü örtən hicab və qaranlıqdır. Üz iman, saç küfrdür. Üz tək olduğundan vəhdətdirsə, saç çoxsaylı olmasından dolayı Allahın ad və atributlarının cəmi olan kəsrəti (çoxluğu) ifadə edir. İlahi Zata çatmağın, vəhdətə qovuşmağın yolu kəsrətin mərhələlərini adlamaqdan keçir. Haqqa qovuşmaq, Vəhdətə çatmaq yolundakı çətinlikləri, kəsrəti bildirən, küfr mənasında işlənən saç yuxarıdakı beytdə vəhdətə aparan bir vasitə mənasındadır.

Qeyd edək ki, digər bədən üzvləri kimi saçın da metaforları onun rəng, say, forma kimi əlamətlərindən doğur. Çoxsaylı saç kəsrətdirsə, qara saç nurun üzünü örtən pərdədir, küfrdür. Sapa bənzərliyi isə saça mifik düşüncə ilə bağlı bir sıra mənalar verir. Quranın özündən qaynaqlanan metaforlar saçın klassik şeirimizdə nə qədər böyük önəm kəsb etməsindən xəbər verir: İlan, əhdaha (əl-Əraf, 104-22, Taha, 57-73, əş-Şüəra, 37-51), tovuz quşu və sünbül (Adəmin hekayəti),sünbül, əbabil quşu (Fil surəsi), ip (hablü l-mətin (Al-i İmran,103) və ya quyuya düşən Yusifin ipi, zülmət (dirilik suyunun məkanı), gecə (Merac və Qədr gecələri, əl-İsra, 1; əl-Qədr,1), merac-nərdivan (əl-İsra, 1), zəncir, qandal (Harut-Marutun hekayəti, əl-Baqara, 102), tük xəlbir (İynədən keçən dəvə obrazı, əl-Əraf, 40), div (Süleyman taxtını tutmuş mifik obraz, Sad, 34), nəfəs, rayihə (İsa nəfəsi Al-i İmran 49, əl-Maidə,110), Qələm (əl-Qələm,1, əl-Kəhf, 109, Loğman, 27), Nur (35) və s.

Bizim beytdə saç ip arxetipi ilə əlaqəli verilir. "Dürr-i Yetim"də hablü l-mətin İslam dnini bildirən başqa bir ifadə - urvatü l-vusqa (möhkəm düyün) lə birgə anılır. "Urva qıldan hörülmü bir ipdir, habl isə üz üzərindədir" - deyilir. Bu beytdə, ümumiyyətlə, Nəsiminin br sıra poetik obrazlarında üç düşüncə layı müşahidə olunur. Lap alt layda müfik düşüncə dayanır. Bundan sonra Quranla bağlı məna gəlir. Daha sonra isə sufi-hürufi düşüncəsini görürük. Bu sonuncu layın izahı əvvəlki iki laydan keçir. Xüsusilə Quran mənaları burada mühüm rol oynayır. Bu mənalar primitiv mifik düşüncəyə dərin məna verir, digər tərəfdən isə anlaşılması çətin sufi təfəkkürünə aydınlıq gətirir. Məsələn beytdə anılan "möhkəm ip" geniş yayılmış ip arxetipi ilə bağlıdır. Onun Qurandakı ifadəsi Allahın ipidir (Ali İmran, 103). İpin saçın metaforu kimi işlənməsi zahiri bənzərliyə əsaslanır. Mifik düşüncədə Yerlə göyləri birləşdirən bir ip barədə təsəvvürlər ip/saça vəhdətə aparan vasitə mənasını verir. Bu məqamda biz başqa bir vasitə də görürük. İsa əl-Məsihin urucunun reallaşdığı çarmıxı və Həllac Mənsurun Haqqa qovuşduğu dar ağacını. Bu cür silsilə obrazlar hamısı saç ətrafında cərəyan edir.

Üz - Cənnət

Yanağın həzihi cənnat-i ədn,

Yüzündür kəşfi, sənsən cənnət-i hur.

(Sənin yanağın Ədn cənnətidir. Üzündə ilahi sirlər açılıb. Sən bir cənnət hurisisən).

Üzlə bağlı bu beytlərdə onun cənnəti bildirməsini, batini mənaları açmasını görürük. Cənnət Allah Təalanın Mübarək üzünün seyr ediləcəyi yerdir. Əl-Qiyamət surəsinin 22-23-ci ayəsində Allahı cənnətdə seyr edən möminlərin özlərinin də üzünün parıldayacağı deyilir: "Həmin gün üzlər parıldayacaq və öz Rəbbinə baxacaqlar". Nəsimi şeirində cənnətlə bağlı motivlərin bəzən məhz İlahi Gözəli seyrlə bağlı olduğunu görürük:

Hər bibəsər səni neçə yol bula görməyə,

Uçmaqda ru'yətə dəxi əhl-i nəzər gərək.

"Uçmaqda rö'yətə dəxi əhl-i nəzər gərək" (Cənnətdə Allahı görmək üçün nəzər əhli olmaq lazımdır) deyərkən şair cənnətdə belə bu sürurun yalnız seçilmişlərə qismət olduğunu bildirir. Sanki sufilərin fani dünyada israrla təcrübədən keçirdiyi bəzən uğurlu, çox zaman uğursuz seyri cənnətə köçürülür. Qurani-Kərimin başqa bir ayəsində kafirlərin axirətdə Rəbblərini görə bilməyəcəkləri, "Ondan hicabla ayrılacaqlar"ı bildirilir (əl-Mutaffifin 15). Əbu Hureyrə, Ənəs ibn Malik, Bilal və başqa səhabələrə istinadən söylənilən səhih hədisdə deyilir ki, Möminlər axirətdə Rəbbini Onun öz mərhəmət və kəraməti ilə bizim üçün xəlq etdiyi cənnət bağları olan mənzillərdə görəcəklər.

Nəsiminin bu qəzəlində üzün cənnətə bənzədilməsi yanağın qırmızılığından doğur. Burada sətiraltı mənalar Qurandan qaynaqlanır. Yanağın klassik şeirimizdə geniş yayılmış metaforu İbrahim peyğəmbərin atıldığı atəşdir ki, o, Allaha təvəkkül etdiyindən orada cənnətə qovuşmuşdur. Yanaqla bağlı digər geniş yayılmış Quran obrazı Musa peyğəmbərə görsənən yanar ağacdır.

Beytdə adı çəkilən Ədn cənnəti Quranda altından bulaqlar axan bir cənnət kimi təsvir olunur (Ən-Nəhl, 31; əl-Kəhf, 31;Taha, 76). Görünür ki, bu ifadənin batinilik mənası məhz Ədn cənnətin anılmasına səbəbdir. Çünki ilahi kəşf məhz batini mənaları açır. Digər tərəfdən, üz, yanaq açıq olduğundan sufizmdəki "kəşf" konsepsiyası ilə bağlıdır. Amma od kimi qırmızı üz Musa peyğəmbərin hekayətindəki kimi, niqab anlamını da ifadə edə bilər. Yəni od sanki ilahi seyri imkansız edən bir xüsusiyyət kəsb edir. Qeyd edək ki, Hürufilikdə od ünsürünə münasibət birmənalı olmayıb. Adəmə səcdə qılmayan İblisin oddan yaranması odun "Cavidan-namə"də mənfi yönümlü izahına gətirib çıxarır.

Qeyd edək ki, Nəsimi poeziyası yalnız İslamla bağlı olmayıb, digər səmavi dinlərin düşüncə tərzinə də yaxındır. Yenə Musa peyğəmbərə qayıdaq: Yəhudilikdə hicab anlamı güclüdür. Allah Təala Musa peyğəmbərə hicab, pərdə anlamına gələn yanar ağac arxasından təcəlli edir. Xristianlıqda vəziyyət daha çox kəşfə - hicabın qaldırılmasına yaxındır. Yəhyanın İncilində İsa əl-Məsihin dilindən deyilir: Məni (oğul Allahı) görən Ata (Allahı) görmüş olur. Siz necə mənə "Atanı göstər!" - deyərsiz? Məgər mənim Atada, Atanın da məndə olmasına inanmırsız?" (14:9-10) Gördüyümüz kimi, burada İsa əl-Məsih İlahi varlığın İnsan bədənində təcəssümünün real nümunəsidir.

Huri cənnətdə möminlərə vəd edilən gözəl qızlardır. "Cavidan-namə"də hurilərlə bağlı Quran ayələrinə xüsusi rəmzi mənalar verilir. Əs-Saffat surəsində hurilər "qasırat əl-eyn" - "baxışlarını (ərlərindən başqa) heç kimə qaldırıb baxmayanlar" (37:48) adlanırlar. Fəzlullaha görə, burada hurilər 28 hərfi və nöqtəni təcəssüm etdirdiyindən yalnız və yalnız yaranmış olduqları ontoloji sözə meyl edirlər. Mirqasımovun "Cavidan-namə"yə əsaslanaraq vurğuladığı kimi, hurilərin üzləri və bunun ilkin xisləti yalnız öz "ərlərinə", yəni 28 hərfin mücəssəməsi olan Sözə açılır. "Hurilərin gözəlliyi onların İlkin Sözün təcəllisi olmasından və sözdən (kun!) yaranmasından doğur" (Mirkasimov, 2015). Qeyd edək ki, huri öz mahiyyəti ilə qadın başlanğıcını bildirsə də, Nəsimi şeirində Fəzlullahın da huriyə bənzədilməsini görürük. Buna səbəb yenə də hərf və rəqəm simvolikasıdır. Hurilər "umməhat" (ana, qadın) tipli varlıqlar olaraq, üzlərindəki anadangəlmə yeddi cərgə tüklə 28 arxetipik hərf-sözü bldirirlər.

Məlumdur ki, seyr, kəşf kimi anlamlar birbaşa gözün funksiyası ilə bağlıdır. Klassik poeziyada göz qəlbə yaxın bir məna kəsb edir. Şair qeyri-ixtiyari qara gözlü huri obrazı ilə gözü səhnəyə gətirir və onun bu prosesdəki rolunu qeyd edir. Belə ki, qəzəldəki kəşf hicabın qaldırılması, aşiqin İlahi gözəlin camalını seyr etməsidir.

Qəzəlin sonrakı beytində cənnət motivi davam etdirilir.

Məstanə göz

Sənün məstanə eynin sağərindən

Rəvandır səlsəbil, uş məst-ü məxmur.

(Sənin sərxoş gözlərinin içdiyi badə Cənnətin Səlsəbil bulağı kimi axır, Bu necə bir məstlikdir!)

Gözün məst olması aşiqin yaşadığı ilahi ekstazdan doğur. O, sanki Səlsəbil kimi gur sulu eşq badəsini içib sərxoş olmuşdur. Bu parçada Səlsəbilin anılması təsadüfi deyil. Mais Ağaverdiyev cənnət bulaqlarından birini bildirən Səlsəbilin hərfi mənasının "Yolu soruş" olmasını bildirir. Yol, təriqət isə istər-istəməz müridin məqamlar və hallardan ibarət yolunu xatırladır. Həqiqətən də, Nəsimidə hər bir söz dərin sətiraltı məna kəsb edir.

Əvvəlki beytdə qara gözlü hurilərin anılması ilə "göz" motivi meydana çıxdığından, şair bu motivi daha da inkişaf etdirir. Qeyd edək ki, gözün klassik şeirimizdəki çoxsaylı metaforik obrazları vardır. Gözün mürəkkəb quruluşu, dinamikliyi, açılıb yumulması, göz yaşları ilə bağlılığı, göz sürməsi, gözün şəffaf cisim kimi ətrafı əks etdirməsi, bəd nəzərə inam, gözün qəlbin aynası sayılması, gözün həsrətlə əlaqələndirilməsi daim şairlərin poetik təxəyyülünü qanadlandırıb. Bu obrazların da əsas qaynağı, əlbəttə ki, Quran-i Kərimdir. İlk öncə Allah Təalanın Basir, Batin, Zahir kimi gözəl adları göz motivlərinə rəvac verir. Quranda görmə prosesi ilə bağlı bir sıra ayələr vardır ki, hər biri klassik şeirimizdə dərin batini mənalarla çıxış edir: Nuh tufanı (Hud, 40-44), Musa əsasının dəryanı iki yerə bölməsi, Musa əsası ilə bulaqların fəvvarə vurması (əş-Şüəra, 63; Taha, 77) Məcmə əl-bəhreyn anlamı (əl-Kəhf 18:60), Gözlərin sehrkarlıq funksiyası - sehr-I Samiri (Taha, 85), Harut-Marut və Babil quyusu (əl-Baqara, 102), Zəmzəm, Səlsəbil, Kövsər kimi müqəddəs bulaqlar və s. Ayrıca olaraq, Yusifin köynəyinin kor gözlərə şəfa verməsi (Yusuf, 96) də bu mənaları artırır. Qurani-Kərimin bir sıra ayələrində Allahın hər şeyi görən olduğu söylənilir (Al İmran, 15; əl-İsra,1; Taha, 46; əl-Şuara, 218-220; əl-Tur, 48; əl-Hadid,4.) Ortodoks İslama görə, Allah hər bir zaman insanladır və onun işlərindən xəbərdardır (əl-Hadid, 4). Səhih hədisdə deyilir. "Allaha elə ibadət et ki, sanki onu görürsən. Sən onu görməsən də o, səni görür". Allahın insanı görməsi, onun lütfkar baxışı və təcəllisi sufi ədəbiyyatında dərin mənalar kəsb edib varlığın xəlq olunması və mahiyyəti ilə əlaqələndirilmişdir.

(Ardı var)

Aida QASIMOVA

525-ci qəzet.- 2021.- 1 may.- S.17.