Böyük dramaturqun dəyərli əsəri
Cəfər Cabbarlının “Almaz” pyesinin ideya-estetik təhlili yönündə
düçüncələr
Böyük
dramaturqun dəyərli əsəri - <b style="color:red">Münasibət </b>
Medianın
İnkişafı Agentliyi layihəsiOxunub: 179 dəfəa -A
+03.05.21 17:00
Azərbaycan romantizminin görkəmli simaları içərisində
ön cərgədə duran C.Cabbarlı bədii fəaliyyətinin,
özəlliklə dramaturji
yaradıcılığının bəlli illərində
bir qədər fərqli mövqeyi ilə diqqəti cəlb
edir.
Yəni
bir zamanlar qaynar ehtirasla, "acı fəryadlar, şirin
arzular" (M.Məmmədov) ovqatı, azadlıq və mübarizə
coşqusu ilə həqiqət axtarışına
çıxan qəhrəmanların faciəli aqibət
yaşadıqları pyeslərdən usanmış kimi
görünən C.Cabbarlı diametral fərqli mövzulara,
ali məqsədi sadəlövh iddialara əsaslanan pyeslər
müəllifi kimi görünür. Görəsən,
bu sayaq ədəbi, ideoloji, eləcə də sənət
psixologiyasındakı metamorfozanı yaradan səbəb nədir?
Əvvəlki həyat və sənət mövqeyindən
qaynaqlanan yaradıcılıq məhsulunu nəzərdən
keçirdikcə, Şekspir qəhrəmanını
üzüntülərə salan: "Səbəb var", -
deyə müxtəsər təhlilə ehtiyac duyuruq.
Bir qədər əvvələ diqqət yetirsək, o
zamankı Müsavat Partiyasının üzvü olan
C.Cabbarlını Cümhuriyyət quruculuğu işinin fəalları
sırasında görürük. Bu dövrdə bilavasitə icra
etdiyi inzibati işlərlə bərabər ədəbi
yaradıcılığını da davam etdirən
C.Cabbarlı "Trablis
müharibəsi", "Ədirnə fəthi" əsərlərindən
sonra "Bakı müharibəsi", "Aydın" pyesləri
üzərindəki işini bitirir. Həyatının və
yaradıcılığının ən qaynar
dövrünü, istiqlal romantikasını yaşayan ədibin
cəmi bir neçə ildən sonra, yəni Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti
qurulandan sonra, əgər "Oqtay Eloğlu" pyesini (onun da
əvvəlki illərdə yazıldığı ehtimal
edilir) nəzərə almasaq, əvvəlki illərdə diqqət
çəkən qaynar fəallığı müşahidə
edilmir.
Sonrakı
illərdə C.Cabbarlının sanki hansısa öhdəliyi
yerinə yetirməsi faktı kimi bir-birinin ardınca "Od gəlini",
"Sevil", "Almaz", "1905-ci ildə",
"Yaşar", "Dönüş" pyesləri,
"Dilarə", "Gülzar", "Dilbər",
"Furuzə" hekayələri ərsəyə gəlir.
Əvvəlki yaradıcılıq süstlüyünün,
sonrakı məhsuldarlığın səbəbinin, yaxud səbəblərinin
dərininə getməklə əsas niyyətimizdən uzaq
düşəcəyimizi nəzərə alıb təkcə
onu qeyd etməyi vacib bilirik ki, bəhs etdiyimiz dövrdə
"Od gəlini" pyesini istisna etsək, C.Cabbarlının
öz ideya-bədii romantizminin son ünvanına çatması
təəssüratı yaranır. Başqa
sözlə desək, C.Cabbarlı Sovet gerçəkliyinin
ideoloji təzyiqinə məruz qalıb, "formaca milli, məzmunca
sosialist" ədəbiyyat yaratmaq işinə
qoşulanların sırasına salınır.
C.Cabbarlıdan
mövcud quruluşa sədaqət nümunəsinin bariz
sübutu olacaq pyeslər tələb edilirdi və bir neçə
ilin ərzində yazdığı altı pyesin içində
yer alan "Almaz" əsəri üzərində
bəzi təhlillər aparmaq, ədibin həmin illərdəki
digər əsərləri üçün də xarakterik
sayılacaq, istər mövzu, istər ideya, istər koflikt,
istərsə də ədəbi mətn semantikasını nəzərdən
keçirmək niyyətindəyik. Belə ki,
"Sevil"in müəllifindən kollektiv təsərrüfat
yaradılması işindən, qolçomaqların həmin
siyasətə düşmən mövqeyindən bəhs edən
"aktual" mövzulu pyes istənilirdi. Yəni
"Almaz"ın ərsəyə gəlməsini şərtləndirən
səbəb yeni quruluşun üstünlüklərini tərənnüm
etməyə səy göstərməsi deyil, sərt şərtlər
altında ədəbi plakat, iştirakçılarını
sxolastik zümrə, karikatur məxluqlar şəklində pərdələrə
bölmək, uydurulmuş ədəbi hadisələrdə səhnəyə
çıxarmaq məcburiyyəti idi. Bir qədər
diqqətlə yanaşılsa, C.Cabbarlı bolşevik təfəkkürlü
"rəhbərlərin" anlamayacağı teatral oyun
qurur. Bu oyunun zahiri və batini özəllikləri
olduğu kimi, özünəməxsus təqdimatı, ədəbi
oxunuşdan fərqlənən səhnə oxunuşu
mövcuddur.
Janr etibarilə dram kimi təqdim edilən pyes əslində,
futuristik faciə ovqatlıdır. Onun ədəbi
strukturu ənənəvi dram təəssüratı yaratsa
da, əslində, Çexovsayağı sualtı ideya
axını ilə olduqca dəyərlidir. Yəni ədəbi mətnin üst qatında verilən
ədəbi-bədii, eləcə də informativ hadisələrlə
həmin dövrün ictimai hadisələri, ətrafdakı
ilk baxışda adi görünən
anlaşılmazlıqların, cəmiyyət həyatında
hələ sona qədər dərk edilməyən alt
qatdakı proseslərlə məntiqi əlaqəsi yoxdur. Başqa sözlə desək, o
zaman Rusiyada baş verən kollektivləşmə siyasəti,
niyyəti insanların əvvəlki yaşayış tərzini
dəyişmək, bu zaman varlı kəndliləri bir zümrə
olaraq yox etmək, beləliklə, inqilabın ilk
şüarı olan "kəndliyə torpaq verilməsi"
vədini kollektiv təsərrüfat yaratmaq adı ilə
unutdurmaq siyasəti artıq SSRİ tərkibinə
qatılmış ərazilərdə həyata
keçirilirdi. Sadə insanların zorla ictimai təsərrüfata
təhkim edilməsinin amansız qaydaları humanizm prinsiplərinə
tamamilə zidd idi və bunu C.Cabbarlı yaxşı bilirdi.
Əsərin
fabulasında paytaxtdan kənd məktəbinə müəllim işləmək
üçün gələn gənc Almaz buradakı yerli
şəraiti, tədris üslubunu kökündən dəyişmək
qərarına gəlir. Amma qəribədir ki,
Almaz birbaşa təlim-tərbiyə və tədris işləri
ilə deyil, kollektivləşmə məsələləri ilə
də məşğul olur. O da qəribədir ki, vəziyyətin
ciddiliyini onun anası və nişanlısı Fuad hiss etsə
də, nədənsə Almaz bunu nə dəyərləndirə
bilir, nə də kimsənin məsləhətinə
əhəmiyyət verir. Odur ki, konfliktin
mövcudluğu, eləcə də kəskinləşməsi
perspektivi açıq-aşkardır.
Maraqlıdır
ki, usta dramaturq olan C.Cabbarlı Almazın ədəbi-psixoloji
portretini nədənsə yarımçıq yaratmış,
onun əməl motivasiyasını, məntiq və
ardıcıllıq baxımdan naqis vermişdir. Müəllifin hadisələrin axarını,
konfliktin rəngini artırmaq məqsədilə əlavə təsir
bağışlayan Yaxşının başına gələn
hadisəyə Almazın müdaxiləsi səhnəsi belə
dramaturji kolliziyanı zənginləşdirə bilməmişdir.
Almazın kənd əhalisi ilə, o cümlədən,
bilavasitə işlədiyi məktəbin müdiri Mirzə Səməndərlə,
Şəriflə, Hacı Əhmədlə, İbadla və b.
qarşılıqlı münasibətlərində diqqətçəkən
birqatlı, düzxətli yanaşmanı C.Cabbarlının nəzərdən
qaçırması faktı kimi qeyd etmək olardı. Amma
fikrimizcə, həmin nöqsanlar, xüsusilə Almaz, Fuad, Aftil
kimi müsbət sayılan surətlərin ədəbi mətnində
və əməl xəttində də müşahidə
edilir. Həmin ədəbi qüsurların səhnə
oyunu materialı kimi aktyor ifasına sxematiklik gətirəcəyi
labud idi və bu uzun illər boyu teatrın ədəbi hissə
müdiri vəzifəsində çalışan, özü
quruluşçu rejissor kimi bir neçə pyesin səhnə
təcəssümü işini görən
C.Cabbarlının əhəmiyyət verməyəcəyi mətləb
deyildi. Yəni əslində, yeni quruluşun ideoloji xəttinin
tərənnümçüsü olacaq bədii obrazın az qala ən adi insani hisslərdən məhrum,
deklarativ və qəliblənmiş ifadələrin
arxasında heç bir konkret əməli işi olmayan biri
kimi səhnədə görünməsi, ütülənmiş
ifadələrin ritorika dumanında qadın qismindəki azərbaycanlı
Don Kixot müsbət qəhrəman qəlibinə
sığmırdı. Amma C.Cabbarlının
dramaturq istedadı sayəsində ədəbi mətndəki
şüar aktuallığını eşitmək və
görmək istəyənlər nəticədən məmnun
qalmışdılar.
Pyesin
dramaturji strukturunun o dövrdə qəliblənmiş şəkildə
beş pərdədən ibarət
olması üçün hadisələr süni şəkildə
uzadılıb və yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, müəllifin
əlavə etdiyi, guya intriqanı artıracaq əlavələr
belə əsas süjetə üzvü şəkildə
bağlanmadığından darıxdırıcı təsir
bağışlayır. Bu isə
özlüyündə "Almaz"ın janrına aid məsələdir
və teatral aləmdə yayılmış
"darıxdırıcıdan başqa bütün janrlar
yaxşıdır" mülahizəsini yada salır.
Bu yerdə
bir məsələni də xüsusi olaraq qeyd edək ki, Sovet
dövründə yaradıcılığı ən müxtəlif
səviyyəli araşdırmaların predmeti olaraq tədqiqata
çəkilən C.Cabbarlını anlaşılmaz elmi
israrla sosializm metodunun bayraqdarı kimi dəyərləndirən
tənqid ədibin dramaturji yaradıcılığında
açıq-aşkar görünən əsl vətənpərvər
ziyalı mövqeyə əhəmiyyət verməmişdir. Halbuki ən sadə təhlil belə ədibin
cümhuriyyətçiliyə sədaqətli mövqeyini
üzə çıxara bilər.
Maraqlıdır
ki, ədibin Sovet dönəminə qədər yaratdığı
romantik qəhrəman sayılan surətlərinin
heç biri zaman və məkan, eləcə də əməl
xətti baxımdan digərinə bənzəmir. Onların zəngin mənəvi aləmi, əxlaqi
müvazinəti, müəyyən amal uğrunda
ardıcıl mübarizə əzmi, məntiqi mövqeyi
olduğunu qeyd etdiyimiz halda, C.Cabbarlının Sovet
dövründə yazdığı pyeslərin müsbət
qəhrəmanları barədə eyni fikri söyləyə
bilmirik. Məsələn, "Od gəlini"ndə
oxucu və tamaşaçı
rəğbətinin Elxana, "Oqtay Eloğlu"nda
Oqtaya, "Aydın"da Aydına olduğu bəllidir, yəni nə Altunbay, nə Aslan bəy,
nə də Dövlət bəy rəğbət
ünvanı ola bilir. Amma "Sevil", "Almaz" və
"Yaşar" pyeslərinin qəhrəmanları Sevil,
Almaz, Yaşar kimi qəliblənmiş obrazların əksinə, həmin pyeslərin mənfi surətləri
sayılan Balaş, Hacı Əhməd, Şərif,
İmanyar daha böyük marağa səbəb olur. Yəni belə çıxır ki, bu halda oxucu rəğbətini
daha çox mənfi surətlər qazanır. Səbəb
isə, həmin mənfi hesab etdiyimiz surətlərin
düşüncə məntiqi, həyat mövqeyi
qarşı-qarşıya dayandıqları surətlərdən
daha güclüdür və ən başlıcası əsərin
müəllifi onların tərəfindədir.
Belə
bir mülahizəni də ehtimal kimi söyləmək olar ki,
C.Cabbarlı sanki dahi öncəgörmə istedadı ilə
bu bolşevik quruluşun həmin insanları hansı aqibətə
düçar edəcəyini, yəni kollektivləşmənin,
Almaniyada faşistlərin hakimiyyətə gəlməsinin
(1933) törədəcəyi fəlakətləri, 1937-38-ci
illərin dəhşətli repressiyalarının nəticələrini
sənətkar fəhmi ilə duymuş, Almaz kimi yeni
quruluşa iman gətirənlərin, bu yolda fədakarcasına
çalışanların faciəli
aldanışlarının fərqində olmuşdur.
Tamamilə aydındır ki, toxunduğumuz məsələlərin
hər bəndi ayrıca və dərin tədqiqat tələb
edir. Odur ki, C.Cabbarlının ədəbi irsinin müstəqillik
qazanan ölkəmizin çağdaş dövrünün
elmi-nəzəri prizmasından dəyərləndiriləcəyi,
C.Cabbarlının üzərindən Sovet dramaturqu
möhürünün götürüləcəyi təmənnasındayıq.
Afət
QƏDİROVA
Filologiya üzrə
fəlsəfə doktoru, AMEA Nizami Gəncəvi adına Milli
Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin elmi işçisi
525-ci qəzet.- 2021.- 1 may .- S.18.