"Folklorun tərcüməsində xalq ruhunu saxlamaq çox çətindir" –

Səhər Orucova: “Arzum budur ki, Azərbaycan dastanlarını rus dilinə keyfiyyətli tərçümə edim”

Azərbaycan folklorunun tədqiqinə və tədrisinə böyük töhfələr verən ali təhsil ocaqlarından biri də Bakı Dövlət Universitetidir.

Universitetin Filologiya fakültəsinin Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı kafedrası olduqca məhsuldar fəaliyyət göstərərək tələbələrin bu yöndə peşəkar yetişməsində böyük rol oynayır. Kafedranın müdiri filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Səhər Orucova ilə folklora dair aktual məsələlər barədə həmsöhbət olduq. Səhər Orucova 2 monoqrafiya,

8 proqram və yüzlərlə məqalə müəllifi, 1 jurnal təsisçisi, onlarla monoqrafiya, dərs vəsaitinin redaktoru, "İlin alimi" mükafatı laureatıdır.

***

- Səhər xanım, günümüzdə Azərbaycan folklorunun araşdırılması hansı səviyyədədir, ədəbiyyat elminin bu sahəsində kifayət qədər məhsuldarlıq varmı?

- Azərbaycan folklorunun araşdırılması həmişə diqqət mərkəzində olub. Deyərdim ki, humanitar elmlər içərisində digər sahələrlə müqayisədə şifahi xalq ədəbiyyatına üstünlük verildiyinin şahidi oluruq. Çünki folklor bizim tariximizdir, coğrafiyamızdır, musiqimizdir... Bir çox elmlərlə bağlı nəşrlər çap olunursa, orada mütləq folklora toxunulur. Şifahi xalq ədəbiyyatı bir dəryadır və heç vaxt tükənmir. Bildiyimiz kimi, "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı bizim ən qədim və zəngin abidələrimizdən biridir, bu dastan haqqında onlarla kitablar, yüzlərlə monoqrafiyalar işıq üzü görüb. Amma yenə də dastanda elə məqamlar var ki, hələ də açılmayıb. Həmin məsələlərə yenidən qayıtmaq məqsədəuyğundur. Ona görə də, müasir dövrdə folklor araşdırmaları davam edir, proses inkişafdadır.

- Əvvəlki illərə nəzərən tələbələrin Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı kafedrasına marağı artıb. Bunun səbəbini nədə görürsünüz?

- Ötən dövrlə müqayisədə kafedraya maraq çoxalıb. Bu, kafedranın mühitindən və gördüyü işlərdən asılıdır. Hələ kafedraya gəlmək istəyən bir çox tələbələr kənarda qalır. Bizim bütün müəllimlərimiz çox məhsuldar fəaliyyət göstərir, tələbələrə qayğı, diqqət ilə yanaşırlar. Həm də dərs prosesində fənnin özünü sevdiririk. Məsələn, biz çalışırıq ki, dərsi əyani vəsaitlərlə keçək, tələbələrə folklorla bağlı tapşırıqlar verək ki, onlara həm maraqlı olsun, həm də yeni biliklər və təcrübələr əldə etsinlər. Ona görə də magistratura və doktoranturaya qəbul zamanı bizim kafedraya üstünlük verənlər ildən-ilə artır.

- Biz bilirik ki, sizin folklor nümunələrinin tərcüməsi ilə bağlı yüzlərlə məqaləniz var. Sizcə, tərcümədə həmin nümunənin ruhunu qoruyub saxlamaq nə dərəcədə mümkündür?

- Tərcümə zamanı çox problemlər yaranır. Məsələn, bayatılarda bizim milli ruhumuz, doğma hisslərimiz öz əksini tapıb. Bayatı elə bir janrdır ki, türkdilli xalqlar üçün spesifikdir. Rus folklorunda da bayatıya forma cəhətdən oxşayan "çastuşki" olsa da, məzmunca bir-birindən fərqlənir. Bayatıya, ümumən folklora hopmuş xalq ruhunu tərcümə zamanı saxlayıb əks etdirmək çox çətindir. "Əzizinəm", "mən aşiqəm" və başqa belə sözləri necə tərcümə etmək olar?! Hətta rus dilini mükəmməl bilsən də, mümkün deyil. Lirik janrlar içərisində bayatıların tərcümə tarixi nisbətən sonralara gəlib çıxır. Rus müəlliflərindən A. Kalaşev və A.Yakimov 1894-cü ildə SMOMPK-da çap etdirdikləri "Tatar mətnləri" içərisində bayatıların layla və ağı növləri olmuşdur. Bunların rusca şərhi verilir. Bu rus müəlliflərinin bayatı janrı ilə tanışlıq mərhələsi və ya onların bir toplayıcı kimi bu janra diqqəti idi. Bayatılarımızın rus dilinə ustalıqla tərcümə edənlərdən də biri Vladimir Qafarov olub. O, tərcümə zamanı çalışıb ki, bayatının intonasiyasını, ritmikasını, ifa manerasını saxlasın, xalq ruhunu hiss etdirsin. Başqa nümunəyə baxaq, görək aşıq yaradıcılığını necə orijinala yaxın tərcümə etmək olar?! Əfsuslar olsun ki, bəzi mətnlərdə tərcümə səhvləri də özünü göstərir. Elə sözlər var ki, sırf Azərbaycan xalqına məxsusdur. Məsələn, "çarıq" sözünü necə çevirəsən?! Mən belə düşünürəm ki, ən yaxşısı budur, elə sözlər tərcümə olunmasın, aşağıda mənası göstərilsin. "Saz" sözünü bəzən "balalayka" kimi, "çarıq" sözünü "lapti" kimi göstərirlər, bu, yolverilməzdir. "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı iki dəfə rus dilinə tərcümə edilib. Düzdür, çox böyük iş görülüb, rus oxucusu bundan xəbərdar olub. Amma dastanın tərcüməsi zamanı bəzi məqamlar kölgədə qalmışdır. Hətta rus bölməsi üzrə təhsil alan tələbələrə dərs keçən zaman onlara tövsiyə edirəm ki, folklor nümunələrini orijinal dildən oxusunlar.

- Folklor tərcüməçiləri ilk növbədə hansı keyfiyyətləri özündə birləşdirməlidir?

- İlk növbədə hər iki dili - tərcümə edilən mətnin dilini və hansı dilə tərcümə edirsə, həmin dili çox mükəmməl bilməlidir. Bildiyiniz kimi, folklor nümunələri çoxvariantlıdır. Tərcüməçi bütün variantlara bələd olmalıdır. Bundan başqa, tərcümə edən şəxs bizim milli adət-ənənələrimizi, sırf bizim xalqa məxsus olan sözlərin mənasını yaxşı bilməlidir. Məsələn, "təndir" sözünü tərcümə etməkdən ötrü izah eləməlidir ki, "təndir" nədir. Yaxud, əgər aşıq yaradıcılığını tərcümə edirsə, bu barədə anlayışı olmalıdır.

- Hazırda şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin xarici dilə tərcümə olunması prosesi davam edirmi, xüsusilə bu işlə məşğul olan insanlar varmı?

- Tərcümə prosesi nisbətən zəifləsə də, folklor nümunələrinin tərcümə edilməsi davam etdirilir. Bu da ondan irəli gəlir ki, tələbələrin dil öyrənməyə marağı azdır. Ona görə də tərcümələrin sayı əvvəlki qədər deyil. Folkloru başqa dilə tərcümə etmək üçün, ilk növbədə, onu oxumaq, sevmək lazımdır. Bu, çox çətin prosesdir.

- Yeni tərcümələr planlaşdırırsınızmı?

- Arzum budur ki, Azərbaycan dastanlarını rus dilinə kefiyyətli şəkildə tərcümə edim. Düzdür dastanların əksəriyyəti tərcümə olunub. Amma yenidən daha orijinal formada tərcümə edib çap etdirməyi planlayıram. Digər bir istəyim isə, bayatılarımızı ivrit dilində çap etdirməkdir. Bu işlə professional tərcüməçilər məşğuldur. Yaxın zamanlarda bayatılarımız ivrit dilində işıq üzü görəcək.

- Bəzən "mifologiya bizim nəyimizə lazımdır, onlar uydurmalardır" və ya "var olub-olmaması qeyri-müəyyən qalan Koroğlu, Dədə Qorqud kimi obrazların aşılanması gərəksizdir, real tarixi şəxsiyyətlər haqqında danışmaq lazımdır" kimi fikirlər səsləndirilir. Bu söylənənlərə münasibətiniz necədir?

- Şifahi xalq ədəbiyyatı mütləq öyrənilməlidir. İlk növbədə ona görə ki, miflər, əfsanələr təsadüfi yaranmayıb. Qədim insanlar təbiət hadisələrini fövqəladə güc hesab edərək onları mifləşdirmiş, əfsanələr yaratmışlar. Qeyri-real deyiləndə əgər Koroğlu nəzərdə tutulursa, bir çox tədqiqatçılar onu tarixi şəxsiyyət hesab edirlər. Amma bu obrazın mifoloji köklərə bağlılığı da danılmazdır. Mifologiya bizim başlanğıcımızdır. Bunları bilmək lazımdır ki, Nizami, Füzuli yaradıcılığını daha dərindən dərk edə bilək.

- Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı kafedrası son illər ərzində hansı işlərə imza atıb və yeni dərsliklərin nəşri nəzərdə tutulubmu?

- Son illər ərzində kafedra çox inkişaf edib. Bizim elmi nəşrlərimiz artıb. Kafedranın beynəlxalq indeksli "Folklorşünaslıq" elmi-nəzəri jurnalı ildə iki dəfə çap olunur. Jurnalda azərbaycanlı müəlliflərin məqalələri ilə yanaşı, xarici tədqiqatçıların araşdırmaları, eləcə də folklor toplamaları çap edilir. Bir çox beynəlxalq konfranslarda məruzələrlə iştirak edirik. Həm ölkə xaricində, həm də ölkə daxilində bir çox universitetlərlə sıx əməkdaşlıq edirik. 2015-ci ildən Gürcüstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Qazaxıstanın Elmlər Akademiyalarının və ali məktəblərinin folklor şöbələri, kafedraları ilə sıx elmi əlaqələr qurulub. İstər müəllimlərimiz, istərsə də magistr və doktorantlarımız aktual, az işlənən mövzulara müraciət edir. Kafedra müxtəlif mövzularda elmi seminarlar təşkil edir. Məsələn, "Heydər Əliyev və folklor", "Azərbaycan ədəbiyyatında multikulturalizmin təzahürləri", "Azərbaycan ədəbiyyatında rənglər", "YUNESKO-da qeyri-maddi mədəni irsimiz" və başqa mövzulu elmi seminarlar keçirilib. Bu seminarlardakı məruzələr məcmuə şəklində çap edilir. Bildiyiniz kimi, Prezident İlham Əliyevin Sərəncamına əsasən, 2021-ci il "Nizami ili" elan olunub. Kafedramız "Nizami Gəncəvi və folklor" layihəsi üzrə silsilə tədbirlər həyata keçirməyə davam edir. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı kafedrasının tərkibində "Folklor" dərnəyi, "Ədəbiyyat" klubu təşkil olunub. Filologiya fakültəsinin tələbələri bunların ətrafında birləşərək maariflənirlər, tədbirlərdə iştirak edirlər. Yaxın zamanlarda Azərbaycan və rus bölmələri üzrə "Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı" və "Azərbaycan dastanları" fənləri üçün dərsliklərin çapı nəzərdə tutulur.

Nadir RZALI

525-ci qəzet.- 2021.- 5 may.- S.19.