Uşaq ədəbiyyatımızın cəfakeş
nümayəndəsi .
Çətinliklərlə, məhrumiyyətlərlə
dolu ömür yaşamış şair Əbdül Kazım
- Kazımov Əbdül Rəcəb oğlu (1910-1954) bir bahar
günü Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar
Respublikasının Ordubad rayonunun Dəstə kəndində
yoxsul ailədə anadan olmuşdu.
Ə.Kazım atasını erkən itirdiyindən əmisinin
himayəsində boya-başa çatmış, ibtidai təhsilini
Molla Zeynalabidinin mədrəsəsində almışdı. O, Sovet hakimiyyəti
qurulduqdan sonra təhsilini davam etdirmişdi. Ə.Kazım
1937-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin
üzvlüyünə qəbul edilir, həmçinin,
Naxçıvan MR Yazıçılar İttifaqının
katibi seçilir. Naxçıvanda
"Şərq qapısı" qəzeti redaksiyasında
şöbə müdiri işləyir (1932-1941). O,
İkinci Dünya müharibəsi dövründə Sovet
nümayəndə heyəti tərkibində İranda
olmuşdu. Şəxsiyyətə pərəstiş dövründə
10 il həbs cəzasına məhkum edilib
dustaq həyatı yaşamışdı (1944-1954). 1954-cü ildə azadlığa buraxılan ədib
müəmmalı dəmiryol qəzası nəticəsində
faciəvi şəkildə həlak olmuşdu. Ə.Kazımın uşaqlar üçün
yazılmış şeirlərdən ibarət "Sayıq
uşaqlar" (Bakı, Azərnəşr. 1937),
"Elşad" (Bakı, Uşaqgəncnəşr. 1938),
"Pəhlivan Nəzər və igid qardaş" (Bakı,
Azərnəşr. 1938) və "Sayıq uşaqlar"
(Bakı, Uşaqgəncnəşr. 1939) adlı dörd
kitabı nəşr olunmuşdu.
Məhrumiyyətli və əzablı həyatı boyu
istedadlı şair fəal şəkildə bədii,
elmi-pulisistik yaradıcılıq və ictimai fəaliyyətlə
məşğul olaraq, uğurlu nəticələr əldə
etmişdi.
"Şərq qapısı" qəzetinin 1 may 1934-cü il tarixli nömrəsində yazılıb:
"İttifaqın (Naxçıvan MR Yazıçılar
İttifaqı - Ə.Q.) heyətinə
aşağıdakı üzvlər seçildi: Mirzə
İbrahimov - sədr, Əbdül Kazım - katib, Qurban Qurbanov
- üzv, Əli Vəliyev - üzv..." Bu
qeyddən bir daha görmək olar ki, istedadlı gənc
şair Ə.Kazım yaşadığı dövrdə
öz yaradıcılığı ilə bir sıra həmkarlarından
fərqlənirdi və qısa zamanda yazıb ərsəyə
gətirdiyi şeirləri ilə oxucuların hörmətini
qazanmışdı.
Şair
Müzəffər Nəsirli Ə.Kazımın şeirlərinin
"Şərq qapısı" qəzeti ilə
yanaşı, Bakıda nəşr olunan "Ədəbiyyat"
qəzetində, "Hücum" və "Ədəbiyyat cəbhəsində"
adlı məcmuələrdə müntəzəm çap
edildiyini və həmçinin, şairin "Böyük gələcək",
"Altı şərait", "Sərhəddə"
şeirlərinin adlarını çəkərək, sonuncu
şeirindən bir bəndi örnək verir:
Kim deyir sərhədlərdə
ömür qısa,
gün
qısa,
Bu sərhədin
o tayında
ellər
batarkən yasa,
Mən bu
tayda milyonlara
yeni
dünya qururam
Yorulmadan,
mətanətlə
sərhədimin keşiyində dururam.
Surə
Seyid, Müzəffər Nəsirliyə istinadən
Ə.Kazım yaradıcılığından qısa bəhs
edərək, şairin bitməmiş "Səməd"
poemasından söhbət açır. "Bir
qanun" şeirindən bir bənd misal gətirir.
Həyat
bir qaladır onun içində
Fırlanıb-fırlanıb insan dəyişir.
Təbəqə-təbəqə
yerin dibində
Havalar dəyişir,
vulkan dəyişir...
Ə.Kazım "Ədəbiyyat" qəzetində
"Bahar içində bahar" (23.04.1935), "Sevmək və
çalışmaq" (08.10.1937), "Parlaq günlər"
(24.06.1935), "Bir may həyəcanları" (01.05.1935),
"Kolxozçunun məktubu" (03.04.1935) adlı şeirlərini
çap etdirmişdi. Şair zamanın siyasi
çağırışlarına cavab verən ictimai-siyasi məzmunlu
şeirlərində lirik təbiət lövhələrini
incə şair duyğuları ilə poetik biçimdə qələmə
almışdı. "Bahar içində
bahar" şeirində şair bu cür ifadə edir.
Gün
çıxır, ay çıxır, yer
işıqlanır,
Həyat
fırtınalı dənizlər kibi
Köksündə parlayan bir mayak yanır.
***
Kədər
xəyal kibi uçur, yox olur
Şəfəqdən
örtülər geyir, kəndimiz
Burda sıxıntı yox, nəşə çox olur.
"Sevmək və çalışmaq" şeirində
şair əməyin romantikasını lirik təbət
lövhələri fonunda əsl ustalıqla təsvir edə
bilmişdir.
Gözəlim
bir ayıl, sökmüş dan yeri
Gecənin
zülməti çəkilir geri
Nə
gözəl də səma boyanmış rəngə
Bax bu
üfüqdəki uyğun ahəngə
Görünür
yan-yana seyrək buludlar,
Səhərin nə dadlı tamaşası var.
Dur, əmək
səhrası gözləyir bizi
Orda göstərəlim hünərimizi.
...
Axşam,
gün çəkilir dağlar ardına
İnsanın bir xəyal gəlir yadına.
Buludlar
toplaşır, yağış başlayır,
Göyün bu zövqünü yer alqışlayır.
Ə.Kazım nədənsə ictimai-siyasi, məişət
mövzulu şeirlərini kitab halında çap etdirməmişdi. Şairin nəşr
olunmuş bütün kitabları uşaqlar üçün
yazılıb və uşaq ədəbiyyatının
maraqlı nümunələri kimi bu gün də oxucunun diqqətini
cəlb edir.
Ə.Kazım uşaq ədəbiyyatının tarixi, tədqiqi,
təbliği və nəzəri məsələləri ilə
məşğul olmuş, bu sahəyə dair "Ədəbiyyat"
qəzetində "Uşaq ədəbiyyatını tələblərimiz
səviyyəsinə" (15.09.1937), "Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı
tarixinə dair" (06.06.1938), "Uşaq kitabları"
(01.12.1938) adlı məqalərlər çap etdirmişdir. Şair həmçinin,
"Ədəbiyyat" qəzetində çap olunmuş
"Naxıvan yazıçılarına xüsusi diqqət"
(06.02.1935) və "Bir neçə qeyd" (26.09.1937)
adlı məqalələrində Naxıvanda yaşayan
şairlərin yaradıcılığından və Azərbaycan
dilinin orfoqrafiya qaydalarına dair məsələlərdən
yazırdı.
Ə.Kazımın ilk kitabı "Sayıq
uşaqlar" şairin sağlığında iki dəfə
nəşr olunub. Mənzum hekayədə balaca məktəbli
uşaqların igidliyi, qoçaqlığı, onların fəallığı,
zirəklik və çalışqanlıq qabiliyyətləri
şairin poetik təfəkkürü ilə şirin,
axıcı dildə nəzmə çəkilib. Balaca şən uşaqlar bağçada
oynayırlar, məktəbə gedib dərslərinə fəal
hazırlaşıb oxuyurlar, bir sözlə, hər sahədə
fəaldırlar, ayıq-sayıqdırlar. Onları
tülkü cildinə girmiş şər, qara qüvvə
aldatmaq istəsə də, məqsədinə nail ola bilmir, uşaqların
sayıqlığı sayəsində ifşa edilir. Görünür, əsərin yazılmasında
Ə.Kazıma tanınmış şair Abdulla Şaiqin
"Tülkü həccə gedir" əsərinin təsiri
olmuşdu.
Dilbər
təmiz gəzərdi,
Telinə gül düzərdi.
Oyanınca
hər səhər,
Dişlərini
təmizlər
Yuyardı
üz-gözünü,
Şən tutardı özünü.
İstirahət
günləri,
Görməliydin
Dilbəri.
Alın
açıq, üz gülər,
Uşaqlarla
bərabər
Çıxardı
oynamağa,
Yaxında olan bağa.
Şən balaca uşaqlar bağçada şənlik
edir, müxtəlif oyunlar oynayırdılar. Bu zaman.
Oyun
qızışan zaman,
Bir səs gəldi qabaqdan.
Girdi
bağa bir tülkü,
Əynində
tüklü kürkü,
Başında
motal papaq,
Kiprikləri ağappaq.
Burnu
badımcan kimi,
Qulağı
fincan kimi,
Ayağında
çarığı,
Boynunda ağ sarığı.
Tülkü onlara yaxınlaşıb, şirin dillə
uşaqları aldadıb, ələ alıb hinin yerini göstərmələrini
istəyir. Sayıq uşaqlar tülkünün
yalvarışlarıına məhəl qoymayıb, evlərinə
qaçıb analarına hadisəni danışırlar.
Anaları bunun hiylə olduğunu onlara bildirir.
Sabah dərs başlayanda uşaqlara müəllimləri
"Tülkü həccə gedir"i danışır, bir
parça oxuyurlar və onlar bir daha bağçadakı hadisəni
yadlarına salıb, tülkünün hiyləsini
anlayırlar. Dilbərin balaca cücələri
var, Dilbər onları sevib, əzizləyir, onlara dən səpir,
böyüdür.
Dilbər
gəlir məktəbdən,
Cücələrə səpir dən.
Onları
sevindirir,
Gülə-gülə dindirir.
Üstü
xallı cücələr,
Güllü, allı cücələr.
Durmayın
qapın dəni,
Axtarın, tapın dəni.
Cü-cü
deyib səsləyim,
Sizi yaxşı bəsləyim.
Beləcə iki ay keçəndən sonra dilbərin bəslədiyi
cücələr böyüyür. Amma Dilbər
narahatdır, hər gün onun cücələri azalır.
Sayıq uşaqlar tələ quraraq, cücələri
aparan tülkünü tələyə salıb tuturlar və
onu el içində ifşa edirlər və əsər
uğurlu sonluqla bitir.
Bizim əziz
uşaqlar,
Pəhləvanlar,
qoçaqlar,
Onu tora saldır.
Çıxardılar
donunu,
Kəsdilər quyruğunu.
Tülkü
sifətli heyvan,
İndi çıxdı bir insan.
Gəlib
kəndə gizlicə,
Hər
gün yeyirmiş cücə...
Hamı
tanıdı onu,
Bağladılar
qolunu...
Ə.Kazımın "Elşad", "Pəhləvan
Nəzər və igid qardaş" mənzum hekayələri
də lirik həyat lövhələri və məna, məzmun
dolğunluğu ilə diqqəti cəlb edir. Mövzusu xalq
nağılından alınmış "Pəhləvan Nəzər
və igid qardaş" mənzum hekayəsi ideya, məzmun və
bədii sənətkarlıq nöqteyi nəzərindən
şairin ən kamil əsəri hesab olunur. Keçmişdə bir qarı varmış, bu
qarının gözünün ağı, qarası bir
oğlu varmış, qarı övladını min bir əziyyətlə
böyüdüb, boya-başa çatdırmışdı.
Uşaq çox qorxaq idi, bütün kənddə
ona lağ edib, ələ salırdılar. Bir gün
anası ilə çölə odun yığmağa gedən
uşaq təbii fəlakət nəticəsində
anasından ayrı düşür, meşədə tənha
yaşayır, orada meşədə yaşayan Pəhləvan
Nəzərə rastlaşır, ondan qoçaqlıq, igidlik
öyrənir və sonra el-obada insanlara zülm edən şər
qüvvələrlə mübarizə aparıb, qalib gəlir
və sonda öz anasına
qovuşur. Şairin uşaqlar üçün
yazılmış mənzum şeirlərinin əsas ideya qayəsi
xeyirin şər üzərində qalib gəlməsi, firavan,
işıqlı həyat, uşaqların zamanla ayaqlaşan,
qoçaq, savadlı və milli ruhda böyümələri
aşılanır.
Ötən
il Ə.Kazımın 110 illiyi tamam oldu.
Şairin həyatı və yaradıcılığı tədqiqatçı
və mütəxəssislər tərəfindən çox az araşdırılıb. Əziyyətli
ömür sürmüş istedadlı şair qısa həyatı
boyu özünün əhatəli bədii və elmi
yaradıcılığı, həmçinin, ictimai fəaliyyəti
ilə xalqının işıqlı gələcəyi
üçün yaddaqalan fəaliyyət göstərib.
Şair Əbdül Kazım çoxşaxəli
yaradıcılığı ilə ədəbiyyat tariximizdə
özünəlayiq yer tutur.
Əsəd QULİYEV
Sənətşünas, AMEA-nın
dissertantı
525-ci qəzet.- 2021.- 7 may.- S.14.