Eposun naməlum boyuna çevrilən yazıçı...

Kamai Abdullayevin yeni romanı haqqında qeydlər

"Bəs Mahiyyətin qafiyəsi?!"

Kamal Abdullanın Epos tilsimindən çıxa bilməməsini (Bəlkə, cazibəsindən? Yox, yenə düz olmadı, özü istəmir bunu... Və ən əsası, Epos əhvalatına çevrilən bir insanı Eposdan necə çıxarmaq olar?) çeşidli səbəblərlə yozmaq istəsək də, alınmır. Eposdan çıxmamaq, həm də birbaşa Yazı ilə əlaqəli olduğundan gərək onu yazıdan da uzaq tutaq. Lap tutaq ki, bunu da etdik, bəs sonra? Məhz o "sonra"nın cavabı yazıçının yeni qələmə aldığı "Laokoon, Laokoon... yaxud bir romanın "gerçək" yazılma tarixçəsi"ndədir. Məsələ orasındadır ki, "sonra" gələcəyə yönəlik söz olsa da, yazıçı onu ustalıqla əski yunan mifinə - Laokoon dövrünə, Eposun özünə, Şah İsmayıl zamanına və çağımıza elə məharətlə "dağıdır" ki, o "sonra"nın altında bütün zamanlar "indi" kimi görünür; baxın, bu cür: "Bir-iki bizimki, üç-dörd - qapını ört, yeddi, səkkiz - Firəngiz". Elə əsas məsələ də bu "səkkiz"də - Firəngizdədir... Məhz qadın bütün zamanlarla çox rahat bir halətdə şuxluq edə bilir, sözlər məhz qadına görə qafiyələnir və bütün qafiyələnmiş sözlərin sonunda məhz qadın adı gəlməlidir; Firəngiz kimi...

Yazıçının "məqsədi" bizə roman təqdim etmək deyil, sadəcə, bir "gerçək" "romanabənzər"in yazılma tarixçəsini danışmaqdır. Bu "izahat"a kimin nə qədər inanması onun öz şəxsi işidir. Lakin biz həcmcə kiçik, lakin mətləbləri çox uzun və dərin olan bir diskursla üz-üzəyik...

"Sənsə mənə deyirsən, qulaq qafiyəsi belə gəldi, kök qafiyəsi belə getdi... Bəs Mahiyyətin qafiyəsi?!" (Kamal Abdulla. "Səhvlərimizin qrammatikası" hekayəsi)

Yenə deyirik və... yenə də deyəcəyik...

Əvvəllər demişik və yenə də o fikrin üzərində möhkəm ("möhkəm" ha!) dururuq ki, Kamal Abdulla mətnləri bizə, sadəcə, mövcud olanı deyil, nəsə mövcud olmayan və ya mövcud olub üzə çıxmaq istəməyən tamamilə "tanış və yad bir bir diskursun - "sonsuz Lüğət"in varlığından işarətlər verir. Məhz işarətlər! Bilirsiniz bu, nəyə bənzəyir? Mürəkkəblə yazılmış mətnin üzərinə qurudanın sıxılmağına. Əslində, niyyətimiz mürəkkəbi qurutmaqdır. Amma məlum mətn özünün tərs, güzgüvari, "yad" obrazını qurudana da həkk edir. Və hər dəfə bu təkrarlananda ilkin "tanış Lüğət" bizdən bir qədər də aralanır və "yad sonsuz Lüğət"ə çevrilir. "Unutmağa kimsə yox..." romanındakı "Çiçəkli yazı" kimi. Olsun ki, "Çiçəkli..."nin "aldadıcı" rayihəsinə uyub yad məkanlara da gedib çıxmışıq. Amma əsl həqiqət ondan ibarətdir ki, mağara divarına həkk olunan həmin yazılar öz qanadı altında daha qədim yazıları gizlədir. Onların isə bizə məlum olmayan yeni leksika və qrammatikası vardır. Həm də lənətə gəlmiş uydurulmuş zamanı. Nədənsə çox əminəm ki, "zaman"ın qarşısında "uydurulmuş" sözünü yazmalıyıq. Kim uydurub onu, nə zaman uydurub?! Üst-üstə yazılan və qalaqlanan bu "uydurma"ları bizdən sonra kim oxuyacaq? Və "bizdən sonra" varmı? Yazıçı bizi hər dəfə məhz o "sonra" adlanan məchul məkanlara aparmaq istəyir. Amma nə özü gedib çata bilir ora, nə də biz...

Qırx oynaşlı Boğazca Fatmadan Firəngizəcən...

Firəngiz haqqında düşünəndə qırx oynaşlı Boğazca Fatmadan ("Yarımçıq Əlyazma") əvvəl Pablo Pikassonun "Güzgüdəki qadın" rəsmi xəyalımda canlandı. Bəs niyə yarımbaşlığa lap əvvəl Boğazcanın adı düşdü?! Cavabımız çox sadədir: Biz səkkizlə belə rahat qafiyələnən qadınlara inanmırıq. Pikassonun "Güzgüdəki qadın"ı isə son ştrixinəcən, necə deyərlər, səkkizlə Firəngizin qafiyələnməsinə qarşıdır və ya sadəcə, şəkil deyil, mahiyyətdir. Qadın güzgüdə real olanı deyil, irreallığı sevir. Firəngiz də Eposa (Güzgüyə!) baxanda mövcud reallıqdan qopub fərqli dünyaya - "sirr içində sirr"ə düşür. Təkcə Firəngizmi? Kamal Abdullanın bütün qəhrəmanları bu və ya digər şəkildə milli-etnik, tarixi-ədəbi, ruhi-mənəvi dünyamızın Güzgüsündə - Eposumuzdadır. Amma necə? "Güzgü"nü hərfi qavramda qəbul etmək doğru deyildir. Eposun güzgüyə düşmüş əksi ilə onun əslinin arasında yerdən göyə qədər fərq vardır. (Xatırladırıq: "Yarımçıq Əlyazma"nı "Dədə Qorqud"un "qara kitab"ı adlandıranlar məhz bu məqamda səhvə yol vermişdilər) Biz məhz güzgüdəki Eposdan danışmalıyıq. Necə ki, Pikassonun güzgüdəki obrazının kimliyi - prototipi bizi o qədər maraqlandırmır. Bizi maraqlandıran gerçək güzgüdəki əksdir. Bəli, "gerçək"! Kamal Abdulla da bizə guya "gerçək romanabənzər"in tarixçəsindən danışmaq istəyir. Gerçəyi qabıqcıqa alması da onu "xilas" edə bilmir. Çünki "gerçək" yoxdur, Eposun əyri-üyrü sirli xətləri altında qalmışdır. O da bir başqasının, o da... Və məhz güzgüdəki "gerçəy"in müəllifi Kamal Abdullladır. Həmin "gerçək" də özünü "romanabənzər" kimi təzahür elətdirir, məsələnin qəlizliyi də məhz bundadır...

"Natamamlığı bütövləşdir"ə bildinizmi?

Ənənəvi təhlillər quleybanılar kimi (Nizamidə; qayışbaldırlar) oxucunun boynuna atılmaq istəyir. Atılıb yerini rahatladımı, daha düşməyəcək. Kamal Abdulla bəlkə də bizdə yeganə yazıçıdır ki, quleybanılarla mübarizədə oxucunun tərəfindədir. Çünki onun mətnləri, haqqında yazılmış bütün qəlp mətnləri rədd edir. Yazdıqlarımın da şiddətlə rədd olunacağının psixoloji basqısı altındayam. Ona görə də "romanabənzər"lə "dil tapmağa" çalışıram...

"Heç zaman etmədiyi, hətta edə biləcəyini ağlına belə gətirmədiyi bir işin "peşinə" düşdüyünün fərqində idi". Bu, romanın birinci cümləsidir. Əsərin qəhrəmanı Vaqif nə qədər real görünsə də, metafizik və hətta absurd bir işin arxasınca düşdüyünün fərqindədir. Amma geriyə də yol yoxdur. Çünki onunla "geri" arasında Yazı vardır. Bu yerdə nəfəsimizi dərmədən deyirik: Sizə qəribə gəlməsin, bu "romanabənzər"in mövzusunu müəyyənləşdirmək də çox çətindir. Adama deyərlər, xeyir ola, səhərdən danışırsan, nədir axı, bu romanın mövzusu?! Mövzusu: Yazıdır! O Yazı ki, roman məhz ona həsr olunub. Bəli, Yazıya! Əzablı Yazı prosesinə! Ondan alınan ləzzətə! Alınmayan ləzzətə! Gizlənən ləzzətə! Və hətta mövcud olmayan ləzzətə!

"Önsöz və yaxud natamamlığın bütövlüyü". "Son söz və yaxud natamamlığın damğası". Yəqin ki, söhbətin nədən getdiyini sezdiniz! "Yarımçıq Əlyazma"nın ön və son sözündən! Əslində, roman məhz bu ikisinin arasındadır. Kamal Abdulla romanı yazmağa başlayanda, bəlkə də ona elə gəlmişdi ki, o, Eposda gördüyü "natamamlıqlar"ı bütövləşdirə bilər. Başlamaq üçün ona bu stimulverici reaksiya lazım idi; özünü nəyəsə inandırmaq. Amma işin sonu necə oldu?! Natamamlığı bütövləşdirmək məqamında məhz natamamlıq özünün son dəhşətli damğasını diskursa vurdu. Yeni romanında da o, yenidən Eposla kontakta girməyə cəhdlər edir... Bəli, məhz cəhdlər! Çünki proses davam edir...

Nöqtə... Nöqtənin damğa olduğunu bilirdinizmi?! Unutmayın, "Yarımçıq Əlyazma" da üç nöqtə ilə bitir.

Mifdən Yazıya və yaxud gizliliyin mövcud olmayan "son"u...

Epos Yazıya dönüşəndə arada ən azı yeddi yüz il "it-bat"a düşüb və ya Yazıya alanın özü yeddi yüz il gecikib. Və biz "Dədə Qorqud"dan söhbət açanda əgər o yeddi yüz ili xatırlamasaq, avtomatik olaraq əsl həqiqət yeddi yüz il də bir kimsəyə məlum olmayacaq. Hətta "əsl" həqiqət mövcud olmasa belə... İndi biz Kamal müəllimə - "əzizi-mən"ə sual edirik: Özünüzün nə qədər gecikdiyinizdən xəbəriniz varmı?! Amma xoşbəxtlik orasındadır ki, siz, başlıcası, İlahi lütf, konseptual mistik-mifoloji açarlar, "batin-zahir" düsturundan biryolluq imtina və mifolinqvistik işarələrlə Eposla o yeddi yüz il arasına dünyanın ən faciəvi fatehi, böyük psixoanalitik K.Yunqun təqdim etdiyi modellə yanaşsaq, mistik Platon naturası ilə Aristotel naturası arasında qalıb sıxılan və sonda bir "heç"ə çevrilən Şah İsmayıl Xətai "qəziyyəsi"ni hörməklə, məlum "qara dəliy"i kompensasiya etmək üçün cəhdlər etdiniz. İndi həmin "dəlik"dən bizə dünyanın ən fədakar anası, provaslavların mələk, katoliklərin isə fahişə kimi tanıdığı Mariya Maqdalenanın Şərq "variantı" olan qırx oynaşlı Boğazca Fatma ("Yarımçıq Əlyazma"), altsheymer xəstəsi Həsən müəllim ("Sirlərin sərgüzəşti"), əbədi Harmoniyanı simvolizə edən Bəhram kişi ("Unutmağa kimsə yox..."), öz uzun adlarını paltar kimi soyunub geyinən Hacı Mir Həsən ağa Səyyah ("Sehrbazlar dərəsi") və nəhayət, Həsən müəllim kimi "indi"ni unudan Vaqiflə Firəngiz ("Laokoon, Laokoon... yaxud bir romanın "gerçək" yazılma tarixçəsi") baxır...

Kamal Abdulla "Gizli Dədə Qorqud"u yazarkən sanki onun qarşısında nəhəng Troya atı dayanmışdı. Sanki o da Apollon məbədinin kahini Laokoon kimi öz şübhələrini "gerçəy"ə çevirmək üçün Troya atında - diskursda dəliklər açmaq istəyir. İndi biz belə bir ekperiment aparaq; müəllifin zəhmətinə "rəğmən", Troya atını başıaşağı çevirək. Heç şübhəsiz, taxta ata vurulan nizə izləri və onların missiyası sıfırlanacaq. Bütün gizlinlər də belədir. Sənin o gizlinləri açmaq üçün etdiyin bütün cəhdlər uzaqbaşı predmetin (bizdə diskursun!) genezisini dərindən öyrənib onu başıaşağı çevirəcəyin ana qədərdir. Və yaxud, mətni sondan əvvəlinə doğru oxumaq anına qədər...

"Romanabənzər", yoxsa Yazı haqqında bədii-fəlsəfi pritçalar romanı?!

Yazıçı əsərin nədən bəhs etdiyini bizə "xatırladır": "...bir romanın "gerçək" yazılma tarixçəsi". Amma gerçək sözünün qabıqcığa alınması məsələnin real müstəvidən irreal müstəviyə keçidini simvollaşdırır. Diskursun ümumi stixiyası da qabıqcığın "bulanıq" havasına rəğmən, sanki soyuq duş effekti yaradır; yəni, oxucum, aldanıb eləmə, heç bir müəllif sənə yazı prosesinin universal təzahürlərini - xaosu və harmoniyasını, xoşgörülüyü və "iblisanəliyini", incə və "qaba" nüanslarını göstərə bilməz. Kamal Abdulla öz variantını (oxu zamanı məlum olur ki, həmin variantlar da sonsuz çoxluğa mübtəla olublar və ya "bilmirəm" sözü ilə möhürləniblər) təqdim edir: Yazı prosesində yad sonsuz Lüğət tanış sonsuz Lüğətə qalib gəlir. Hətta insani münasibətlərdə də belədir. Sənin istifadə etdiyin tanış sözlər hələ dilinə gətirmədiyin yad sonsuz Lüğətin basqısı altındadır. Məsələnin qoyuluşu və "həlli", əsasən, iki obrazın - Vaqiflə Firəngizin simasında fokuslandırılır.

Dünya ədəbiyyatında yazı sənəti, texnikası, onun mahiyyəti, sadə və labirintvari konstruksiyası haqqında kifayət qədər geniş yazılıb. Dilimizə yeni tərcümə olunan Stiven Kinqin "Yazı sənəti" kitabı da bu qəbildəndir. Amma bəri başdan deyim ki, kitab daha çox tanınmış bir yazıçının illər ərzində əldə etdiyi şəxsi yazı təcrübəsinin gənc qələm adamları ilə paylaşılması istəyinə xidmət edir, yazıçı daha çox yazı sənətinin "məhdud" fiziksəl dünyasından bəhs edir.

"Divləri qumluqda basdıran" böyük dissident, dahi avanqardist Cavad Mircavadovun milliyyətcə rus olan həyat yoldaşının onun haqqında yazdığı kitab, zənnimizcə, sənətin əsrarəngiz sirli dünyasına nüfuz edilmə dərəcəsinə görə, bəlkə də dünyada unikal ədəbiyyat hadisəsi sayıla bilər.

Mirzə Cəlilin "Buz"u da bədii mətnin doğuluş estetikasını bütün möhtəşəmliyi ilə göstərən, "İnsan niyə yazır?" - sualının əsrarəngiz koordinantlarını ortaya qoyan, lakin onların içərisindən yalnız ikisini qabardıb yazıçı əzablarının da məhz oradan qaynaqlandığını israrla düz gözümüzün içinə söyləyən, həmçinin bədii-estetik və elmi-nəzəri konsepsiya sərgiləyən bir mətndir. Nədir insanı yazmağa sövq edən həmin dərin psixoloji iki hal? Birincisi, insan adətkərdə olmuş vərdişlərin əsiridir. Ondan qaçmaq mümkünsüzdür. "Kortəbii" ağıllılıq (Və ya fəaliyyət) maraqlarımızn əksinə olsa da, bizi idarə edir. Nitşe də, Şopenhauer da, Freyd də və Mirzə Cəlil də bunu deyirdi. "Romanabənzər"in müəllifi də bu "anlaşılmaz" fəaliyyət növü ilə insanın niyə nəhayətsiz bir ehtirasla məşğul olma səbəbini "bilmirəm!"lə qıfıllayır. Amma bu "bilmirəm!" o "bilmirəm"lərdən deyildir...

"Buz"da qırx il öncəki hadisə nəql olunur. Özü də təhkiyəçinin öz dilindən. Elə yazmağın özü də "kortəbii" fəaliyyət növüdür. Dahi Mirzə Cəlilin fəlsəfi qənaəti budur: "Adətkərdə olmaq yaman pis imiş". ("Buz")

İkincisi, insan yazarkən nə vaxtsa aldığı travmalardan, acı xatirələrdən, lap "görüb-götürdükləri"ndən, bir sözlə, izafi "yük"ün ağırlığına tablaşmayan yaddaşından qurtumaq istəyir. Yazmaq da sərxoşluğun bir növüdür. ("Kefli" İskəndərlər həm də simvolik "yazıçı"dırlar, onlar içməsə, dəli olarlar! Arxayın olun, Həsən ağalar heç bir zaman içməyəcəklər! Kamal Abdullanın yeni romanında isə yazmaq çoxspektrli məchul bir həzz mənbəyi kimi simvolizə olunur) Təhkiyəçi qırx il öncə baş vermiş hadisəni heç cür unuda bilmir: "Hər yay fəsli arabalarda daşınan ağ və təmiz duru buz kərpiclərini görəndə xalam yadıma düşür". ("Buz")

Kamal Abdullanın yeni romanı sözügedən problemlə bağlı bizə standardlaşdırılmış psevdo qəliblərin fövqündə dayanaraq, individual və əsrarəngiz ədəbiyyat dünyasının klonlaşmış rəsmlərindən çox-çox uzaq olan (Pikasssonun "Güzgüdəki qadın" rəsmi kimi), tamamilə yeni bədii-fəlsəfi informasiya və ideyalar verir. Yazı sənətinin əsrarəngiz, oyunvari (taxta Troya atı kimi; təkcə kahin bu oyuna qoşulmadı, aqibəti nə oldu?) teatral, "maskarad" ruhu haqqında bu qədər sadə "tamaşa"-roman görməmişik. İstər-istəməz dahi Tolstoyun aşağıdakı fikirləri ilə razılaşmalı oluruq: "Böyük nəticələrə səbəb olmuş bütün fikirlər öz sadəliyi ilə seçilib".

İndi baxaq görək, nədir bu "sadəliklər?" Cavabını romanda qoyulan suallardan alaq (mümkündü ki, sualların bəziləri sizə tanış gəlsin, amma nisbət baxımından təkrarsızlar çoxdur, lap çoxdur):

- Mətn üzərində təkrarən işləyərkən niyə məhz sözlər, şəkilçilər, durğu işarələri tanış sonsuz Lüğətdən deyil, yad sonsuz Lüğətdən "uçub" gəlirlər?

- Bəlkə, tanış sonsuz Lüğətlər tək deyillər, paralel sonsuz Lüğətlər də mövcuddurlar?

- Dəyişmələr niyə sonsuza məhkumdurlar?

- Başqa lüğətlərin müdaxiləsi mətnin ideologiyasını dəyişə bilərmi?

- Yazı prosesində niyə elə məqamlar olur ki, insan öz fikirlərini başqalarının fikirlərindən ayıra bilmir? Həqiqətənmi hər adam ömrü boyu bir kitab yazır?

- İnsan niyə öz fikirlərini bəzən reallıqda olmayan birinin fikri kimi mətnə salır?

- Yad sonsuz Lüğətdən gələnlər, həqiqətənmi əvvəl-əvvəl ad, söz, fikir, ideyalar şəklində gəlirlər?

- Bu qəribə və maraqlı oyunun anlamı nədir? Bütün bu yaradıcılıq oyunları vaxtilə Troya qapısının ağzına qoyulmuş nəhəng taxta atla oyunu xatırlatmırmı? Bu oyuna "qatılmayan" Apollon məbədinin kahini Laokoonun taleyi necə oldu? O niyə inamsızlıq simvoluna çevrildi?!

- Niyə həyatda hər şeyi gözəl anlayan və başa düşən Vaqif öz mətninin içində çaş-baş qalmağa başlayır?

- Niyə Vaqiflə Firəngizin intim sevgi "zonası"na məhz Epos girir?

- Mətnlə işləyən insanda niyə "qəribə hallar" baş verir?

Bu və digər suallar romanda "çılpaq" (Lüt kral kimi!) görünmür, mətnin strukturu, ümumi stixiyası, ruhu və obrazların hərəkət "marşrutları"na uyğun olaraq mahiyyətdən doğur və öz bədii-estetik həllini ustalıqla tapırlar. Əgər biz bütün sualları cavablandırsaq, məqalə mizanını pozmuş olarıq. Ona görə də sondan ikisini cavablandırmaqla kifayətlənməli olacağıq. Həm də unutmayaq ki, cavablarım etalon sayıla bilməz. Heç bir zaman!

Maraqlıdır, mətnlə işləyən adamda niyə "qəribə hallar" baş verir?

Vaxtilə Mirzə Cəlil də həmin "qəribə hallar"dan danışmışdı, amma bir az fərqli: "Miladın min səkkiz yüz doxsanıncı illərində Nehrəm kəndində müəllim olduğum vaxt kəndlərimizdə qəribə hallar görərdim və gördüklərimizi yazıya götürərdim". (Cəlil Məmmədquluzadə. "Xatiratım". "Xan" nəşriyyatı, 2014-2015, səh: 147) Belə çıxır ki, yazıçının həyatda gördüyü "qəribə hallar" mətnə çevrilsə də, onlar öz "qəribəliy"ini yenə də saxlayır, sonrakı ömürlərini müəllifdə yaşayırlar. "Məqalə məqalə dalınca, esse esse dalınca, şeir şeir dalınca yazan" Vaqifə nə olub? Kamal Abdullanın versiyası çox sadədir: Onun canına Laokoon ruhu köçüb! (Müəllifin Eposdan "qopa bilməməsi"nin bir səbəbi də bu deyilmi? Və niyə də qopsun?!) Əgər sevdiyin Firəngiz də həmin ruhla "yoluxsa", nə baş verər? İlk növbədə mətn qazanar; süjet quruculuğu işində möcüzələr baş verər, necə ki, baş verir...

Sondan ikinci sual: Niyə Vaqiflə Firəngizin intim sevgi "zonası"na məhz Epos girir? Cavablandırmaq üçün bir qədər "uzaq"dan başlamalıyam. Bundan əvvəlki - "Sirlərin sərgüzəşti" romanı haqqında qeydlərimizdə demişdik ki, Kamal Abdulla hər dəfə yeni ədəbi-elmi, bədii-fəlsəfi hipotezalarla oxucunu heyrətləndirir. Belə ki, "Sirlərin sərgüzəşti" romanının qəhrəmanı Həsən müəllim altsheymer - yaddaşsızlıq xəstəliyindən əziyyət çəkərkən, yeni Epos müəmması ilə üz-üzə dayanır və yaddaşı sanki "oyanır", hərəkətə gəlir, tez qızı Həlimə ilə dastan barəsində söhbət edir. Bu təkcə fiziksəl yaddaşın deyil, həm də milli-genetik, ictimai-ədəbi-tarixi yaddaşın oyanışı deməkdir. Eyni proses, əslində, müəllifin yeni romanında da, amma çox fərqli bir müstəvidə baş verir; Vaqiflə Firəngiz arasında "sevirsən, sevmirsən" oyununun ləzzəti, istiliyi azalıb, hər ikisi Laokoon "xəstəliyi"nə yoluxan məqamda, (təbii ki, Firəngiz!) Epos yenə də onların dadına çatır. Əlbəttə ki, daha çox Firəngizin...

Ustad Kamal Abdulla mətnləri həmişə heyrətləndirir və ədəbi cameədə böyük rezonans doğurur. Vaxtilə "Mifdən Yazıya" çox ciddi və möhtəşəm bir keçid edən müəllif yeni romanında, zənnimizcə, demək istəyir ki, stereotipləri qırıb, Mif fobiyasından biryolluq qurtulmaq lazımdır. Bizə görə, reallıqda Mifdən Yazıya keçid-zad lazım deyil. Qoy Mif öz mifliyində, Yazı da yazılığında qalsın. Sadəcə, baxış bucağını dəyişmək lazımdır və yaxud Oyunun teatrallığı və dramatizmini bir az da artırmaq üçün, məsələn, Troya atını başıaşağı qoymaq lazımdır. Onda Laokoonun taxta atı nizələməsi səhnəsi çox gülməli görünəcək və həm də onun üzərindən "inamsızlıq simvolu" damğası götürüləcək. Hələ kəşf olunan bürclərdən biri də onun adıyla adlandırılacaq: Laokoon bürcü.

Nə Basat, nə Təpəgöz, nə Qazan xan, nə Banuçiçək, nə Beyrək, nə də başqaları ölüb eləməyiblər, bizim aramızda - Bakıda, Moskvada, kənddə, qəsəbədədirlər. Və günlərin bir günü qəfildən sevgiliniz: "- Qara başım qurban olsun sənə...", - desə, diksinib eləməyəsiniz...

Zənnimizcə, yazı tamamlandı, bununçün qırxıncı qapıdan içəri keçib son nöqtəni qoymaq və yaxud mətnin işıqlarını söndürmək lazımdır. Amma qapı nəinki mənə, heç xırda bir nöqtəyə, vergülə, nidaya da açılmır. Səbəb aşağıdakı cümlələri deməməyimdir; 1. Müəllif yeni romanı ilə göstərir ki, yazı sənəti çox mürəkkəb, qəliz, ziqzaqlı bir prosesdir. O qədər fərdi və intimdir ki, özünü hər kəsdə bir cür təzahür etdirir. Bu sənət haqqında guya öz şəxsi təcrübəni paylaşmaq və soyuq mühakimələr irəli sürmək, ən yumşaq halda, besteller mərəzinə tutulub, popolizmə hesablanan riyakarlıqdan başqa bir şey deyildir. 2. Kamal Abdulla yeni, orijinal bir variant irəli sürür; Yazı haqda monoton, quru, statik faktlarla danışmaq yox, bu prosesin son dərəcə dinamik, qeyri-stabil, "diskomfort" mahiyyətini açıb göstərmək lazımdır. Necə ki, o, kanonları dağıdıb, bütün zamanları süngər kimi öz daxilinə çəkib "indi"yə çevirən özünəməxsus Vird üslubu ilə bunlara nail olur və nəsrimizdə tamamilə yeni olan bədii-fəlsəfi, "şıltaq" "romanabənzər"lə bizi üz-üzə qoyur...

Mehman QARAXANOĞLU

525-ci qəzet.- 2021.- 8 may.- S.12-13.