Şeirimizin Şuşası və ya Nizami Gəncəvi əsərlərinin tərcüməsinə dair qeydlər

Klassik ədəbiyyatın məziyyətləri, bildiyimiz kimi, çoxdur, bunlardan biri də hər dəfə oxuyanda yeni nə isə tapmaqdır.

Bunu bildiyim üçün dahi Nizaminin əsərlərini bir də oxumaq qərararına gəldim. Doğrusu, məni daha çox bu həvəsə salan amillərdən biri də məktəb illərindən hamının əzbər bildiyi bəzi beytlər idi. O zamanlar elə də fərqinə varmadığım məşhur şeirlərdəki məntiqsizliyi getdikcə heç cür Nizami ilə bağlı görmürdüm:

Şam şəhərində xeyli qoca bir kişi vardı,

Pəri kimi, cin kimi camaatdan qaçardı...

Necə yəni xeyli qoca? Bu "xeyli qoca" necə kərpic kəsə bilər?

Və yaxud:

Zülm edib bir qarıya çox uddurmuşdular qan,

O da Sultan Səncərin tutaraq yaxasından

Dedi ki: - Səndə insaf az görmüşəm, qulaq as!

Səndən gördüyüm zülüm əsla hesaba sığmaz.

Bir kənd darğasının əlində aciz qalan qarı ölkənin Sultanının (padşahının) yaxasından tuta bilir. Özü də ona həm səndə insaf az görmüşəm, həm də səndən gördüyüm zülüm hesaba sığmaz deyir. Heç bir məntiq yoxdur - insaf gördüyü üçün müraciət etməyə cəsarət etdiyi adama deyəsən ki, səndən çox zülümlər görmüşəm (?!).

Belə məntiq boşluqlarını və digər problemləri əsərləri oxuduqca tez-tez gördüm. Hətta, omonim olan ədatla yerlik hal şəkilçisinin qafiyə kimi işləndiyi "Bir inci saflığı varsa da suda, Artıq içiləndə dərd verir su da" kimi dillərə düşmüş beyt də düzgün tərcümə olunmayıb:

Ab ərçe həme zolal xizəd,

Əz xordəni por məlal xizəd.

- beytinin sətri tərcüməsi, yəni mənası belədir:

Su hərçənd ki, bütün zülalları yaradır,

Çox qəbul edəndə məlal (yəni əzab) yaradır.

Bəs tərcüməyə Nizaminin demədiyi "inci" sözü - lüğətlərdə molyusklardan çıxarılan sədəf kimi izahı verilən bu söz niyə daxil edilib, bilmədim. Belə sualların cavabı haqda bir qədər sonra fikirlərimi qeyd edəcəyəm.

Tərcüməsi çox təəccüb və təəssüf doğuran, hətta Nizami kimi nəhəng dühanın şəxsiyyətinə kölgə salmaq cəhdi kimi qiymətləndirdiyim "Sirlər xəzinəsi"ndə rast gəldiyim 2 beyt var və düşünürəm ki, Nizaminin əsərlərinin tərcüməsinin keyfiyyəti haqda bu iki beyt kifayət qədər təsəvvür yarada bilər:

Çərx ilə əyləşsən əgər süfrəyə,

Barı bir az sür-sümük at bəndəyə.

Mən bir itintək edirəm iftixar,

Bəndəliyinlə yaşaram bəxtiyar.

"Kitabın yazılma səbəbi" bölməsində şaha xitabən yazılmış bu beytlərin Xəlil Yusifli tərəfindən belə tərcüməsi Nizaminin şahın iti olmaqdan iftixar duyduğu anlamına gətirir. Ancaq Nizami elə Nizamidir, o, bütün əsərlərində öz şəxsiyyətini yüksək tutur, fenomenal istedad sahibi olduğunu yaxşı bilir və özünü söz səltənətinin sultanı hesab edir. Bəs necə olur ki, bu sultan birdən-birə kiminsə iti olmaq istəyir, həm də bundan qürur duyur? Əlbəttə, bu, absurddur. Ona görə tərcümənin müxtəlif variantlarına baxdım. Süleyman Rüstəm Abbasəli Sarovlu ilə bu beytləri tamam fərqli tərcümə edib:

Söz süfrəsi başında fələklə zövq alarsan,

Öz comərdlik töhfənlə məni yada salarsan.

Sənə sadiq, vəfadar olmağın öz yeri var,

Qulluğunda dayanmaq iftixardır, iftixar.

Eyni misralardakı bu qədər məna fərqi məni yenə təəccübləndirdi. Xəlil Rzanın tərcüməsini axtardım:

Axşam əl uzadırkən fələklə bir təama,

Sən mənim də qarşıma bir tikə qoy, unutma.

Sənə məhəbbətimi vəsf etdim dönə-dönə,

Qoy sənə qul xidmətim iftixar olsun mənə!

Fikir verirsinizsə, Xəlil Rza da yuxarıdakı tərcüməçilər kimi Nizaminin özünün özünə it deməsi fikrini yazmır, ancaq təəssüf ki, şaha qul olmaqdan iftixar duyduğunu göstərir. Mənim fikrimcə, bu beytlərin nisbətən kamil tərcüməsi tanınmış nizamişünas, maştağalı şair Mircəlal Zəkiyə məxsusdur. "Sirlər xəzinəsi"ni Nizami Gəncəvinin vəzn, üslub və təhkiyəsini həssaslıqla qoruyaraq tərcümə edən Mircəlal Zəki həmin beytləri belə təqdim edir:

Çərx ilə həmsüfrə olan axşamı,

Bəndəyə həm süfrədən et ənamı.

Bəndəliyindən vururam dəm sənin,

Dəbdəbədir bəndəliyin həm sənin.

Bu beytlərin rus dilinə tərcüməsi də maraqlıdır, böyük tirajla MDB məkanında yayımlanan həmin kitabda gördüyüm fərqli fikirlər isə məni çox təəssüfləndirdi:

Tı çitay moö kniqu, blistaə mej zvezdnıx qostey,

So stola svoeqo tı mne kinğ xotğ nemnoqo kostey.

Ə vedğ tolğko tvoy pes, i rasstalsə ə s rokom uqrömım,

Uslujaə tebe gtim laem pokornım i şumom.

(Tərcümə edənlər: K.A.Lipskerov və S.V.Şervinskiy)

Tam aydın olsun deyə, həmin misraların söz-söz tərcüməsini qeyd edirəm:

Ulduz qonaqların arasında parlamaqla sən mənim kitabımı oxu,

Masanın üstündən heç olmazsa, mənə bir qədər sümük tulla.

Axı mən ancaq sənin itinəm, tutqun qayalardan ayrılmışam,

Sənə öz təslimçi və hay-küylü hürüşümlə xidmət göstərirəm.

Tərcüməçilər bir tərəfdən şairin yazmadığı fikirləri, sözləri özlərindən əlavə ediblər, misraların uzunluğunu təxminən iki dəfə artırıblar (Nizami "Sirlər xəzinəsi"ni əruzun Səri bəhrində, yəni hər misrası təxminən 11 hecada yazmışdır), digər tərəfdən dahi Nizamiyə qərəzçiliklə yanaşıblar. Ancaq şahın iti olmaq, ona təslimçi və hay-küylü hürüşlə xidmət göstərmək nə deməkdir?! Bəs acizanə şəkildə ağasından stol üstündən (Şərqdə süfrə yerdə açılır, stol üstdə yox!!!) sür-sümük, yəni süfrənin artığının xahiş edilməsi nə deməkdir?! Bu, Nizamiyə yaraşarmı?

Belə müxtəlif yanaşmaları, hər kəsin bir cür tərcümə etməsini Nizami irsinə böyük hörmətsizlik hesab edərək həmin beytlərin orijinalına baxdım:

Ba fələk an şəb ke neşini bexan,

Pişe mən əfkən ğədəri-ustuxan.

Kaxere-lafe-səgite mizənəm,

Dəbdəbeye-bəndəgite mizənəm.

Bu beytlərin filoloji tərcüməsi görkəmli şərqşünas alim Rüstəm Əliyevin icrasında belə alınıb:

Bir gecə fələklə süfrə arxasında oturarkən,

Mənə də bir neçə sümük at.

Çünki mən sənin itin olmaqdan dəm vururam,

Sənə qul olmağım üçün haray salmışam.

Əlbəttə, bədii tərcümələr üçün əsas kimi götürülən bu filoloji tərcümə özü qəti düzgün deyil. Bəs əslində, necə olmalıdır? Birincisi, buradakı "səgit" və "bəndəgit" sözləri birinci şəxsin təkini, yəni "(mənim) itliyim"i və "(mənim) bəndəliyim"i yox, ikinci şəxsin təkini, yəni "(sənin) itliyin"i və "(sənin) bəndəliyin"i bildirir. Əsas məsələ isə budur ki, burada söhbət tərcüməçilərin təqdim etdiyi maddi varlıqlardan yox, ilahi dəyərlərdən, göy cisimlərindən gedir. Bilirik ki, Şeyx Nizaminin "Sirlər xəzinəsi" poemasını ithaf etdiyi Ərzincan hakimi Bəhram şahın adının mənası Mars planeti deməkdir. Nizami Gəncəvi yaradıcılığını dərindən bilən, həm də astronom kimi tanınmış alim olan Firudin Qurbansoy tədqiqatlarında yazır ki, Bəhram, yəni Mars planeti Günəş sistemində Yerdən görünən parlaq planetlərdən biri, həm də qırmızı olduğuna görə Şərq ədəbiyyatında çox yüksək səviyyəli, nəcib və nüfuzlu şəxsləri bu planetin adı ilə mədh edirdilər. F.Qurbansoy qeyd edir ki, Nizami burada Bəhram şahın adaşı Mars kimi daim parlaq və göylərdə (ucalarda) olmasını yazır və onu öz nuru ilə hətta kainatın ən parlaq ulduzu olan Şira ulduzu (latınca Sirius) ilə müqayisə edir. Günəş sistemindən bir neçə işıq ili (8,6) uzaqda olan və Böyük İt bürcünün Alfa ulduzu hesab edilən Sirius da Şərq poeziyasında Mars kimi şöhrətin, dəbdəbənin, taxt-tacın, yüksək dövlət qulluğunun rəmzidir, ancaq o, Marsdan qat-qat böyük və parlaq olduğuna görə daha yüksək mərtəbəli, daha məhşur və daha nüfuzlu şəxslərin mədhində istifadə edilir. Maraqlıdır ki, Mars planeti bəzi məqamlarda Sirius ilə bir xətdə dayanır və ətindən kabab bişirilə bilən heyvanlar kimi tanınan Qoç, Buğa, Oğlaq bürclərinin (digər bürclər istisnadır) ulduzları da həmin məqamda bunlarla eyni xətdə qərar tutur. Nücum elmini, yəni astronomiyanı mükəmməl bilən Nizami haqqında söhbət gedən beytlərdə süfrəni səmaya, həmin bürcləri təşkil edən işıqlı ulduzları kabab tikələrinə bənzədir (Şərq ədəbiyyatında xəyali xətt ilə-şiş anlamında birləşə bilən ulduzların kabab kimi səciyyələndirilməsi geniş yayılmışdır). Deməli, Nizami bu beytlərdə təqdim edildiyi kimi yox, tamam başqa fikir deyir. Gəlin Şeyx Nizaminin Bəhram şaha müracətlə yazdığı həmin misraların dəqiq filoloji tərcüməsinə baxaq:

O gecə ki, fələklə bir süfrədə oturmusan,

Bir qədər sümüklü tikələrdən (kababdan) mənim üçün endir.

Sözümün axırında sənin itliyini vəsf edərəm,

Bəndə olmağının dəbdəbəsini vəsf edərəm.

Aydın olur ki, şair burada it sözünü qətiyyən özünə aid etmir, Sirius ulduzunu nəzərdə tutaraq Böyük İt bürcündən danışır, heç kəsdən süfrə artığı da istəmir, ancaq göylərdə qərar tutan Marsı, yəni Bəhram şahı tərifləyir, onun göylərdə olmasını fələklə bir süfrədə oturması kimi səciyyələndirir, "Sənin itliyini vəsf edərəm" deyərək sözünün, yəni "Sirlər xəzinəsi" əsərinin sonunda Bəhram şahı kainatın ən parlaq ulduzu olan Böyük İt bürcündəki Sirius qədər parlaq olduğunu tərənnüm edəcəyinə söz verir və Bəhram şahdan kabab tikələri kimi təsvir etdiyi ulduzların qonorar kimi endirilməsini istəyir. Deməli, şair bu misralarda həm Bəhram şahı, yəni Marsı Böyük İt bürcündəki Sirius ulduzu ilə müqayisə edir, həm şaha böyük, parlaq, nüfuzlu deyir, tanrı nümayəndəsi kimi yüksəklərdə fələklə bir süfrədə oturmaq ixtiyarında olduğunu qeyd edir, həm onun əndazəsindən çıxmaması üçün adi bir Allah bəndəsi olduğunu vurğulayır, həm də göydəki məclisdən sümüklü (yəni ləzzətli) kabab istəməklə, "Sirlər xəzinəsi"nə görə şahdan ədalətli, ləzzətli qələmiyyə (qonorar) gözlədiyini bildirir:

Ba fələk an şəb ke neşini bexan,

Pişe mən əfkən ğədəri-ustuxan.

Kaxere-lafe-səgite mizənəm,

Dəbdəbeye-bəndəgite mizənəm.

Nizaminin böyüklüyü, dahiliyi də odur ki, iki beytdə şair-tərcüməçilərin dərk edə bilmədiyi çox dərin mətləbləri deyib. Bilirik ki, Nizaminin yalnız "Xəmsə"si təxminən 30 min beytdir. Bu 30 mindən ancaq ikisinin izahı göstərir ki, Nizaminin əsərlərinə "qafiyə tutmaqla tərcümə etməyə cəhd" yanaşması kökündən yanlışdır.

İndi bu qədər böyük və dərin fikri cəmi iki beytə sığışdıran Şeyx Nizaminin tərcümələrinin belə bərbadlığının səbəbləri haqqında:

1. Nizami Gəncəvi bəzi ədəbiyyatşünaslar tərəfindən təəssüf ki, "Böyük şair", "Görkəmli şair", "Şərq ədəbiyyatını ulduzu" kimi epitetlərlə səciyyələndirilsə də, əslində, o, dünya ədəbiyyatının ən nəhəng simalarından biridir və Şərq poeziyasının günəşidir. Astronomiyadan bilirik ki, Günəş sisteminə daxil olan planetlərin hamısının bir yerdə kütləsi günəşin həcminin cəmi 2 faizini təşkil edir. Nizami də poeziyanın günəşi olaraq elədir: bütün şairlərin, tərcüməçilərin bir yerdə təfəkkürü onun istedadının 2 faizini təşkil edə bilər. Həmin 2 faizə 98 faizin tərcüməsi tapşırılanda nəticə belə də gözlənilməlidir.

2. Bildiyimiz kimi, Nizaminin 800 illiyi - 1941-ci il ərəfəsində, dəqiqi 1939-cu ildə onun "Xəmsə"sinin ilk dəfə Azərbaycan dilinə tərcüməsi haqda dövlət səviyyəsində qərar qəbul olunmuşdur. Ona görə də, əsərlərin keyfiyyətsiz tərcüməsinə təsir göstərən amil kimi 1937-ci ilin müdhiş hadisələri də xüsusi qeyd edilməlidir. Çünki məhz 1937-ci ildə bu tərcüməyə daha böyük potensialı olan şairlərin - Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Hüseyn Cavid, Hacı Kərim Sanılı, Tağı Şahbazi, Sultan Məcid Qənizadə, Ömər Faiq Nemanzadə, Səid Hüseyn, alimlər Məmməd Kazım Ələkbərli, Hənəfi Zeynallı, Vəli Xuluflu, Bəkir Çobanzadə və başqalarının aradan götürülməsi ilə böyük boşluq yarandı. Tərcümə zərurəti yarananda ədəbiyyat aləmində yalnız Məmməd Rahim, Abdulla Şaiq, Abbasəli Sarovlu, Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Süleyman Rüstəm, Mikayıl Rzaquluzadə... vardı. Böyük Nizaminin bədii tərcüməsi bu şairlərə, filoloji tərcüməsi isə Həmid Araslı, Mübariz Əlizadə, İbrahim Tahir, Abbasəli Sarovlu, qismən də Abdulla Şaiq və Böyükağa Qasımzadəyə tapşırıldı. Özü də hansı şəraitdə? Cəmi bircə - 1940-cı il ərzində "Xəmsə" həm filoloji, həm də bədii tərcümə olunmalı idi. Bir yandan 1937-ci ildə qurban getmiş, necə deyərlər, "gözü çıxarılmış qardaşın" xofu, bir yandan tərcümənin gedişinə ümumi nəzarətin KQB-nin, o vaxtkı NKVD-nin rəhbəri rus Yemelyanova tapşırılması, onun şair və tərcüməçilərdən həftəlik hesabat tələb etməsinin nə demək olduğunu təsəvvür etmək çətin deyil. Necə deyərlər, başının üstündə "Domokl qılıncı", qarşında tələsik edilmiş filoloji tərcümə, qaçmış yuxularında sürgünlük həyatı, Mircəfər Bağırovun vahiməli baxışları, Yemelyanovun çığırtıları və Nizami Gəncəvinin ruhu... Bu paradokslar çərçivəsində tərcümənin keyfiyyətini təsəvvür etmək olar...

3. Mənbələrdə müxtəlif məlumatlar verilsə də, bilirik ki, Nizami təxminən 1174-cü ildə "Sirlər xəzinəsi"ni, ömrünün sonlarında isə "İsgəndərnamə"ni tamamlayıb. "Xəmsə" ilə tanış olanda görürük ki, bu əsərlər yalnız yüksək sənətkarlıqla qələmə alınmış poeziya nümunələri yox, həm də nəhəng filosofun, astronomun, coğrafiyaşünasın, tarixçinin, kimyaçının, fizikin, ilahiyyatçının və digər elmlərə dərindən bələd olan fenomenal bir insanın yaratdıqlarıdır. 35 il ərzində Nizami kimi bir dühanın yazdığı 5 dərin məzmunlu poema cəmi 1 ildə tərcümə olunub.

Bir neçə cümlə də Gəncədə doğulub, burada da yaşayan, təpədən dırnağadək türk oğlu türk olan Nizaminin niyə farsca yazması barədə mülahizələrimi demək istəyirəm. Nizami dövründə Anadoludan Hindistana kimi böyük bir ərazinin ədəbi dili farsca olmuşdur. Milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq Mövlanə Cəlaləddindən Firdovsiyə, Əlişir Nəvaidən Ömər Xəyyama kimi bütün şairlər fars dilində yazırdı. Həm də bu problem yalnız Azərbaycan ədəbiyyatına aid məsələ deyildi, bütün dünya üçün xarakterik hal idi. Bildiyimiz kimi, V əsrə kimi 40-dan artıq dövləti, 100-dək yazı mədəniyyəti olan xalqı birləşdirən Avropada bədii əsərlər yalnız latın və qədim yunan dilində, VI əsrdən XVI əsrə qədər isə cəmi 5 dildə - alman, ingilis, ispan, italyan və fransız dillərində yazılırdı. Bu o demək deyildi ki, V əsrə qədər alman ədəbiyyatı, yaxud XVI əsrə qədər Polşa, xorvat, ya da çex ədəbiyyatı olmamışdır, yaxud bu gün rus dilində yazan dünya şöhrətli Çingiz Abdullayev Azərbaycan yazıçısı deyil.

Bütün qeyd edilənləri ümumiləşdirərək hesab edirəm ki, Nizami Gəncəvini doğma xalqına yaxından tanıtmaq, onun yalnız şablon söz birləşmələrində yox, həqiqətən dahi, təkrarsız, nəhəng olduğunu təqdim etmək üçün "Xəmsə"nin izahlı, geniş şərhli tərcüməsini etmək lazımdır. Qoy bu tərcüməyə 10 il, 20 il vaxt getsin, ancaq heç olmasa Nizaminin 900 illik yubileyindən sonra insanlar onun dahiliyinə eşitdiklərinə görə yox, oxuyaraq, dərk edərək heyran olsunlar. Özü də bu tərcümə nəzmlə-poetik olmamalıdır. Yuxarıda qeyd edilən nümunələrdə gördüyümüz kimi, hər misrasında böyük fikir gizlənən Nizaminin poeziyasını onun səviyyəsində çatdırmaq qeyri-mümkün bir işdir. Dünya təcrübəsində belə halların olduğunu deməyə ehtiyac yoxdur. Qardaş Türkiyədə Mövlanəni nəsrlə, həm də geniş şərhli-izahlı tərcüməsini ediblər. Ancaq bu tərcümələrdən sonra Cəlaləddin Ruminin xalq arasında əsl dəyəri yerini tapıb və Mövlanə bu gün dünyada ən çox oxunan şairlərdəndir.

Mən bu yazını "Şeirimizin Şuşası" adlandırmışam. Çünki Nizami bizimçün Şuşa qədər müqəddəs, Şuşa kimi dəyərli, Şuşa səviyyəsində uca, Şuşa qədər əziz və doğmadır. Şuşa kimi bizim olsa da, ona göz dikənlər çox olub. Etiraf edək ki, Şuşa kimi biz onu da yaxşı tanımamışıq və tam dərk edə bilməmişik. İndi Şuşa azad olub, Şuşaya yollar çəkilir, Şuşa mədəniyyət mərkəzinə çevrilir, yenidən abad olur... Nizami də bu tərcümə əsarətindən xilas edilməli, onun parlaq zəkasına yeni yollar çəkilməli, onun dəyərləri bərqərar edilməli, Nizami dünya mədəniyyətinə layiq olduğu səviyyədə təqdim olunmalıdır...

Fikrət ŞİRİYEV

525-ci qəzet.- 2021.- 17 may.- S.12;16.