Şuşanın səmasında bərq vuran ulduzlar

AKADEMİK ZEMFİRA SƏFƏROVANIN "ŞUŞA - AZƏRBAYCAN MUSİQİSİNİN QALASIDIR" KİTABI HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏR

"Dünyada bir neçə şəhər var ki, musiqi onun hər daşına, qalasına, ab-havasına hopmuşdur. Belə şəhərlərdən Avstriyanın Vyana, İtaliyanın Neapol, Azərbaycanın da Qarabağının Şuşa şəhəridir".

Akademik Zemfira Səfərova

30 ildən artıq idi ki, Azərbaycanın torpaqları düşmən tapdaqları altında qalmış, insanlar ev-eşiklərindən didərgin düşmüşdülər. Erməni vandallarının yırtıcı əməlləri sayəsində Qarabağda, o cümlədən də, Qarabağın incisi olan Şuşada əsrlər boyu xalqımızın qoruduğu neçə-neçə dini-memarlıq abidələri dağıdılıb, muzeylər və qoruqlar viran edilib, qiymətli eksponatlar, sənədlər məhv edilib, ya da ölkədən qanunsuz olaraq çıxarılıb, oğurlanıb. Bütün digər yaşayış məskənlərimiz kimi, Şuşa şəhəri də ciddi dağıntılara məruz qalıb.

Azərbaycan xalqı, müzəffər ordumuz, qəhrəman əsgərlərimiz Ali Baş Komandan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi altında 44 günlük Vətən müharibəsi dövründə torpaqlarımızı düşmən tapdaqlarından azad etdi. Bu tarixi Qələbə nəticəsində Azərbaycanın mənfur qonşular tərəfindən işğala məruz qalmış əraziləri qaytarıldı. 2020-ci il noyabrın 8-i isə tariximizə ən şanlı bir gün kimi yazıldı. Azərbaycanın tarixi, mədəni və strateji əhəmiyyətə malik olan Şuşa şəhəri işğaldan azad edildi. 2021-ci il 7 may tarixində Azərbaycan Respublikasının Prezident İlham Əliyevin xüsusi sərəncamı ilə Şuşa şəhəri Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı elan olundu.

Qarabağın işğaldan azad edilmiş ərazilərində yenidənqurma işlərinin aparılması, düşmən təcavüzü nəticəsində ərazilərdə baş verən vandalizm nəticələrinin aradan qaldırılması məqsədilə, bu ərazilərin sosial-iqtisadi tərəqqisində daha çox nəticələr əldə etmək üçün, əhalinin yaşayış təminatı sisteminin daha səmərəli qurulması və insanların sosial-mədəni mühitinin təmin edilməsi üçün sosial infrastruktur və xidmətlərin təşkili mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu məqsədlə işğaldan azad edilən ərazilərdə Azərbaycan tarixi və mədəniyyəti ilə bağlı məkanların, ocaqların bərpa edilməsi də gündəmdə olan prioritet məsələlərdəndir. Hal-hazırda bu ərazilərdə yenidənqurma işləri aparılır, tarixi abidələr, muzeylər bərpa olunur.

Azərbaycanın zəngin musiqi sənəti hər zaman erməni vandallarının təcavüzünə məruz qalıb. Əzəldən Azərbaycanın konservatoriyası adlandırılan Qarabağın qədim Şuşa şəhəri Mir Möhsün Nəvvab, Xarrat qulu, Sadıqcan, Bülbülcan, Cabbar Qaryağdıoğlu, Səid Şuşinski, Xan Şuşinski, Bülbül, Qurban Pirimov və b. kimi görkəmli musiqi xadimləri və ifaçılarını, Üzeyir Hacıbəyli, Fikrət Əmirov, Niyazi, Əfrasiyab Bədəlbəyli, Soltan Hacıbəyov, Əşrəf Abbasov, Süleyman Ələsgərov, Vasif Adıgözəlov kimi məşhur bəstəkarlarımızı yetirib. Bu zəngin xəzinəmizin qorunması, gələcək nəsillərə çatdırılması mədəniyyət və elm xadimlərimizin qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdəndir.

Azərbaycanın mədəniyyət xadimləri, alimləri də tarixi qələbəni əliboş qarşılamayıblar. Onlar Qarabağın musiqi xadimləri, alimlərinin yaradıcı portretləri, musiqi folkloru və digər bu kimi mövzular üzərində işləyir, bölgənin musiqi tarixi və ənənələri, mədəniyyəti, abidələri ilə bağlı tədqiqatlar aparır, elmi məqalələr, kitablar nəşr etdirirlər.

Belə nəşrlərdən biri də müasir musiqişünaslığın inkişafına dəyərli töhfələr verən, elmin mühüm və aktual problemlərinin tədqiqatçısı, görkəmli musiqişünas-alim, Əməkdar incəsənət xadimi, Əməkdar elm xadimi, sənətşünaslıq doktoru, professor, "Üzeyir Hacıbəyli" və "Humay ilahəsi-96" mükafatları laureatı akademik Zemfira Səfərovanın "Şuşa Azərbaycan musiqisinin qalasıdır" (Bakı: Elm, 2021) kitabıdır. Görkəmli alimin yeni kitabı Şuşanın 270 illik yubileyinə həsr edilib. Qeyd etmək lazımdır ki, bu kitab keçən il ilk dəfə olaraq rus dilində "Şuşa üitadelğ azerbaydjanskoy muzıki" (Bakı: Elm, 2020) adı ilə nəşr edilib. Çağdaş zəmanədə musiqimizin, mədəni irsimizin dünya miqyasında tanınmasına, yayılmasına böyük ehtiyac duyulduğu bir dövrdə xarici dillərdə, o cümlədən də rus dilində çıxan nəşrlərin əhəmiyyəti danılmazdır.

Vətəninin hər bir guşəsini dərin məhəbbətlə sevən, sənətini yüksək qiymətləndirən Zemfira Səfərova bütün elmi fəaliyyəti boyu uzun illər ermənilər tərəfindən işğal edilən Qarabağın əsrarəngiz gözəlliyə malik olan və qədim mədəni ənənələri ilə məşhur olan Şuşanın taleyinə biganə qalmayıb, məqalələrində, çıxışlarında mənfur qonşuların bəd əməllərinə münasibət bildirib, həm bir vətənpərvər musiqişünas-alim, həm də bir vətəndaş kimi öz qəti mövqeyini sərgiləyib. Hələ 1993-cü ildə o, "Qarabağın musiqi mədəniyyəti" məqaləsi ilə mətbuatda çıxış edib, Azərbaycanın bu gözəl məkanının fenomenal istedada malik musiqi xadimləri, bəstəkarları, ifaçıları, xanəndələri, alimləri, musiqi həyatı barədə geniş məlumat verib. Bir müddət sonra Zemfira xanım ürək yanğısı ilə "Şuşa musiqimizin məbədidir" adlı məruzə ilə Şuşanın 250 illiyinə həsr edilmiş elmi konfransda çıxış edib. O, həmin məruzənin geniş variantını Rusiyanın "Muzıkalnaya Akademiya" jurnalında çap etdirib, öz ürək sözlərini bütün MDB məkanına yayıb. Bu mövzu ilə bağlı, alimin müşahidələri nəticəsində yaranan sərrast və çox doğru fikir alimlər tərəfindən xüsusi vurğulanıb. "Neçə illərdir ki, Qarabağ torpaqları, Şuşa erməni qəsbkarlarının tapdağı altındadır. Bəs necə olur ki, bu illər ərzində bu torpaqda görkəmli erməni bəstəkarları və ifaçıları yetişməyib? Çünki bu torpaqlar bizimdir, bu istedad vergisi məhz Azərbaycan xalqına məxsus genetik koddan irəli gəlir" , - yazan Zemfira xanım bir daha öz mövqeyini təsdiqləyib.

Alimin "Şuşa - Azərbaycanın musiqi qalasıdır" kitabında Qarabağın musiqi mədəniyyəti, ifaçıları, musiqi xadimləri, tarixi barədə əhatəli məlumat verilib, dövrlərinin görkəmli sənətkarları olan Mir Möhsün Nəvvab və Cabbar Qaryağdıoğlunun portretləri, yaradıcılıqları təhlil edilib. Qeyd etmək lazımdır ki, Z.Səfərova tədqiqat əsnasında çox zəngin elmi və tarixi mənbələrə müraciət edib, Azərbaycan, eləcə də dünyanın tanınmış simalarının, alimlərinin, mədəniyyət xadimlərinin əsərlərini araşdırıb. Qarabağın, Şuşanın musiqi mədəniyyəti ilə, musiqi xadimləri ilə bağlı onların fikirlərini təqdim edib. Kitabda Xalq şairi Səməd Vurğunun, rus şairi Sergey Yeseninin, məşhur rus musiqişünası V.Vinoqradovun, fransız yazarı Aleksandr Dümanın, məşhur rus səyyahı və etnoqrafı İ.Yevlaxovun və digər məşhurların xatirə və tədqiqatlarından maraqlı məqamlar nəzərə çatdırılır.

"Ön söz" adlandırılan giriş hissədə Azərbaycanın musiqi tarixinə qısa, eyni zamanda, əhatəli ekskurs verilib. Burada orta əsr musiqi elminin görkəmli nümayəndələri S.Urməvi və Ə.Marağai haqda, XIX-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın musiqi həyatı haqda, xanəndə sənətinin, muğamın inkişafında önəmli rol oynayan ifaçıların, xanəndələrin yaradıcılığı haqda, Şuşada, Şamaxıda, Bakıda yaranan musiqi məclisləri haqda məlumatlar yer alıb.

Kitab iki hissədən ibarətdir. Birinci hissə XIX əsrin görkəmli ensiklopedist alimi Mir Möhsün Nəvvaba və onun "Vüzuhül ərqam" risaləsinə həsr edilib. Bu hissədə Z.Səfərova alim, şair, rəssam və musiqişünas, ensiklopedik biliyə malik olan Nəvvabın qısa, lakonik, lakin çox iti və hərtərəfli portretini yaradıb. Burada 1833-cü ildə Şuşada Hacı Seyid Əhmədin ailəsində dünyaya göz açan Nəvvabın yaşadığı dövr, mühit, onun həyatı, maraq dairəsi, çoxşaxəli fəaliyyəti və yaradıcılığı müfəssəl nəzərdən keçirilib. Z.Səfərova Nəvvabın yaratdığı "Məclisi fəramuşan" və 1880-ci illərdə Hacı Hüsü ilə birgə yaratdığı "Musiqiçilər məclisi"nin fəaliyyətlərindən, Azərbaycan ədəbiyyatı və musiqisi tarixində oynadığı roldan bəhs edir. Məşhur alim kitabxana və qiraətxanaların, məktəblərin təsisçisi, gözəl rəssam, astronomiya, riyaziyyat, kimya, psixologiya, etikaya dair araşdırmaların müəllifi kimi təqdim edilib. Onun musiqi elmi və ifaçılığı sahəsindəki fəaliyyəti, müəllimliyi xüsusi qələmə alınıb, məşhur tələbələrindən Məşədi Cəmil Əmirovun, xanəndə İslam Abdullayevin, Seyid Şuşinskinin və digərlərinin adları çəkilib.

Kitabda daha sonra M.M.Nəvvabın musiqiyə həsr edilən məşhur "Vüzuhül ərqam" ("Rəqəmlərin izahı") risaləsi haqda hissə yer alıb. "Vüzuhül ərqam" XIX əsrdə əski əlifba ilə Azərbaycan dilində yazılan musiqiyə dair yeganə risalədir. Z.Səfərova Azərbaycan musiqişünaslığında mənbəşünaslığın əsasını qoyaraq, ilk dəfə olaraq bu risalənin ərəb əlifbasında olan mətnini müasir qrafikaya transfoneliterasiya edib, ön söz və elmi şərhlərlə 1989-cu ildə nəşr etdirib. Qeyd etmək lazımdır ki, Z.Səfərovanın görkəmli alimin yaradıcılığına həsr etdiyi kitab hələ 1983-cü ildə işıq üzü görüb ki, bu da XIX əsr mütəfəkkiri haqqında meydana çıxan ilk tədqiqat idi. Musiqişünas "Vüzuhil ərqam" risaləsini təhlil edərək göstərir ki, bu risalə orta əsr risalələrindən fərqlənir və daha çox təcrübi məqsədə qulluq edir. Lakin buna baxmayaraq, risalədə muğamlar və onların şöbələrinə həsr edilən nəzəri hissələr də var ki, burada muğamların emosional təsiri, musiqi və mətn, musiqi və təbabət kimi estetik və nəzəri problemlər açıqlanır. "Vüzuhül-ərqam" əsərində qaldırılan məsələlər maraqlı və qiymətlidir. Müəllif bu məsələləri bəzən dini haşiyəyə alır. Bu dini haşiyə isə M.M.Nəvvaba əsas niyyətinə, məqsədinə nail olmaq üçün lazım olan bir vasitə idi. Onun əsas məqsədi isə özünün qeyd etdiyi kimi, millətinin, xalqının savadlanması və musiqi elminin inkişafı idi", - yazan Z.Səfərova Mir Möhsün Nəvvabın "Vüzuhül-ərqam" risaləsini yalnız Azərbaycanın deyil, ümumən Yaxın və Orta Şərq xalqlarının muğam sənətinin və ifaçılığının vacib məsələlərini araşdıran əsər kimi musiqi tariximizdə dəyərləndirib. Risalənin böyük hissəsi muğamlar və onların quruluşuna həsr edilib. Tədqiqatçı bunlarla bağlı verilən çoxsaylı cədvəlləri də diqqətdən kənarda qoymayıb, onların açımını təqdim edib. Maraqlıdır ki, cədvəlləri təcrübədə işlətmək, onlardan birini səsləndirmək məqsədi ilə Zemfira Səfərova görkəmli tarzən Bəhram Mansurova müraciət etmişdi. B.Mansurov müəyyən məşqlərdən sonra yaddan çıxmış, unudulmuş muğam parçalarını bərpa edərək, bu cədvəldən bir hissəni səsləndirmişdi. İlk dəfə Mir Möhsün Nəvvabın cədvəlindən alınmış muğam nümunəsi Səmərqənddə keçirilən II Beynəlxalq musiqişünaslıq simpoziumunda Z.Səfərovanın "Mir Möhsün Nəvvabın "Vüzuhül-ərqam" risaləsi" məruzəsinə illüstrasiya kimi, daha sonra isə Bakıda M.M.Nəvvabın anadan olmasının 150 illiyinə həsr edilmiş elmi sessiya və konfranslarda səslənmişdi. Önəmlidir ki, alim kitabda "Vüzuhül-ərqam" risaləsinin ərəb əlifbası ilə Azərbaycan dilində olan faksimilesini, onun latın qrafikasında transfoneliterasiyasını, şərhlər və risalədə olan qədim musiqi terminlərinin lüğətini oxucuların istifadəsinə təqdim edib.

Kitabın ikinci hissəsi Azərbaycan muğamının, folklorunun mahir bilicisi, ustad xanəndə, "ölməz ənənələr daşıyıcısı" Cabbar Qaryağdıoğlu haqqındadır. Bu hissədə Zemfira Səfərova "Qarabağ səmasında bərq vuran ulduz"a bənzətdiyi böyük ustadın həyat və çoxşaxəli yaradıcılığını, Azərbaycan musiqisinə gətirdiyi yenilikləri Azərbaycan musiqisinin, muğam sənətinin təşəkkülünün geniş tarixi icmalı fonunda araşdırır. Cabbar Qaryağdıoğlunun şəxsiyyətini açan alim, onun haqqında dəyərli fikir söyləyən, onun ecazkar sənətini, fenomenal səsini, möhtəşəm ifasını yüksək tutan Azərbaycan və xarici musiqi xadimlərinin fikirlərinə geniş yer verib.Yeni nəşrdə sənətkarın Sergey Yesenin, Fyodor Şalyapin, Reynqold Qlierlə olan görüşlərindən və yaradıcılıq bağlarından bəhs edən məqamlar, xarici qastrol səfərləri haqda məlumatlarda xüsusi maraq doğurur. Müəllif S.Yeseninin C.Qaryağdıoğlunun ifasından aldığı təəssürat altında bədahətən söylədiyi şeirlə, ustad sənətkarı "Şərq musiqisinin peyğəmbəri" adlandırması ilə bağlı xatirəni də oxucuların diqqətinə yetirir. Beləliklə Z.Səfərova Azərbaycan xanəndəsinin təkcə Azərbaycanda deyil, Vətəndən uzaqlarda da şöhrət qazanması, tanınmasını sərgiləyən önəmli faktları kitaba daxil edir. Kitabın dəyərli məqamlarından biri də odur ki, Z.Səfərova ilk dəfə olaraq C.Qaryağdıoğlunun "Azərbaycan musiqisinin keçmişi ilə bağlı xatirələrim" əlyazmasını incələyib, oxucuların müzakirəsinə təqdim edir. O, əsərə "istedadlı folklorşünasın musiqimiz haqqında qiymətli, sanballı tədqiqat əsəri" kimi yüksək dəyər verir. Maraqlıdır ki, bu hissədə Ərtoğrul Cavidin musiqişünaslıq fəaliyyətindən də məlumat verilir. Zemfira xanım Ərtoğrulun Hüseyn Cavidin ev-muzeyinin Əsas fondunda qorunan C.Qaryağdıoğlunun xatirələrinə yazdığı rəyi ilə bağlı fikirlərini bölüşür,

Kitabda Cabbar Qaryağdıoğlu fenomeni "böyük xanəndə və muğam ustası" kimi, musiqi folklorunun mahir bilicisi kimi, "qayğıkeş və istedadlı müəllim" kimi araşdırılır. Önəmlidir ki, Z.Səfərova ustadın muğam ifaçılığına, xanəndə sənətinə gətirdiyi yenilikləri tədqiq və təhlil edir, onu novator sənətkar kimi yüksək qiymətləndirir. Belə ki, xanəndənin muğam ifaçılığına bəxş etdiyi yeniliklərdən biri kimi, onun özündən əvvəlki ifaçılardan fərqli olaraq, muğamı Azərbaycan dilində olan qəzəllər üstündə - "Nizami, Füzuli, Zakir, Vaqif, Seyid Əzim Şirvani, Natəvanın şeirləri"nə oxumasını göstərir. Kitabın maraq doğuran cəhətlərindən biri də odur ki, muğam ustadının oxuduğu 50 mahnının not yazıları da bura daxil edilib. Qeyd etmək lazımdır ki, monoqrafiyada "Cabbar əminin" özünün bəstələdiyi, kiçik qızı Şəhla xanım Kürçaylıya həsr etdiyi 3 uşaq mahnısı ilk dəfə olaraq yer alıb. Musiqişünas bu mahnıları ustadın qızının canlı ifasından nota köçürüb. Zemfira Səfərova "böyük muğam ustası, mahir xanəndə, şair və bəstəkar və həm də Azərbaycanın xalq musiqisinin canlı ensiklopediyası" Cabbar Qaryağdıoğlunun həyat və yaradıcılığını zəngin tarixi sənədlər, not materialları, xatirələr əsasında tədqiq edib. Musiqişünas apardığı tədqiqat əsnasında belə bir fikrə gəlib ki, fenomenal səsə malik olan Cabbar Qaryağdıoğlunun yaradıcılığı ilə Azərbaycan muğam ifaçılığı tarixində yeni dövr təşəkkül tapıb.

Qarabağın musiqi mədəniyyətindən, Şuşanın görkəmli musiqi xadimlərindən - xanəndələrindən, ifaçılarından, bəstəkarlarından, alimlərindən, musiqi həyatından, elmindən zəngin məlumat verən bu kitabın bir çox hissələri Z.Səfərovanın Qarabağa, Şuşaya olan səfərləri zamanı yazılıb. Bu səfərlərdən aldığı təəssüratları alim "Ardı yaşanılır" kitabında qələmə alıb. Əsrarəngiz təbiətə malik olan yerləri qarış-qarış gəzən Zemfira xanım M.M.Nəvvaba həsr edilən əsər üzərindəki işini belə xatırlayır: "Hələ Şuşada olarkən, mən o vaxt Mir Möhsün Nəvvab haqqında kitab yazırdım, biz Günellə tez-tez Nəvvab ilə bağlı yerlərə gedirdik, gah Cıdır düzündəki kahanı seyr edirdik, gah onun yaşadığı evin yanından keçirdik, gah da Cıdır düzünün aşağısında olan qəbrinə gül qoyurduq". O yerlərin təbiəti, ab-havası alimin elmi işində ona bir növ mənəvi dəstək olurdu. Bütün Azərbaycan xalqı kimi, elm və mədəniyyət xadimləri kimi, Zemfira xanım da Qarabağ torpaqlarının, gözəl Şuşanın azad olmasını səbirsizliklə gözləyir, qələbəyə inanırdı. Təsadüfi deyil ki, tarixi Qələbə müjdəsini eşidən Zemfira Səfərova Şuşaya həsr edilən bu qiymətli kitabının sonunda yazır:

"Nəhayət ki, ədalət bərpa olundu. Qarabağ və Azərbaycanın musiqi qalası - Şuşa Azərbaycana qayıtdı. Prezidentimizin fərmanı ilə Şuşa Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı elan olundu". Onun kitabının son sətirləri özəl hisslərlə aşılanıb. Bu sətirlərdə Zəfər ruhu duyulur, xalqın mənfur düşmən üzərində çaldığı Böyük Qələbənin sevinci öz əksini tapıb.

Görkəmli musiqişünas-alimin, akademik Zemfira Səfərovanın yüksək vətənpərvərlik hissi ilə aşılanmış kitabı Azərbaycanın musiqi xəzinəsinin beşiyi olan Qarabağ musiqi mədəniyyətinin, tarixinin, zəngin ənənələrinin, nadir incilərinin, musiqi xadimlərinin adlarının əbədiləşdirilməsi, gələcək nəsillərə çatdırılması, dünyada təbliğ edilməsi və bədnam qonşular tərəfindən mənimsənilməsi cəhdlərinin qarşısının alınması yolunda atılmış mühüm addım kimi dəyərlidir. Alimin səlis elmi üslubda, oxunaqlı və rəvan dillə yazdığı tədqiqatı həm mütəxəssislərin, həm də mədəniyyətimiz, musiqi tariximizlə maraqlanan geniş oxucu auditoriyasının sonsuz marağına səbəb olacaq.

Ülkər TALIBZADƏ

Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2021.- 26 may.- S.10.