Dilçilik elmimizin ustad nümayəndəsi

Deyirlər, insanın adı ilə onun taleyi üst-üstə düşür. Bəzi insanların adları ilə talelərinə baxdıqda bir anlıq bunun həqiqətən belə olduğunu düşünürsən. Belə unikal hallardan biri də Əbülfəz Rəcəbliyə aiddir.

İlk baxışda çox sərt xarakterli bir insan təəssüratı bağışlayan Əbülfəz müəllimi yaxından tanıdıqca onun necə tələbkar, amma bir o qədər də mülayim bir insan olduğunu anlayırsan. Bu tələbkarlıq isə ilk növbədə Əbülfəz müəllimin özünə qarşı hiss olunur. Son illər yazdığı onlarla monoqrafiyaya baxdıqda onun özünə qarşı necə tələbkar olduğuna bir daha şahidlik edirsən. Dilçiliyin ən müxtəlif və ən çətin sahələrinə həsr olunmuş bu monoqrafiyaları nəzərdən keçirdikcə Əbülfəz müəllimdə elmə yeni gələn enerjili bir gənc ruhu olduğu duyulur.

1967-ci ildən bu günə qədər ömrünün 55 ilə yaxın bir dövrünü Bakı Dövlət Universitetinin ümumi dilçilik kafedrasına həsr edib və bu zaman kəsiyində 50-dən artıq monoqrafiya, 200-dən artıq elmi məqalə yazıb. Bu isə ilə bir monoqrafiyadan artıq deməkdir və bəlkə də dünya elm tarixinə, "Ginnesin rekordlar kitabı"na düşə biləcək fenomenal bir hadisədir.

Əbülfəz müəllim müxtəlif dillərdə və müxtəlif dillərə aid əsərlərin müəllifidir. Məlumdur ki, ikidillilik əksər hallarda birtərəfli olur, yəni dillərdən biri dominantlıq qazanır. Lakin Əbülfəz müəllimdə bu, belə deyil. O, həm də bildiyi dillərdə monoqrafiya yaza biləcək qədər sərbəst danışa və yaza bilir. Bu isə dünyada çox nadir hallarda rast gəlinən hadisələrdəndir. Əminik ki, onun yaradıcılığı gələcəkdə ayrıca tədqiqat mövzusu olacaq və bir fenomen kimi onun dilçilik fəaliyyəti öyrəniləcək. Necə ki, onun öz rəhbərliyi ilə Azərbaycan dilçilərinə artıq bir neçə elmi iş həsr olunub, özü isə "Azərbaycan dilçiliyi" adlı iri həcmli monoqrafiya hazırlayıb.

Professor Əbülfəz Rəcəbli hər şeydən əvvəl türkoloq alimdir. Çünki alimin həm namizədlik, həm də doktorluq dissertasiyası qədim türk yazılı abidələrinin tədqiqinə həsr olunub. Bu tədqiqatdan sonra da onun "Göytürk dilinin fonetikası", "Göytürk dilinin leksikası", "Göytürk dilinin morfologiyası" və "Göytürk dilinin sintaksisi" adlı fundamental monoqrafiyaları çap edilib. Bu monoqrafiyalarla yanaşı, Əbülfəz müəllimin "Orxon-Yenisey abidələri dilində feilyaratma", "Orxon-Yenisey abidələrində feilin məna növləri", "Orxon-Yenisey abidələri dilində feilin tərzləri" və digər əsərləri də onun türkologiya sahəsində yazdığı fundamental monoqrafiyalardır.

Bütün bunlarla yanaşı, Əbülfəz Rəcəbli Azərbaycan dilçiliyi tarixində bəlkə də daha çox nəzəri dilçiliyin görkəmli nümayəndəsi kimi qalacaq, çünki ömrünün son 55 ilinə yaxın bir dövrünü Bakı Dövlət Universitetinin "Ümumi dilçilik" kafedrasında elmi və pedaqoji fəaliyyətdə keçirib.

Alim bu sahədə "Dilçilik tarixi" kitabı ilə yanaşı, dünya dilçiliyinin təməl prinsiplərini müəyyənləşdirən alimlər barədə ayrıca monoqrafiyalar da yazıb. Onun "Ferdinand de Sössürün dilçilik görüşləri", "Vilhelm fon Humboldt - ümumi dilçiliyin banisi kimi", "Uilyam Duayt Uitni - linqvist kimi" adlı irihəcmli monoqrafiyaları bu qəbildəndir. Alim eyni zamanda, Vilhelm fon Humboldtun "Bəşər dilləri quruluşunun müxtəlifliyi və bunun bəşəriyyətin mənəvi inkişafında rolu" əsərini də dilimizə tərcümə edib.

Ə.Rəcəblinin müasir dilçiliyin əsas cərəyanlarına həsr edilən "Struktur dilçilik", "Sosiolinqvistika", "London struktur dilçilik məktəbi", "Deskriptiv dilçilikdə fonologiya və qrammatika problemləri" və "Dilin struktur səviyyələri" adlı əsərləri dilçilyimiz üçün hadisə sayıla biləcək elmi işlərdir.

Onun dilçiliyin müxtəlif sahələrinə həsr etdiyi monoqrafiyalar da maraq doğurur. Alimin "Tipoloji dilçilik", "Universalilər dilçiliyi" və "İnterferensiya" adlı monoqrafiyaları müasir dilçiliyin əsas problemlərinə, "Dil, şüur, cəmiyyət, tarix", "Nəzəri dilçilik" və"Dilçilik metodları" adlı monoqrafiyaları isə dilin nəzəri problemlərinə həsr edilib.

Alimin "Ulu türklər" kitabı türk xalqlarının, "Uyğurlar" isə uyğur xalqının tarixini araşdırmaq baxımından əvəzsiz mənbə hesab olunur. "Frankodan sonra İspaniyanın xarici siyasəti" kitabında ispan hökumətinin 1975-1985-ci illər arasında xarici siyasəti təhlil edilir. "S.Vurğunun "Komsomol poeması"nın ilkin variantı" kitabında və "M.F.Axundovun dramaturgiyası", "M.F.Axundovun fəlsəfi görüşləri", "Böyük gülüş ustası" və sair məqalələrində Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri, T.Drayzer və onun "Amerika faciəsi" romanı" kitabı və "Amerikanın mütərəqqi yazıçısı", "Madam Bovari"nin müəllifi" adlı məqalələrində xarici ölkə ədəbiyyatı məsələləri, "Linqvistik ölkəşünaslığın əsasları" kitabı və "İngilis dilində önlüklərin omonimliyi", "Müasir ingilis dili önlükləri haqqında bəzi qeydlər" məqalələrində isə ingilis dili, o cümlədən, ingilisdilli ölkəşünaslıq məsələləri təhlil edilir.

Alimin "Məktəblinin talışca - azərbaycanca lüğəti", "Talış dilinin orfoqrafiya lüğəti", "Talışlar və talış dili", "Talış dilinin fonetikası" və Ə.Əliyevlə birgə yazdığı IV siniflər üçün "Talış dili" dərslikləri vardır.

Bu günlərdə 85 yaşı tamam olan professor Əbülfəz Rəcəbli, heç şübhəsiz, öz adını Azərbaycan elm tarixinə qızıl hərflərlə yazdırmış görkəmli alim, böyük ustad və ən əsası, tələbələrinin xatirələrində daim yaşayacaq əziz müəllim, gözəl ailə başçısıdır. Professor Əbülfəz Rəcəblini bu yubiley münasibəti ilə təbrik edir, ona cansağlığı və uzun ömür arzulayırıq.

Rasim HEYDƏROV

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosen

525-ci qəzet.- 2021.- 6 may.- S.12.