Klassikanı diri saxlamaq
"NİZAMİ
GƏNCƏVİ İLİ"NİN AKTUALLAŞDIRDIĞI
MƏSƏLƏLƏRDƏN BİRİ
Böyük
ingilis ədibi Şelli deyirdi: "Şairlər
dünyanın tanınmamış qanunvericiləridir". Yəni
çağdaş dünyanın proqressiv qanunları, beynəlxalq
normaları, bəşəri dəyərləri min illər
bundan qabaq yaşamış adını bilmədiyimiz
şairlərin diləkləri əsasında
formalaşıb. Yəni biz bu gün hansısa xeyirxah, humanist əmələ
imza atırıqsa, bununla min illər əvvəl dövran
sürmüş adını bilmədiyimiz o şairlərin
arzusunu, öyüdünü, lap elə hökmünü
yerinə yetirmiş sayılırıq. Ümidvaram bu məqamda
"şair" anlayışının tək hərfi mənada
yox, həm də insan ruhunun, Allahın keşiyində duran mənəviyyat
qoruyucularının ümumiləşdirilmiş obrazı kimi
işləndiyini ayrıca izah eləməyə ehtiyac yoxdur...
Biz klassik ədəbiyyatımızın
konturlarını yalnız keçmişimizin mənzərəsi
kimi yox, həm bu günümüzün, həm də gələcəyimizin
ifadəsi, yol xəritəsi kimi nəzərdən keçirməliyik. Gerçəkdən də,
ali həqiqətlər, yüksək mənəvi
dəyərlər əvvəlcə ədəbi-fəlsəfi
əsərlərdə öz ifadəsini tapır, yalnız
bundan sonra sənədlərə, qanunlara
köçürülür. Hər
böyük sənətkarın qələmindən
çıxan əsər bəşəriyyətin taleyinə
dair bir layihədir; bu layihələrin bəzisi
gözümüzün qarşısındaca reallaşır,
bəzisi də hələ yüz illər öz növbəsini
gözləyəcək. Məsələn,
bu gün fransız xalqı (eləcə də qalan Avropa
xalqları) Volterin (eləcə də qalan maarifçi mütəfəkkirlərin)
zamanında yaşayır; əgər bu münasibətlə
fransızları təbrik eləmək istəsək,
ardınca bunu da təəssüflə
vurğulamalıyıq - Hüqonun zamanı öz xalqı
üçün hələ də əlçatan deyil.
Əlbəttə, mən vaxtı keçmiş,
müddəti bitmiş ədəbiyyatın (söhbət
böyük sənət silsiləsinə qoşulan əsərlərdən
gedir) olmadığı fikrini dilə gətirməkdən
uzağam. Məncə, klassiklərə münasibətdə
indikindən fərqli yanaşma ortaya qoyulmalı, belə deyilə
bilərsə, ideya-məzmun baxımından sərrast
çeşidləndirmə, doğru-düzgün təsnifatlandırma
aparılmalıdır. Məsələn,
son yüz ildə Azərbaycan xalqı da öz maarifçi
babalarının ideallarını həyata keçirmək
iradəsiylə silahlanıb; onların arzuladığı
yaşayış normaları gündəlik həyatımıza
tətbiq olunandan sonra, zənnimcə, maarifçi-demokratik ədəbiyyat
da aktuallığını itirəcək (bilmirəm indi
Volter çağdaş Fransada nə dərəcədə
aktualdır). Ancaq Nizami Gəncəvinin
ideallarına yetişmək üçün biz hələ
uzun bir yol keçməliyik. Biz - yəni bütün bəşəriyyət.
Bu başqa söhbət ki, klassikanı
aktuallaşdırmağın, ondan faydalanmağın, klassik
ideyaların tozunu almağın çağdaş estetik tələblərə,
forma qəliblərinə (bəlkə də qəlibsizliyinə),
ədəbi vasitələrə uyğun üsulları
tapılmalıdır. Aydın məsələdir, müasir Azərbaycan
şairi Nizaminin işlədiyi qəliblərdə, formalarda
iri həcmli poemalar yazmaqla böyük ustada sədaqətini
göstərməyə çalışsa, ciddi qəbul
olunmayacaq. Ancaq klassik ədəbiyyat motivlərindən,
təravətini itirməmiş ideyalardan, tutalım, Nobel
mükafatı laureatı, dünya şöhrətli türk
yazıçısı Orxan Pamuk kimi yararlana bilsə, uğur
qazanacağı şübhəsizdir. Yeri gəlmişkən,
Pamukun ədəbi-estetik gedişləri, forma-üslubu Avropa sənət
mühitinə aşağı-yuxarı çoxdan tanış idi; əgər o, Avropa nəsrindən
əxz elədiyi forma qəliblərini klassik Şərq-müsəlman
ədəbiyyatından (Firdovsidən, Nizamidən, Əttardan,
Mövlanadan, Nəsimidən...), öz təbirlərincə
desək, alqıladığı ideya-məzmunla
doldurmasaydı, Qərb ölkələrində bunca maraqla
qarşılanmazdı. Əgər bu gün Şərqin ən
böyük mistiklərindən olan Cəlaləddin Ruminin
adı azad, demokratik Qərb dünyasında əziz tutulursa,
Mövlana Qərb ölkələrində ən populyar
şairlərdən birinə çevrilirsə, demək, onun
ideyaları bəşəriyyət üçün hələ
də maraqlıdır, hələ də aktualdır; demək,
bəşəriyyətin qarşısında elə suallar
durur, onlara hətta yüksək demokratiya şəraitində
də cavab tapmaq asan deyil. Bu kilidləri açmaq
üçün insan oğlu yüz il, min
il bundan əvvəl yazılmış əsərlərin dərinliklərinə
baş vurmağa məcbur qalır...
Bizdə
isə gənc ədəbiyyat adamları arasında buna bənzər
məsələlər hələ də müzakirə olunur:
bu gün Nizami yaradıcılığı hansı cəhətləriylə
aktualdır, Nizamini oxumaq müasir oxucuya nə verə bilər?
Çox
güman, klassik əsərlərə belə skeptik münasibət
- ən müasir, ən yeni dərdlərini, bəlkə hələ
adı da tapılmamış xəstəliklərini klassiklərin
boynuna atmaq, bütün bunların onlardan miras
qaldığını sübuta yetirməyə
çalışmaq (eynən irsi xəstəliyə tutulan
övlad mərəzə yaxalanmağının, işləri
gətirməyən uğursuz vələd nəhs qəziyyələrə
ürcah olmağının səbəbini valideynlərində,
əcdadlarında gördüyü kimi) ideoloji baxımdan
oturuşmamış, əmgəyi bərkiməmiş bir
sıra başqa ölkələrin gəncliyinə də
xasdır. İzləyə bildiyim qədər Rusiyada da milli
klassikaya, məsələn, bu il anadan olmasının 200 illiyi
qeyd olunan Dostoyevskinin əsərlərinə belə bir təftişçi
yanaşma hökm sürür. Gənclər soruşurlar:
axı bir əsr yarım əvvəl qələmə
alınmış romanlar bu gün öz babalarından qat-qat
bilgili olan nəvələrə hansı yeni həqiqətləri
aşılaya bilər, onları hansı kəşflərlə
heyrətləndirə bilər?
Əlbəttə, burada gənclik təkəbbürünün
də rol oynadığını gözdən
qaçırmaq olmaz (sualın cavabını bu çərçivədə
qapalı saxlamamaq şərtilə). Əgər deyildiyi kimidirsə, onda
biz gərək buna da inanaq: bu gün universitetin fizika
fakültəsini bitirmiş gənc mütəxəssis
Nyutondan da, Arximeddən də qat-qat savadlı, bilikli
olduğuna görə onlardan qat-qat üstün, böyük
adamdır... Yəqin o gənc fizik özü də
bu iddiayla razılaşmaz.
Fikrimcə,
Nizaminin, eləcə də, qalan klassiklərin əsərlərini
şagirdlərə, tələbələrə
tanıtmağın daha maraqlı, daha modern üsulları
tapılmalıdır. Sovet dönəmində
bu əsərlər marksist ədəbiyyatşünaslığı
prizmasından çox sönük təhlil olunurdu; nəticədə
Nizaminin kərpickəsən qocası məktəblərdə
Karl Marksdan yeddi əsr əvvəl yaşamış marksist əməkçi
kimi qələmə verilirdi. Keçmişdən
qalma bu tendensiya, çox təəssüf, hələ də
qorunub saxlanmaqdadır. Belə gülünc hallardan
yayınmaq üçün klassikləri doğma kontekstinə
qaytarmaq, onları öz varlıqlarına adekvat şəkildə
tanıtmaq, konkret Nizamidən danışırıqsa, onun
yaradıcılığını islam
dini, idealizm fəlsəfəsi kontekstində öyrənib-öyrətmək
lazımdır.
Sovet dərsliklərində
bizə belə deyirdilər: guya Nizami Gəncəvinin məqsədi
ağılsız, ədalətsiz, zalım şahları tərbiyələndirmək
olub. Eləydisə, onda gərək
şahlığın, sultanlığın tarix səhnəsindən
silindiyi dövrdə Nizami də aktuallığını
itirmiş, çoxdan unudulmuş olaydı. Hər şeydən göründüyü kimi, qətiyyən
elə deyil. Üstəlik, bəşərin
gəncəli müəllimi mürəkkəb insan xislətinin
öyüd-nəsihətlə islah olunacağına inanacaq qədər
sadəlövh də deyildi - bunu onun əsərlərini oxuyan
hər kəs aydın görə bilər.
İdeya-fəlsəfi platforması baxımından
platonçu, mistik olmaqla yanaşı, Nizami Gəncəvi
ortodoksal müsəlman, Allaha, Qurana, şəriətə,
peyğəmbərə, dörd rəşidi xəlifəsinə
sadiq bir dindar idi. Hətta mistik obrazı göz
qamaşdıran Məcnunun əhvalından bəhs eləyəndə
də onun namazından, orucundan qalmayan bir iman əhli
olduğunu vurğulamağı unutmur. Bir
çox şairin, mütəfəkkirin düşüncəsində
toqquşan, yola getməyən bu baxışlar,
dünyagörüşlər onun əqidə süfrəsində
bir-birini tamamlayan nemətlər kimi yan-yana düzülür.
Neçə qızıl başları cəllad
ayağına aparan düşmən ideyalar, barışmaz
fikirlər Nizami yaradıcılığında sağ əllə
sol əl kimi mehribanca yardımlaşır, bir-birinə dəstək
verir. Bu baxımdan Nizami Gəncəvini özündən
bir az əvvəl yaşamış
böyük filosof, din islahatçısı, "ikinci Məhəmməd
peyğəmbər" ləqəbli Məhəmməd Qəzzaliyə
bənzətmək olar.
Yeri gəlmişkən,
müstəqilliyimizin bərpasından keçən illər ərzində
saf din axtarışıyla sağa-sola baş vuran, mənşəyi,
məsləki, məqsədi bilinməz cürbəcür təriqətlərin
mənəvi fəzamıza yaydığı qara dumanda
azıb səmtini itirən səmimi gəncləri Nizaminin
baxışlarıyla tərbiyələndirmək çox
faydalı olardı. Bu ölkədə kimsə
dinə, şəriətə Şeyx Nizamidən yaxşı
bələd olduğunu söyləməyə cürət eləməz.
Əgər doğrudan da saf din, gerçək islam
axtarırsınızsa, buyurun Nizamini oxuyun! O, sizi mütləq
aydınlığa çıxarar.
Üç dinin (zərdüştilik, xristianlıq, islam) müqəddəs bayramlarının heç bir rəsmi sifariş, məcburiyyət olmadan ellikcə keçirildiyi, multikulturalizmin, tolerantlığın dövlət siyasəti elan olunduğu bir ölkədə radikallığa, dözümsüzlüyə meyilli gənclər varsa, demək, ideoloji təbliğat sahəsində boşluqlar var. Azərbaycan ədəbiyyatının resursları o boşluqları doldurmağa artıqlamasıyla yetər. Nizami Gəncəvinin külliyyatından tutmuş Hüseyn Cavidin yaradıcılığına qədər bütün klassik ədəbiyyatımız, aşıq poeziyamız, folklorumuz, o cümlədən, dastanlarımız ürfan havasıyla nəfəs alır. Sufi-təsəffüv ruhunu dirçəltməklə biz mürgülü milli əxlaqımızı da oyada, gənc nəslimizi zəhərli dini-siyasi cərəyanların hədəfindən yayındıra bilərik. Bu fikri çox yox, bircə örnəklə dəstəkləmək istəyirəm: bizdə nəinki sıravi adamlar, hətta ziyalıların da çoxu fars-İran şiəliyi ilə sufi-qızılbaş şiəliyinin, başqa cür desəm, şiəliklə ələviliyin fərqini bilmir; halbuki bunların fərqi olmasaydı, çağdaş İranın dini-ideoloji qərargahı Qumda yox, Ərdəbildə yerləşərdi, o halda Ərdəbil mollası da Azərbaycan dövlətinin varlığına kəm baxmazdı...
Obrazlı desək, millət - ruh, dövlət - o ruhun bədənidir. Milli ideologiya milli ruhun ifadəsi, danışan dilidir, bu ideologiyanı ilk növbədə milli ədəbiyyat formalaşdırır; yəni ədəbiyyat hər şeydən əvvəl ideoloji hadisə, milli ruhu, deməli, həm də onun təcəllası olan dövləti diri saxlayan mənəvi qidadır. Bu gün - müstəqilliyimizin bərpasından otuz il keçəndən sonra ideoloji qaynaqlarımıza nəzər salanda əminliklə deyə bilərik: biz dini baxımdan müsəlman (dindar olsaq da, olmasaq da), etnik baxımdan turanlı (türk olsaq da, olmasaq da), coğrafi baxımdan qafqazlı, siyasi baxımdan avropalıyıq. Bunların biri o birini əsla sıxışdırmır, döymür. Bunlardan hansısa birini dansaq, mənəvi bütövlüyümüz hökmən yaralanacaq.
Kitab əhli olmayan, kitaba sığınmayan qövm tarixdən amansızcasına silinir, ən yaxşı halda başqa xalqların bətnində əriyib itir. Kitabdan, ədəbiyyatımızdan, klassiklərimizin ətəyindən bərk yapışmalıyıq - "Nizami Gəncəvi ili"nin şəxsən mənə verdiyi mesajlardan birincisi budur. Başda ulu Nizami olmaqla klassiklərimiz keçmişdən gələcəyimizə işıq tutan bələdçilərimizdir. Velosiped icad eləməyə ehtiyac yoxdur - ideoloji babalarımız, qurucu atalarımız bizə doğru yön veriblər. Qalır xalqı o yolla gələcəyə aparmaq, yaxud da yola salmaq.
Klassiklərimiz arasında işığı ən uzaqlara düşənlərdən biri yox, elə birincisi Nizami Gəncəvidir. Həm də uca şeyx tək bir qövmün, ümmətin yox, bütün bəşəriyyətin getdiyi, getməli olduğu, gedəcəyi yolu aydınladan parlaq zəkadır. Bütün azman mistiklər kimi Nizaminin də idealı kamil insan, ruhani cəmiyyətdir. Elə bir cəmiyyət ki, onun nə orduya, nə polisə, nə də vergi məmuruna ehtiyacı olsun. Elə bir cəmiyyət ki, orada insanlar, böyük türk şairi Nazim Hikmət demiş, bir ağac kimi azad, bir orman kimi qardaşcasına yaşasınlar. Yer kürəsində o zaman gəlib yetişməyincə Nizaminin dövranı da bitməyəcək. Bəşər cəmiyyəti dillərin, dinlərin, mədəniyyətlərin bir-birinə sarmaşdığı, tolerantlığın müqəddəs dəyər sayıldığı vahid ailəyə çevrilməyincə bizə doğru yol göstərən bütün peyğəmbərlər kimi Nizami Gəncəvi də aktuallığını itirməyəcək.
Fəxri
UĞURLU
Bakı
Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin əməkdaşı
525-ci qəzet.- 2021.- 6 noyabr.- S.20.