Fərdilik və fərqlilik

Ustad şair Nəriman Həsənzadənin yaradıcılığına bir baxış

Mənim də həyatım sözdü, şeirdi,

Bir isti nəfəsəm, bir səsəm belə.

İnsana diləyim ancaq xeyirdi,

Şər gəlməz əlimdən, istəsəm belə.

Bu misraları böyük sənətkar Nəriman Həsənzadənin bütün yaradıcılığının epiqrafı adlandırmaq olar. Ustad ədibin bütün şeir və poemalarında bir axıcılıq, həzin lirizm var ki, bu emosionallıq müasir danışıq dilimizə bənzəyir və bəzən həmin əsərləri mütaliə edərkən, elə bilirsən, şairlə şirin söhbətdəsən. Əlbəttə, hər söz adamı misralarından boylansa, sətirlərindən görünsə, özünün uğurudu. Şəksiz, şübhəsiz irili-xırdalı hər əsərində mövcuddur - ilk poeziya nümunələrindən, mənzum dramlarından, nəsrindən ("Nabat xalanın çörəyi" povestini yada salaq) tutmuş ədəbi-bədii esselərinəcən, müsahibələrinəcən, müxtəlif teleradio verilişlərindəki danışıqlarınacan...

Məncə, Nəriman Həsənzadənin özünəməxsus üslubu onun cəmiyyətə, bütöv dünyaya münasibətinin orijinal surətdə çağırışıdır. Bu üslubun arxasında böyük tapıntılar, təzə-tər poetik axtarışlar, lirizmin bütöv rəng və çalarlarının, ecazkar, bənzərsiz əks-sədası ifadəsi dayanır. Dünya ədəbiyyatı kontestində (əsasən poeziya) götürdükdə, şairin mövzularının nə qədər bəşəri əhəmiyyət daşıdığının dərhal şahidi olursan. Deyir, "görünən kəndə nə bələdçi" Nizamidən (insan dünyanın əşrəfidir) üzü bu yana şeirimizdə vəsf olunan insan dünya xalqları ədəbiyyatının dühalarının da şah mövzusudur. Şair sözlə yaxşı rəftar edir, ustalıqla davranır, poetik ricətlər yaradarkən çətinlik çəkmir. Bu zaman sənətkarın önə çəkdiyi, məsələn, qadın məhəbbəti ilə ülvi vətən məhəbbəti üst-üstə düşür:

Sənin nəfəsinin hərarətində,

Elə bil günəşin od nəfəsi var.

Həya var, ismət var hərəkətində

Qədim bir millətin ənənəvi var.

Qoy yeri gəlmişkən, deyim bu sözü,

Nə var yer üzündə anadan əziz?

Sənin yastığına baş qoymaq özü

Cəmiyyət önündə borcdu, şübhəsiz.

Azərbaycanda Vətənə də "ana" deyirlər, "ana torpaq", "ana vətən" kəlmələri dilimizin əzbəridir. Söylədiyimiz kimi, böyük sənətkarın yaratdığı "ana" obrazı elə hər mənada qüdrətli ölkəmizin anlamını verir. Bəs qadın kimdir? N.Həsənzadə şeirlərinin birində bunun təkrarsız cavabını tapır: "Qadın üz döndərsə, sönər məhəbbət. Nəğmələr yayılmaz obaya, elə. Qadın xoşbəxt edər, istəsə əlbət, dünyada ən bədbəxt kişini belə". Bu cür yanaşma təkcə adi vüsal-hicran prizması deyil, daha bəşəri, qlobal yanaşmadır. Qadın - anadır, bacıdır, həyat yoldaşıdır, məcazi götürsək, bətni övladlarının ilkin vətənidir. Beləliklə, ana simvolu ilə vətən birləşir, gözümüzdə bütövləşir, ali mərtəbəyə yüksəlir.

Pəncərəm önündə sular çağlayır,

Xal düşür gecənin aydınlığına.

Qollarım üstündə bir qız ağlayır,

İnana bilməyir qadınlığına...

Nəriman Həsənzadə Saralı (mərhum ömür-gün yoldaşı) günlərini həyatının ən gözəl, şirin, mənalı çağları adlandırır və dünyadan erkən köçmüş bir qadına həsr etdiyi say-seçmə şeirlərini də ruhuna vida nəğməsi sayır. İndi övladlarının anası, evinin dadı-duzu əbədiyyətə qovuşub, heykəl, ömrünü, daş dövrünü yaşayır. Lakin şair ilk məhəbbətinə çox sadiqdir, Sarasını məzarıstanda da tək qoymur, hər gün qəbrinə baş çəkir, saatlarla başı üstündə xəyala dalır, onunla söhbətləşir, dərdləşir. Sonra bu "görüş" dərdli-kədərli misralara çevrilir, notsuz nəğmə kimi ətrafa yayılır:

Ayrılıq əbədi bir qədərdir, nə qəm,

Nə arzuya baxır, nə yaşa baxır.

Mən daşa baxmaqdan daşa dönmüşəm,

Üz-üzə durmuşuq: daş daşa baxır.

Artıq insana məhəbbət, anaya hörmət-izzət şaxələnir, böyüyür, ictimai məna kəsb edir. Bax, Nəriman Həsənzadə şeirinin də gücü-qüdrəti bundadır: hər hansı bir adi təbiət hadisəsinə ictimai don geyindirə bilmək, onu məzmuna mindirmək, oxucunu heyrətləndirmək bacarığı. Özü də qəribə burasındadır ki, şair ən adi məişət hadisəsini də dəyərləndirir, kiçicik bir predmeti danışdırır, onunla canlı kimi rəftar edir. Oxucunun dağ-dərə, daş-qaya, çay-bulaq, yol-yamac, təsəvvürü yox olur və o, qarşısında bunların əvəzində insan görür. Şeir mətnlərində işlətdiyi metaforalar, təşbehlər, obrazla isə zəngindir, rəngarəngdir və yalnız öz müəllifinə məxsusdur. Məsələn: "Qayıt" lirik parçanın bir neçə misrasına diqqət yetirək:

Gedirsən, darıxıram,

get, qayıt külək kimi.

Çiçəyim, bitmə gedib

çəməndə çiçək kimi.

Kölgəni yerdə görüb

göydən uçan durnalar -

Səni də durna bilib,

qatarına çağırar.

Şeir həcmcə elə də böyük olmasa da, tutumu, siqləti dərindir, adamı ovsunlayır. Müəllif həsrətini ifadə eləmək üçün təbiətdən, ətraf canlı aləmdən bir vasitə kimi bəhrələnir. Burda durna qatarı da, külək də, sayrışan ulduz da, kəklik də, su pərisi də, bənövşə də, hətta tikanlı kol da ayrı-ayrı təbii predmetlər və obrazlardır. N.Həsənzadənin poetik duyğularında, nəfəsində qəribə bir sehr-möcüzə var, bu maqnit cazibəsi dərhal oxucunu yaxalayır, təsir dairəsinə salır. Fərqi yoxdur, şair insan sevgisindən yazır və ya müharibə mövzusunda. Bu fərdlilik və fərqlilik hər şairdə yoxdur, yalnız nəhəng istedad sahiblərində var, onların sözə yanaşması qeyri-adi olduğu üçün, yaratdıqları da möcüzəvi təsir bağışlayır.

Məlumdur ki, vətən, torpaq, yurd sevgisi bütün digər sevgilərin şahıdır. Müəllifin son illərdə, daha doğrusu, müstəqillik dövrünə həsr olunmuş "Nuru Paşa" və "İstiqlal əsgəri" kitablarını təkcə öz yaradıcılığının deyil, poeziyamızın son uğuru adlandırsaq, haqlıyıq. Hər iki poema elə lirik ahəng ovqat üstə köklənən qocaman ədibin ürək çırpıntılarının səsidir. Əgər "Nuru Paşa" adından göründüyü kimi, cümhuriyyət tariximizin başlanğıcının əks-sədasıdırsa, ikinci irihəcmli poema Milli Qəhrəmanımız Mübariz İbrahimova həsr olunub, onun şanlı qəhrəmanlığından bəhs edir. Lirik rişətlər, kövrək duyğular bu ictimai-siyasi mündəricəli əsərlərdə belə dərhal oxucunu çəkir, qeyri-adi gözəlliyə qovuşdurur.

Doğrudur, "Nuru Paşa" poemasında baş qəhrəman əsasən xilaskar rolunu oynayır və müəllifi dönə-dönə etiraf edir ki, "daşnak-bolşevik" qüvvələr ötən əsrin əvvəllərində Azərbaycanda (Qubada, Şamaxıda, Lənkəranda və s.) qətliamlar törədərkən, o, qardaş kimi kömək əlini uzadıb. Ancaq böyük sevgi və coşqu ilə çətin məqamda xalqımızı müdafiəyə qalxan türk-islam bayraqlı general-leytenant Nuru Paşa ordusu torpaqlarımızı, daşnaklardan və havadarlarından təmizləyir, millətimizin məhəbbətini qazanır.

...Simurq quşu-qanadında

bir dəyirman daşı gəlir.

İldırımlar cana-cana,

şimşəklə yanaşı gəlir.

Qisas gəlir, tufan gəlir

qovğa gəlir.

Mənim xalqım, Nuru Paşa

arxasıza arxa gəlir.

Poemada Nuru Paşa ilə bərabər, Ənvər Paşanın, Xəlil Paşanın da adları çəkilir, türk xalqının birliyi yolumda yenilməz mübarizələri - haqq savaşının qəhrəmanları kimi dəyərləndirilir. Bu gün Azərbaycanla Türkiyə qardaşlaşmış ölkələrdir, onlar bütün siyasi, iqtisadi, ictimai müstəvilərdə bir-birini dəstəkləyirlər. Şairin bu uzaqgörənliyi, öncəgörməsi bənd-bənd, misra-misra "Nuru Paşa"da əksini tapıb. Poema, sanki bir qəhrəmanlıq eposudur, sənətkarın çin olmuş, həyata keçmiş arzularının səsidir.

Altı qandı, üstü qandı

göz yaşıdı bu torpağın.

Göz yaşı - qan yaddaşıdı,

bu torpağın

Aç sinəni səhərlərin dağ yelinə

Nuru Paşa!

Qığılcımlar səpələnsin

at nalından, at belinə,

Nuru Paşa!

Yeri gəlmişkən, Azərbaycan Vətən müharibəsinə ötən ilin 8 noyabrında qalibiyyətlə son qoydu, təcavüzkar Ermənistanı diz çökdürdü. Ali Baş Komandanın, xalqın və Ordunun sıx birliyi bu zəfəri təmin etdi. Doğma Qarabağımız, ətraf ərazilərimiz düşmən caynağından qurtuldu. Əlbəttə, ilk növbədə Milli Qəhrəman Mübariz İbrahimov kimi cəsur, mərd, ölümün gözünün içinə dik baxa bilən övladlarımızın sayəsində. Maraqlıdır ki, Mübarizin qəhrəman obrazını ilk canlandıran şair də irihəcmli ("İstiqlal əsgəri") poemasında məhz Nəriman Həsənzadə olmuşdur.

Mübarizin ruhu safdı,

yazılmamış bir kitabdı,

toxunmamış ipək gəvə,

ömür yolu - bir səhifə.

Həyatının bircə anı,

O da Nuhun bir tufanı.

Unudulmaz o bircə gün,

Sənin üçün, mənim üçün...

Heç təsadüfi deyil ki, bu orijinal, dil baxımından axıcı, rəvan poema dərhal İsmət Bora Binatlının diqqətini cəlb elədi. Türkiyə türkcəsinə çevrildi, kitab şəklində hər yerə yayıldı. Poema geniş təhlil, tədqiqat tələb edir, onu tamamilə incələyib süzgəcdən keçirmək, sənətkarlıq cəhətdən analiz etmək poeziya bilicilərinin, alimlərin işidir. Mənim yazdıqlarım kiçik oxucu rəyidir. Çağdaş poeziyamızda 70 il külüng çalan, 90 yaşında da seçilməyi, fərqlənməyi bacaran, şair fərdiliyini qoruyan Nəriman Həsənzadəyə bu təlatümlü ömür halaldır.

Şəhriyar TƏYYAROĞLU (BƏHMƏNOV)

Filoloq

525-ci qəzet.- 2021.- 16 noyabr.- S.12.