Milli dövlətçilik tariximizdə mühüm səhifə

ARAZ-TÜRK CÜMHURİYYƏTİNİN 103 İLLİYİ TAMAM OLUR

Araz-Türk Cümhuriyyətinin tarixi Azərbaycan tarixşünaslığında ən çox maraq doğuran, lakin səthi öyrənilən mühüm elmi problemlərdən biridir. Bu respublikanın yaranması, fəaliyyəti və süqutu bölgənin və Naxçıvan diyarının 1918-1919-cu illərdəki ictimai-siyasi vəziyyəti ilə əlaqədardır.

1914-1918-ci illərdə baş vermiş I Dünya müharibəsindən sonra dünyanın siyasi xəritəsi əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdi. Amerika və İngiltərə başda olmaqla müharibədən qalib çıxmış dövlətlər dünyanın yeni xəritəsini cızırdılar. 1918-ci ilin 30 oktyabr tarixində imzalanan Mudros sazişinə əsasən Osmanlı Türkiyəsi 1914-cü il sərhədlərinə çəkilməli idi və buna məcbur edilirdi.

Şimaldakı mənzərə də təxminən eyni idi. Çar Rusiyası da Dünya müharibəsindən ağır itkilərlə çıxmışdı. Lakin Fevral burjua inqilabı siyasi oyunçuları dəyişərək imperiyanın özünə və onun təsir dairəsində olan ölkələrə yeni dividentlər gətirdi. Belə ki, Rusiyada mütləqiyyətin devrilməsi əsarət altına alınmış müstəmləkə xalqların azadlıq əldə etmək ümidlərini artırdı və milli azadlıq hərəkatının genişlənməsinə səbəb oldu.

Azərbaycan xalqı Fevral inqilabı xəbərini sevinc hissi ilə qarşıladı. Çarizmin sərt təqibləri altında gizli fəaliyyət göstərən "Müsavat" partiyası açıq fəaliyyətə başladı. Gəncədə "Federalistlər" partiyası, İrəvanda "İrşad" milli partiyası təsis edildi. Fevral inqilabından sonra Naxçıvan, Culfa və Ordubad şəhərlərində də müxtəlif siyasi qurumlar və qarışıq milli komitələr yaradılmışdı. Ümumi prosesin davamı olaraq Cənubi Qafqazda əvvəlcə "Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi", sonra "Zaqafqaziya Seymi" təşkil olundu ki, bu da Zaqafqaziyada 3 müstəqil dövlətin yaranması ilə sonuclandı. Azərbaycan, Xalq Cümhuriyyətinin timsalında müstəqillik qazansa da, onun Cənub Qərbi Azərbaycan adlandırılan Naxçıvan diyarında siyasi, iqtisadi və hərbi vəziyyət son dərəcə ağır idi. Beləki, ermənilər, Mudros sazişinə əsasən Osmanlı ordusunun daxilə çəkilmək əmrini duyar-duymaz hərəkətə başlamışdılar. Dağılmış Çar imperiyasından qoparaq Qafqaza qayıdan erməni diviziyaları təpədən-dırnağa silahlanmış şəkildə daşnak partiyasının nəzarətinə keçmişdi. Bu da onların illərlə hazırlıq gördüyü çirkin niyyətlərini həyata keçirməyə rəvac verirdi. Daşnak hökuməti İngiltərə başda olmaqla imperialist qərbdən və bolşevik Rusiyasından siyasi dəstək alaraq Azərbaycan torpaqlarına iddia edir və iri miqyaslı hərbi əməliyyata hazırlaşırdı. Belə bir vəziyyətdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti böyük təhlükə qarşısında qalan, ana torpaqdan ayrı düşmüş Naxçıvana siyasi-mənəvi dəstək versə də, konkret olaraq kömək edə bilmirdi. Bunu görən milli vətənpərvər qüvvələr çarə axtarmağa başladı. Cəfərqulu xan Naxçıvanskinin rəhbərlik etdiyi heyət Türk Ordu Komandanlığı ilə danışıqlar aparıb bölgədə yerli özünüidarə orqanı və könüllü hərbi dəstələrin yaradılması üçün köməklik edilməsi xahiş olundu. Bu görüş, mərkəzi hakimiyyət tərəfindən əvvəlcə narazılıqla qarşılansa da, sonra Naxçıvan ziyalılarının Azərbaycan hökumətinə və parlamentinə ünvanladıqları məktub və teleqramlarla məsələyə aydınlıq gətirildi. Naxçıvan əhalisi yekdilliklə bildirirdi ki, Naxçıvan Azərbaycanın ayrılmaz bir parçasıdır və ən qısa zamanda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə birləşməyə can atır.

Türk qoşunları artıq ərazini boşaltmağa başlamışdı. Təbrizdən geri qayıdarkən Naxçıvanda camaatla görüşən Kazım Qarabəkir paşa naxçıvanlıların yerli özünüidarə orqanı və könüllü silahlı dəstələr yaratmaq fikrini dəstəkləmişdi. O günlərin canlı şahidi olmuş L.Hüseynzadə "Araz şahiddir" kitabında yazır: "Oktyabr ayının son günləri idi. Kazım Qarabəkir paşanın son iqamətgahı olan Rəhim xanın evinin qarşısında çoxlu adamlar toplanmışdı. Burada Naxçıvanın gələcək taleyi - dövlətçilik statusu haqqında məsələ müzakirə edilirdi. Bu iclasda Kazım Qarabəkir paşa dedi: "Naxçıvanın gələcək müqəddaratını təmin etmək üçün burada bir hökumət qurulması vacib və zəruridir. Zatən siz naxçıvanlılar milli azadlıq mübarizəsində tarixə şanlı səhifələr yazmışsınız. Dövlətçilik hüququna və ləyaqətinə maliksiniz".

İrəvan qəzasının, Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz bölgəsinin türk-müsəlman əhalisinin istəyini Osmanlı Ordusunun 9-cu Ordu Komandanlığı Baş Qərargaha bildirdi və razılıq cavabı alındı. Araz cayı boyunca yaşayan Türk-müsəlman əhalisinə yerli özünüidarə qurumu və özünümüdafiə qüvvələri yaradılması işində köməklik göstəriləcəkdi.

Araz-Türk Cümhuriyyətinin yaranma tarixi və paytaxtı uzun illərdir ki, müzakirə mövzusudur. Bir çox tədqiqatçılar yaranma tarixini 3 noyabr 1918-ci il göstərsələr də, biz, son tədqiqatlara - xüsusilə akademik İ.Hacıyevin "Araz-Türk Cümhuriyyəti" monoqrafiyasına əsaslanaraq Cümhuriyyətin yaranma tarixini 1918-ci il noyabr ayının 18-i olduğunu deyə bilərik. 1918-ci il noyabrın 3-də respublikanı yaradacaq şəxslər tərəfindən cümhuriyyətin alt yapısı, yəni hökumət strukturu, hərbi-siyasi təşkilatçılıq, maliyyə, sosial və digər məsələlər müzakirə edilmiş və keçirdikləri yığıncaq həmin tarixdə protokollaşdırılmışdır. Araşdırmalar zamanı bu sənədlə rastlaşan tədqiqatçılar tələsərək respublikanın yaranma tarixini həmin tarixə göstərmişlər. Lakin Cümhuriyyətin rəsmi şəkildə elan edilərək fəaliyyətə başlaması qeyd etdiyimiz kimi 1918-ci il noyabrın 18-nə təsadüf edir ki, həmin gün bütün dünyaya bəyan edilən Araz-Türk Cümhuriyyətinin Quruluş (İstiqlal) Bəyannaməsində də bu tarix öz əksini tapmışdır.

Cümhuriyyətin paytaxtı məsələsi ətrafında da xeyli sayda elmi müzakirələr aparılmaqdadır. Noyabrın 18-də Qəmərli qəsəbəsində keçirilən təsis yığıncağında hökumətin İqdır qəsəbəsində fəaliyyət göstərəcəyi bildirilsə də, erməni daşnak hökumətinin o əraziləri sürətlə işğal etməsi paytaxtın Naxçıvan şəhərinə daşınması ilə nəticələndi. Əslində, Cümhuriyyət qurucularının böyük əksəriyyətinin Naxçıvanda yaşaması de fakto Cümhuriyyətin Naxçıvandan idarə olunması demək idi. Cümhuriyyətin Quruluş Bəyannaməsində paytaxtın İqdır göstərilməsinin bir çox səbəbləri vardır ki, bu da gələcək tədqiqat mövzusudur. Bir daha qeyd edək ki, Araz-Türk Cümhuriyyətinin yaradılması təşəbbüsü ilə Naxçıvan, Şərur müsəlmanları çıxış etmiş və onların təklifi ilə ordubadlılar da bu siyasi tədbirə qoşulmuşlar. Respublikanın ərazisi Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Ordubad, Mehri, Sərdarabad, Uluxanlı, Vedibasar, Sürməli, Qəmərli, İqdır və s. olmaqla 8696 kv.km, əhalisi isə 1 milyondan artıq olmuşdur.

Hökumət strukturu: Araz-Türk Cümhuriyyətində bir sıra hökumət və idarəçilik orqanları təşkil edilmişdir. Cümhuriyyətin mərkəzi orqanı kimi Hökumətxana - Nazirlər Şurası yaradıldı. Hökumət rəisi - Əmir bəy Nərimanbəyov, hərbi nazir İbrahim bəy Cahangiroğlu, maliyyə naziri Qənbərəli bəy Bənəniyarlı, inzibati nazir Bağır bəy Rzayev, ədliyyə naziri Məhəmməd Bəyzadə, xarici işlər naziri Həsənağa Şəfizadə, şeyxülislam Mirzə Hüseyn Mirzə Həsənzadə və Lütvi Xoca Ekid Əfəndi, fəxri üzv və aşirətlər rəisi general Əli Əşrəf bəy təyin olundu. Cümhuriyyət ərazisində milis idarələri və onların sahə şöbələri, həmçinin iqtisadi-maliyyə məsələləri ilə əlaqədar Xəzinə yaradıldı.

Araz-Türk Hökuməti parlamentli respublika idi. Cümhuriyyətin parlamenti yığıldı, lakin Parlament fəaliyyətini genişləndirə bilmədi. Araz-Türk Cümhuriyyətinin parlamentinin üzvləri, yerli ziyalılar, Naxçıvan xanlarının varisləri, İrəvan quberniyası əhalisinin nümayəndələri bölgəni qorumaq üçün bütün imkanlardan istifadə etməyə çalışır, müxtəlif təşkilatlarla danışıqlar aparır, erməni basqınının qarşısını almaq üçün onlara müraciət edirdilər. Araz-Türk hökumətinin fəaliyyətinə nəzər saldıqda görürük ki, hökumət təşkilati işləri davam etdirir, maliyyə vəsaitləri əldə etmək üçün yollar axtarırdı. Hökumətin əsas məqsədi bölgə sakinlərinin xilas edilməsi, ərazinin erməni işğalına düşməsinə yol verməmək idi. Bunun üçün hökumət bir sıra hazırlıqlar görür, müəyyən qərarlar qəbul edirdi.

Mülki işlərlə bərabər hərbi təşkiatlanma işləri də uğurla davam etdirilirdi. Hərbiyyə naziri İbrahim bəy Cahangiroğlunun rəhbərliyi ilə Cümhuriyyətin 20 tabordan ibarət silahlı qüvvələri yaradıldı ki, bunlar əsasən könüllü özünümüdafiə dəstələri idi. Hərbi təchizat və təlim-tədris məsələsinin bir qismini Türk ordusundan təxris olunaraq Naxçıvanda qalan Xəlil bəy həyata keçirirdi. Onun tabeliyində 5 türk zabiti və 300 əsgər saxlanılmışdı. Ümumi komandanlığı Cəmşid Naxçıvanskinin dayısı Kərim xan İrəvanski həyata keçirirdi.

Cəmşidin böyük qardaşı III Kalbalı xan 500 nəfərlik Naxçıvan taboruna, həmçinin 400 nəfərlik süvari alaya komandanlıq edirdi. Ümumiyyətlə, 1918-1920-ci illərdə Naxçıvanın sərhədlərinin müdafiəsində, əhalinin təhlükəsizliyinin və digər hərbi-siyasi işlərin təşkilində Cəmşid Naxçıvanskinin ailəsi və yaxın qohumları misilsiz xidmətlər göstərmişlər. Silahlı qüvvələrin tərkibində cəmiyyətin bütün təbəqələrindən, o cümlədən, xanlar, bəylər, tacir uşaqları, kəndlilər xidmət edirdilər. Əsas məqsəd hərbi gücü artırmaq, bölgənin və əhalinin təhlükəsizliyini təmin etmək idi. Araz-Türk Cümhuriyyətinin yaratdığı özünümüdafiə qüvvələri bu amal uğrunda əzmlə mübarizə aparmışlar. Araz-Türk Cümhuriyyətinin fəaliyyəti çoxşaxəli olsa da əsasən hərbi-siyasi fəaliyyəti daha qabarıq görünməkdədir. Erməni təhlükəsinin qarşısını almaq üçün hərbi hissələrin yaradılmasına üstünlük verən Araz-Türk hökumətini buna vadar edən səbəblər var idi. Beynəlxalq nümayəndələrin də iştirakı ilə ermənilərlə aparılan bütün danışıqlar və edilən cəhdlər səmərəsiz qaldı. Qərbdə ingilislərdən, şimalda bolşeviklərdən dəstək alan erməni daşnak hökuməti tamamilə azğınlaşmışdı. Nuru paşa Bakını, Kazım Qarabəkir paşa Naxçıvanı tərk edən kimi ermənilər Qərbi Azərbaycan torpaqlarına, Qarabağa, Zəngəzura və Naxçıvana iri miqyaslı hərbi əməliyyata başladılar. 1918-ci ilin dekabrında 25 minlik qoşunla 3 tərəfdən Naxçıvana hücum edən erməni quldurları Araz-Türk Cümhuriyyətinin nizami qüvvələri və qəhrəman Naxçıvan əhalisi tərəfindən mərdliklə dəf edilirdi. Geri püskürdülən erməni generalları bir-birini əvəz edirdilər. Andraniki Dro, Dronu Doluxanov, sonuncunu Nijde əvəzlədi, lakin heç bir nəticəsi olmadı. İtkilərin miqyası ağır olsa da, nə Cümhuriyyət dövründə, nə də onun süqutundan sonra yerində qalan sələfləri qədim diyardan bir qarış torpaq düşmənə vermədilər.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, I Dünya müharibəsinin qalibləri Parisin Veysəl sarayına yığılaraq dünyanı yenidən "bölüşdürürdülər". Mudros müqaviləsinin şərtlərinə görə Cənubi Qafqaz ingilislərin təsir zonasına daxil edilmişdi. İngilis qüvvələri 1918-ci ilin noyabrında Bakıya, 1919-cu ilin yanvarında Naxçıvana gəldilər. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti şimaldan gələn təhlükədən qorunmaq üçün ingilislərlə isti münasibət yarada bilsə də, Araz-Türk Cümhuriyyəti yankilərlə "dil tapa" bilmədi. Ərazidə ingilis General-qubernatorluğu yaradıldı və Cümhuriyyət qısa müddətə süquta uğradı.

Araz-Türk Cümhuriyyəti qısa müddət fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq bölgənin taleyində mühüm rol oynamaqla, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ərazi bütövlüyünü təmin etdi. O, Naxçıvan, Şərur, Ordubad və digər bölgələrin əhalisinin düşmənə qarşı mübarizə üçün birləşdirilməsində mühüm rol oynamaqla yanaşı, bölgənin ermənilər tərəfindən işğal edilməsinə imkan vermədi. Araz-Türk Cümhuriyyəti dövründə əldə edilmiş nailiyyətlər təkcə o dövr üçün yox, bütövlükdə bölgənin taleyi, bu günü və gələcəyi üçün də çox böyük əhəmiyyətə malikdir.

Araz-Türk Cümhuriyyətinin yaradılmasının 103-cü ildönümü ərəfəsində Cümhuriyyət qurucularını sayqı və minnətlə anırıq. İmperialist dövlətlər onlara "tutduqları işin" bədəlini ağır ödətdilər, lakin bu gün onarın arzuları çin, ruhları şad, mükafatları cənnətdi. Arzularınız daima çin, ruhunuz daima şad, məkanınız əbədi cənnət olsun BABALARIMIZ.

Abasət NURİYEV

Cəmşid Naxçıvanski Muzeyinin direktoru

525-ci qəzet.- 2021.- 18 noyabr.- S.12;15.