Fəlsəfi poeziyadan - poetik fəlsəfəyə

"Şeir haqqında yazmaq, şeir yazmaqdan çətindir".

Xətib Təbrizi (XI əsr)

Filologiya elmləri doktoru, professor, tanınmış füzulişünas Gülşən Əliyeva-Kəngərli cəsarətlə belə bir işə girişib. Onun bu günlərdə "Qanun" nəşriyyatında işıq üzü görmüş "Xəyal və idrakın vəhdəti" (2021) adlı konseptual monoqrafiyası əyani şəkildə sübut edir ki, müəllif bu çətin işin öhdəsindən uğurla gəlib. Monoqrafiya XX əsr şeirinin ən çətin təmayülünə - fəlsəfi-intellektual şeir təmayülünə həsr olunmuş, çevik tənqidi üslübda yazılmış nəzəri kitabdır.

Gülşən Əliyeva-Kəngərlinin "Füzuli sehri", "Azərbaycan füzulişünaslığı", "Bədii düşüncə: tarixi gerçəklik və estetik ideal", "Çağdaş poeziya və klassik irs", "Poetika məsələləri", "Sufizm", "Füzuli şeirinin əruz kanonları üzrə tədrisi", "Hüsnü-cəmal, əqli kamal" kimi monoqrafiyaları, dahi şair Məhəmməd Füzuli, hürufi şair və filosof İmadəddin Nəsimi, realist sənətkarlar: Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, romantik şair-filosof Hüseyn Cavid, böyük dramaturq Cəfər Cabbarlı, bənzərsiz Mikayıl Müşfiq, fəlsəfi-intellektual şeir cərəyanının banisi Rəsul Rza, milli istiqlal şairi Məmməd Araz, filosof şairlərimiz Bəxtiyar Vahabzadə, Vaqif Səmədoğlu haqqında ədəbi-tənqidi və nəzəri-tarixi məqalələrin müəllifidir. Bunları sadalamaqda məqsədimiz Gülşən Əliyeva-Kəngərlinin XX əsr fəlsəfi-intellektual poeziya təmayülü haqqında nəzəri monoqrafiya yazmağa səlahiyyəti olan ədəbiyyatşünas kimi elmi fəaliyyətini işıqlandırmaqdır.

Bütün ədəbi araşdırmalarında, hətta çağdaş ədəbi tənqiddə də onun əsas çıxış nöqtəsi ədəbi-estetik və sənət meyarı Mövlana Məhəmməd Füzulidir. "Xəyal və idrakın vəhdəti" monoqrafiyasına "Müəllifin ön sözü"ndə oxuyuruq: "Ədəbiyyat aləmində hara getdimsə, hansı mövzuya baş vurdumsa, qarşıma Füzuli çıxdı. Füzuli haqqında beş kitab, onlarla məqaləm var. Deyəsən, ilan gülləyə gedən kimi, mən özüm Füzuliyə doğru gedirəm. Füzulini dəlicəsinə sevirəm. Füzuli mənim üçün əbədi, dəyişməz poetik və estetik meyardır".

Yüksək poliqrafik şəkildə çap olunmuş monoqrafiyanın əvvəlində ona açar ola biləcək örnəklər verilib: "Şeir vəznli, qafiyəli və xəyal edilən kəlamdır" (Xətib Təbrizi). "Şeir xəyalla yazılmış bərabər vəznli və qafiyəli kəlamdır" (Tusi). "Əsl şeir dil ilə musiqi arasında xüsusi bir sənətdir. Şeir dilin musiqisi və musiqinin dilidir" (Əkrəm Cəfər). "Fəlsəfi poeziyadan - poetik fəlsəfəyə! Azərbaycan fəlsəfi-intellektual şeirinin təkamül yolu belədir. Bizim poeziya dünya ədəbi prosesinə bu yolla qovuşur" (G.Əliyeva-Kəngərli).

Kitabın adını - "Xəyal və idrakın vəhdəti" və əsas problemlərini müəllif şeiri mətnlərdən tapıb müəyyənləşdirir. Tədqiqat zamanı XX əsr fəlsəfi-intellektual poeziya təmayülünün parlaq siması Əli Kərimin aşağıdakı şeiri vasitə olur və bu şeir kitabın əvvəlində verilir:

Mən elə sürətin təşnəsiyəm ki,

çatsın xəyalımın üfüqlərinə.

Bir göz qırpımında yetirsin məni

Həm ən yüksəkliyə,

həm ən dərinə.

Mənim istədiyim o sürət olsa,

xəyalla idrakı bir yerə qatar...

Gülşən xanım xəyalla idrakı bir yerə qatıb, "həm ən yüksəkliyə" qalxa bilib, "həm də ən dərinə" baş vurub. Elə buna görə də "əvvəlin axırı, sonun əvvəli"ni görərək fəlsəfi-intellektual şeir təmayülünün poetik sehrini aça bilib.

Monoqrafiyanın birinci fəsli məntiqi olaraq "Azərbaycan fəlsəfi intellektual şeirinin qaynaqları və ənənələri" adlanır. Burada müəllif fəlsəfi-intellektual şeirini ilkin qaynağının qədim eposumuz - IV-VII əsrlərdə yaranıb, XI əsrdə yazıya alınmış "Kitabi-Dədə Qorqud"un qafiyəli-səcli nəsrindən başlayır. Bu da ümumən doğrudur, çünki XX əsr Azərbaycan fəlsəfi-intellektual şeiri, əsasən, sərbəst formada idi. Bu forma "Dədə Qorqud" dastanlarında olduğu kimi daxili qafiyəyə əsaslanırdı. Gülşən xanım bu barədə belə yazır: "Azərbaycan fəlsəfi-intellektual şeirinin qaynaqları zəngindir. Çox güman ki, dahi Füzuli "şeir fəziləti də ayrı bir elmdir deyərkən" məhz fəlsəfi-intellektual şeiri nəzərdə tutur, "ərşdən gələn" "yaradanın mədhi-sənası, nəğməsi" (Füzuli) olan şeir fəlsəfi olmaya bilməz.

Fəlsəfi-intellektual şeirin əsas qaynağı lirik yaşantının ünvanlandığı səmadır. "Şeir hissin, xəyalın, ilhamın, məfkurənin lisanıdır" (İsmayıl Hikmət). Ona görə şeir də xəyal kimi şərhi-bəyanə sığmaz..."

Beləliklə, "fəzilət məlum" - Gülşən xanım şeirin mənşəyini yaşantıda, səma aləmində, ilahi məqamda axtarır.

Müəllif maraqlı bir mülahizə irəli sürərək deyir ki, novator sənətinin yaranması üçün ədəbi ənənənin rolu böyükdür. Lakin şair o zaman həqiqi şair olur ki, ənənələrin cazibəsini vaxtında dəf edə bilir. Yalnız bu zaman şairin fərdi üslubu yaranır ki, bu da ilahi vergisi olan ilhamın gücü ilə mümkündür. O, bu konseptual mövqedən yanaşaraq XX əsr fəlsəfi intellektual şeirinin hüdudlarını müəyyənləşdirə bilir: "XX əsr Azərbaycan fəlsəfi-intellektual poeziya təmayülünün yaradıcıları - Rəsul Rza, Bəxtiyar Vahabzadə, Əli Kərim, Fikrət Qoca, Məmməd Araz, Vaqif Səmədoğlu, Fikrət Sadıq, Ələkbər Salahzadə, Ramiz Rövşən vaxtında ənənələrin cazibəsini dəf edərək, fərdi yaradıcılıq üslublarını formalaşdırmışlar".

Beləliklə, kitabın obyekti və predmeti, aydın fərdi üslübları olan şairlərin adları məlum olur. O da məlum olur ki, bu şairlər əsl poetik nümunə kimi Füzuli sənətinə üz tuturlar. 60-cı illər Füzuli sənətinin əsas dərki mərhələsidir: Bəxtiyar Vahabzadə 1958-ci ildə "Şəbi-hicran" poemasını, Məmməd Araz "Səba yeli", Əli Kərim "Füzuli", Ramiz Rövşən "Şam" şeirini yazdılar.

Əsərin "İntellektual şeirin estetik təbiəti" adlanan ikinci fəsli, əsasən, bu təmayülün başçısı Xalq şairi Rəsul Rza poeziyasına həsr olunub. Burada oxuyuruq:

"Şeir yaza bilmirəm,

Nə ürəyim göynəyir,

nə sözlər yandırır dodaqlarımı.

Ağrısız, göynəksiz

şeir olarmı?!

Beləliklə, R.Rza şeirinin bədii-fəlsəfi formulu yaranır: dodaqları yandıran söz?

R.Rza poeziyasının novatorluğu ənənəyə münasibətin konkretliyində idi. Bu münasibətin isə guşə daşında İNSAN dayanırdı. R.Rza hansı vəzifə daşımasından asılı olmayaraq insanları İNSANLAŞMAĞA çağırırdı.

İnsan və Zaman! İnsanı zaman kontekstində dərk etmək ehtirası şairin bir çox şeirlərinin pafosunu müəyyənləşdirir". Tədqiqatda Rəsul Rzanın zəngin irsi qarşıya qoyulan problem kontekstində analitik təhlil süzgəcindən keçirilir və maraqlı nəticələrə gəlinir: "Rəsul Rza novatordur, köhnə şeirlə yeni şeir arasında böyük uçurum yaratdı, "geriyə yol yoxdu" - dedi".

Monoqrafiyanın "Fəlsəfi dərinlik və poetik vüsət" adlanan üçüncü fəsli filosof şair Bəxtiyar Vahabzadənin intellektual şeir yaradıcılığını ehtiva edir. Professor Bəxtiyar Vahabzadənin şeir yaradıcılığını müasirlərinin onun barəsində dedikləri əsasında araşdırır. Bu hissə şair haqqında oçerk deyil, müəllif Bəxtiyar Vahabzadənin XX əsr şeir sənətimizdəki yerini tutarlı dəlillərlə müəyyənləşdirir: "50-ci illərin sonuna doğru B.Vahabzadə yaradıcı surətdə Türkiyə istiqlal poeziyasının, onun Əbdülhəq Hamid, Namiq Kamal, Tofiq Fikrət, Rza Tofiq, Məhmət Akif Ərsoy kimi nümayəndələrinin ideya-poetik ənənələrini mənimsəyir. Buraya Azərbaycan romantik-filosof şairləri H.Cavid və M.Hadini də əlavə etmək olar. Lakin o, bu səmərəli ənənələri çox tez dəf edə bildi. Bu məqamda G.Əliyeva-Kəngərli belə bir dəqiq qənaətlə çıxış edir: "Bəxtiyar Vahabzadə şeirimizdə romantik və realist ovqatı yaratdı, fəlsəfi cəhətdən gücləndirdi".

Monoqrafiyanın adı kimi ümumiləşən "Xəyal və idrakın vəhdəti" adlı dördüncü fəsil, əsasən, 60-cı illər şeirinin bel sütunu Əli Kərimin füsunkar poeziyasını əhatə edir: "Fəlsəfi-intellektual poeziya təmayülünün təşəkkülündə rol oynayan şairlərdən biri bənzərsiz və sərhədsiz istedad sahibi Əli Kərim idi. Klassik Azərbaycan şeirinin ənənələrini yeni dövrün istəkləri axarında davam etdirib epoxasının novator poeziyasını yaradan gənc şair minillik şeir tariximizdə silsilə poetik tapıntıları ilə yadda qaldı". Bu qənaətini əsaslandırmaq üçün Gülşən xanım Əli Kərimin lirikasını böyük məhəbbət və yüksək intellektlə, tizfəhm bir ağılla, açıq səmimiyyətlə sistemli, məntiqli təhlil edir. Nəticə olaraq belə bir formula irəli sürür: "Əli Kərim lirikanı təkmilləşdirdi, xəyalla idrakın ideal vəhdətinə nail oldu, silsilə poetik tapıntılarla yadda qaldı".

Monoqrafiyanın "Fəlsəfi-intellektual şeirdə milli müəyyənlik" adlanan beşinci fəsli ümumilikdə istiqlal şairi Məmməd Arazın poeziyasına həsr olunub. Bu fəsildə çox vacib problem fəlsəfi-intellektual poeziyada milli müəyyənlik məsələsi qoyulur. Təbiətən universal olan fəlsəfi-intellektual poeziya təmayülü dünya poeziyası ilə ortaq cəhətə malikdir. Təqdirəlayiqdir ki, ilk dəfə Gülşən xanım səy göstərərək, M.Arazın şeirlərinə əsaslanıb, fəlsəfi-intellektual şeirdə millilik amilini sübut etməyə nail olur. Nəzəri-intellektual təhlil yolu ilə belə bir nəticəyə gəlir ki, "Məmməd Araz poeziyaya xalq müdrikliyini gətirdi. Milli müəyyənliyin poetikasını yaratdı".

Kitabın "Fəlsəfi-intellektual şeirdə lirik "mən" və lirik xarakter" adlı altıncı və "İntellektual şeirdə meditativlik" adlı yeddinci fəsilərində ayrı-ayrı şairlərin fərdi yaradıcılıq manerasına, üslub fərdiyyətinə yox, Rəsul Rza, Fikrət Qoca, Vaqif Səmədoğlu, Ramiz Rövşən, Ələkbər Salahzadə, Fikrət Sadıq, Çingiz Əlioğlu kimi filosof şairlərin poeziyasına vəhdətdə qoyulan başlıca problem kontekstində təhlil verilir.

Kitabın ən maraqlı cəhətlərindən biri də şeirdə mediativlik probleminin fəlsəfi-intellektual şeir təmayülünün novator nəzəriyyə kimi araşdırılmasıdır: Əli Kərimin, Ramiz Rövşənin, Fikrət Sadığın, Ələkbər Salahzadənin və Çingiz Əlioğlunun şeirləri bu çətin problem kontekstində təhlil olunur... Gülşən Əliyeva-Kəngərli ədəbiyyatşünaslıq elmimizə fəlsəfi şeir haqqında Şərq klassik poeziya ənənələrinə əsaslanaraq, Avropa və dünya standartları səviyyəsində bir əsər bəxş etmişdir. "Xəyal və idrakın vəhdəti" monoqrafiyası zəngin poeziyamız barədə gələcəyə hesablanmış fundamental ədəbi-nəzəri əsərdir.

Fatimat MƏMMƏDOVA

Kulturologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2021.- 24 noyabr.- S.21.