Hüseyn Cavid ucalığı

Esse

Cavid Əfəndi doğulandan daim göylərdə - əkiz qardaşı əzəli-əbədi sözlərlə bir məkanda yaşadı, heç vaxt söz taxtından enmədi. Sözə yerdən uca göylərə baxan kimi baxmadı. Çünki göylər təkcə quşların, mələklərin deyil əzəli sözlərin, sözlərin övladı, söz qədər müqəddəs şairlərin də vətənidi. Bunun ən azı, bir neçə üstünlüyü var:

Birinci, şair o ucalıqdan - zirvədən dünyanın daha böyük, heç kimə müəssər olmayan ən gizli, qaranlıq nöqtələrini də görür, duyur, mənimsəyir, özününki edə bilir. Dünya ona zirvədən ovcunun içindəki ov kimi əlçatan görünür özünu ucalıqdan daha çox dünyaya, dünyanı özünə, tanrıya göstərə, seçdirə, eşitdirə bilir. Daha böyük kütlə auditoriyası qazanır.

İkinci, sözlə - bir məkanda çiyin-çiyinə yaşadığından (belədə vəcdən söz mənzilinə qalxmaq, sözün qeybdən enməsinə məsafə qət etməsinə ehtiyac qalmır) arı kimi uçub min çeşidli - qoxulu çiçək-çiçək, tala-tala sözlərin butasına qonub hələ yer üzündə heç kimə nəsib olmayan, yerdəkilərin namərhəm nəfəsi toxunmayan bakirə, zərif tül pərdədə uyuyan, qorunan kəlmələrin qeyri adi məstedici şəhdini-şirəsini çəkib, özü də eşqdən çox sözün sehrinə düşub, onun gözəlliyinə hayıl-mayıl olub, ondan var olub, ona verilən bu ilahi lütfdən bolluca barına-barına ölüləri dirildən həyat cövhəri bal yığır köksünün altına. Ona görə ölüləri diriltməyə ancaq müqəddəs tanrının, bir də onun mərhəmətindən müqəddəs bəndəsi şairlərin qüdrəti çatar.

Uçüncü, o ucalıqdan qat-qat aşağı olanlar, yer üzünün dərin, qaranlıq ətalət çirkabında çobalayanlar üçün daim əlçatmaz-ünyetməz olduqlarından onlara yerdəkilərdən heç bir xətərzəfər toxunmur, tanrının nəzərindəymiş kimi özlərini bir dinc, asudə, azad, təhlükəsiz, şərdən-bəladən, hər cür maneədən, çərçıvədən, qanun-qadağa, maddi-mənəvi sıxıntıdan-uzaq, təxəyyüllərinin çatdığı göy hüdudsuzluğunda təxəyyüləri tək yaşayırlar, qanad açıb uçurlar. Onlarla eyni üçalıqda, eyni məkandadılar. Ömürlərinin sonunda bu hüdudsuzluqda bir ulduz, gedilməmiş qurtaran bir ömür yolu kimi məsafəsizlik, parlaq bir nöqtə, təxəyülləri ilə özlərinin üst-üstə düşməsi kimi qalırlar.

Beləcə bütünlükdə özləri də insanlara şəfa tapdıran əzəli bal sözlərə çevilirlər, çiçək-çiçək, ulduz-ulduz göylərdə bitib göylərin mavi tarlasını bəzəyirlər, şairlər haqqa qovuşduqca göydəki ulduzların da sayı artır.

Göylər bir az da işığa, nura dönür, yaraşığa minir.

Tofiq Abdin təbiiliyi

1960-cı ildə şair Tofiq Mütəllibov (Allah ona qəni-qəni rəhmət eləsin) Lenin kitabxanası adlanan qədim binada ədəbiyyat dərnəyi aparırdı. Həbsxana binasına oxşayan boz, tutqun, görkəmindən zəhm, qaramat yağan kitabxananın dar, həbsxana tək piramida şəkilli, dəmir şəbəkəli pəncərəsinin önündə, lap küncdə, indiki fəvvarələr bağıyla üzbəüz hündür tor çəpərin gizlətdiyi gündüz də axşam toranlığını xatırladan, özündən buraxmayan gözdən iraq xəlvəti guşədə kökləri, budaqlarıyla söykəndiyi divardan, xalqın bilik sərvətinin həbs olunduğu mətənin özülündən sanki güc alan yalqız, qocaman, cılız, əyiş-üyüş, uzun yollar yortub yorulmuş qərib yolçuya oxşayan donqarbel bir heyva ağacı bitmişdi. Elə bil dünyanın bütün bac-xəracını, ağrı-acısını, dərdini-hüznünü barındığı o nəhəng bilik sərvəti kimi birgə onun belinə yükləmişdin, dünyada hökm sürən əyriliyin bel sütunuydu, göstəricisiydi. Çəlik kimi divara söykəndiyi, onu arxa bildiyi üçün hələ də ayaq üstə zorla olsa da duruş gətirə bilir, buna uşaqcasına sevinirdi elə bil. Ancaq sevinc yaraşmırdı ona. Çünki bu zəhmli, qaramat basmış binaya dayaqlanıb həyat tapmağı ona baha başa gəlmiş, bu haqqın muti quluna, əsrinə çevrilmişdi. Bina elə bil bir yandan onun bəslənib böyüməsinə şərait yaradır, küləkdən, soyuqdan, onlardan da betər bəd nəzərdən qoruyur, qayğı göstərir, o biri yandan elə bil daim başından aşağı basırdı, öz ucalığıyla onun cılızlığı arasındakı məsafə kiçilməsin, ondan asılılığı, ona qandırmağa, başına qaxınc eləməyə əlində hər vədə, girəvə qalsın, himayədarlığını hər an ögey ana kimi ona duydursun, başına qaxınc eləsin, bu onun başından bir az da aşağı bassın. Ona görə də ağac binanın daimi ağırlığını çiynində daşıyırmış kimi həmişə gərgin, əsəbi, gücündən qat-qat yüksək olan bu ağırlıqdan yerə sınmış (başıqapazlı uşaq kimi ərsəyə çatmamış) cavan yaşında donqarlaşmış, qocalmış kimi görünürdü. Binanın zəhmi, qaramatı onun əlini-ayağını qısır, nəfəsini daraldır, ürəkdolusu ətrafında qaynayan həyatdan gərəyincə barınammırdı.

Ancaq inada düşüb öz varlığını sübut etmək üçünmü bütün ağac imkanlarından istifadə edib bütün ağaclardan tez çiçəkləyir, bütün ağacların qibtə etdiyi pıtraq barıyla aşkarca göz oxşayır, həsəd yerinə çevrilirdi. Yol gedənləri yolundan saxlayır, işini-gücünü unudub ona heyranlıqla baxmağa vadar edir, ağacın donqarlığı, əyiş-üyüşlüyü də bu vədə elə bil itir, yox olurdu. Daha doğrusu, bu ona bir az da yaraşıq verir, adama elə gəlirdi, heyva pıtraq barına, ətrafı tutub adamı bihuş edən xoş rahiyə saçdığına görə bir el məsəlində deyildiyi kimi təvazökarcasına başını aşağı dikib, boylu gəlin kimi süslənib, göyçəkləşib, bakirələşib, beləcə, barımı, özümü, Tanrımı onun yarımadığı kəm-kəsiri bu vədə örtür, gizlədir, ağacın boyu da bu anda elə bil uzanır, öz boy artımını binadan alıbmş kimi onu ucalığından salıb alçaldırdı. Ya binanın küncündən, haradansa düşən çəpəki qeyri-adi işıq sınıb onu insanların gözündə o görkəmdə, göründüyündən uca, boylu-buxunlu, dolu-yaraşıqlı göstərirdi. Əsl həqiqətdən çox illuziya həqiqətə çevrilirdi. Ağacın ipək kimi yumşaq, boyuna görə qeyri-adi iri, parlaq, dovşan qulağı tək daim şəklənmiş, atlas yarpaqları da o biri ağaclarınkından seçilir, son baharacan şux, təzə-tər ilğımlı qalır, boğulub, qaralıb, ovulub tökülmür, qartımır, eləcə kəhrəba rəngi alıb indi də enli şam dilimləri kimi uzanaraq, hərəsi bir yandan ona rəng, çalarlıq gətirir, barından artıq sığal, yaraşıq verir, ağacı başdan-başa bayramsayağı çırağban, bəzəkli gəlin kimi ləl-cəvahirata tutulmuş kimi edirdi. Fərq oyuydu, bu çilçıraq binanın tavanından yox, önündən asılıb. Daha doğrusu, yerdən sıyrılıb çıxıb, yer bitirib, bu çıraqbanı, çilçırağı, ağac şəklində çıraq tutub ona...

Tofiq Abdinin o dövrdəki şeirləri həmin ağacın o vədəki köntöy, yöndəmsiz, düyünlü, qabarlı, qayğı-qulluq görməyən, heç bir heyvaya oxşamayan cır, tünd, acı, erkən çiçəkləsə də yetirib son baharacan yetişdirəmmədiyi, buna heç cəhd etmədiyi (çünki o həyatdan istədiyini almışdı) meyxoş, yabanı bəhrələridi. Onun qeyri-adi yabanı dadını, bənzərsiz, məstedici ətrini-rayihəsini yayır.

Qabil sadəliyi

Qabil müəllimi qiyabi çoxdan tanısam da, ona sonralar - birgə işlədiyimiz illərdə daha yaxından bələd oldum. O illərdə sezdim ki, Qabil müəllimin ziyalı dostlarından həyat dostları çoxdur. Bunun səbəbi onun həmin adamlara, onların mühitinə daha yaxın olmağı, daha doğrusu, özü də o mühitdən çıxdığından onları özlərindən çox duyub başa düşməyi, onlarla daha tez qaynayıb, qarışmağı, həyata onların gözüylə baxa bilmək, dönüb onlardan biri olmaq qabiliyyətidi. Həmin adamlara elə gəlir, Qabil şair-filan deyil, eyniylə onlardan biridi, dərdləri, qayğıları, sevincləri-nisgilləri birdi, eyni düşünür, eyni xəyallara qapılırlar. Vaxtilə evlərinin alçaraq damından göyərçin uçuranda eyni cür sevinib qəhərləniblər. Bir-birinin ürəyindən o birinə yol varmış kimi birinin demək istədiyini o birinin deməyi, birinin düşündüyünü, xəyalına gətirdiyini, təsadüfənmi, ya sırf məntiqi davam, bağdan asılı olaraq o birinin də xəyalına gətirməyi buna görədi. Onların içərisində fəhlə də var, kəndli də, sənətkar da, el ağsaqalı, tustaq qanunlarıyla yaşayan lotu-avtoritet, hərbçi, dənizçi, balıqçı da. Bir dəfə dəniz qırağında Qabil müəllimlə görüşüb-öpüşən həmin qocaman dənizçi dostlarından biri haqlı olaraq ona ömrüm boyu yadımdan çıxmayacaq, dərin el hikmətini xatırladan bir söz demişdi: "Heç özünü dağa-daşa salma, - müəllim, sən bizim loru şairimizsən". Bu söz ona elə uyuşmuşdu, bəlkə ən başbilən tənqidçi, mütəxəssis onun şair xislətini bircə cümləylə bu dəqiqliklə, belə səlis aça bilməzdi. Doğrudan da, Qabil müəllimin xasiyyətində də, şeirlərində də sığallılıq, hamarlıq yox, həmin dənizçi demiş bir sərtlik, codluq, yaxşı mənada loruluq, kələ-kötürlük, köntöylük var. Bu bəlkə də Qabil müəllimin böyüyüb boya-başa çatdığı yerin sərt iqlimindən, dinclik bilməyən dəli-dolu küləklərin, fırtınaların başsız-havalı at oynatdığı Abşeron torpağının heç bir bölgədə olmayan, heç bir ölçüyə, əndazəyə sığmayan özünə xas, qeyri-adi, çılğın, kükrək, ab-havasından irəli gəlir. Min illər boyu sevgili dənizlə, qasırğayla əlbəyaxa olan, dəniz-dalğa sinəsində əbədi, sağalmaz yaralar, oyuqlar açsa da bu yaralardan bir az da xoşbəxt olub öz varlığını qoruyub saxlayan, elə bil dənizin gücündən güc alıb onun həmləsindən anbaan sıxlaşıb, kütləşib dalğa-dalğa daşlaşan, siqlətli qayalar şəklində formalaşan, əvvəli sonu olmayan dəvə karvanı tək sahil boyu xıxıb yatırılmış (nə vaxtsa oyanıb, canlanıb öz uzaq səfər sərgüzəştlərinə başlayacaqlarmış kimi) çılpaq qranit qayalardı, onların sərt, kələ-kötür rəmzidi bu şeirlər. Bu sərtlikdə, codluqda iradə gücü, dözüm, səbr, qürur, əzəmət, uzunömürlülük, gələcək həmlələrə qabaqcadan hazır olmaq, ona duruş gətirmək əzmi, qabiliyyəti var. Onda zəriflik, incəlik, axtarmaq, sadəlövlük olardı. Elə bu qaya şeirlərin gözəlliyi, zərifliyi onun sərtliyində, bir azca kələ-kötürlüyündədi. Bu xislətiylə minillik mübarizəyə sinə gərib öz varlığını qoruyub yaşatmağında; zəriflik, incəlik yaranmış varlığın əlamətləri, yəni sifətləri kimi ondan sonra gəlir, ondan doğulur; onun başqasından seçilmək, özünü təsdiq üçün fərdi üz cizgiləri kimi yəni əslində bu zərifliyi-incəliyi yaradan da odu, onun sifətləri, əlamətləridi bütün bunlar.

Nə qədər dəniz, dənizin qoynunda dalğalanan qayalar, qayalaşan dalğalar var, nə qədər qızıl qumlu nadir bir sərvət, ləl-cəvahirat kimi par-par parıldayan dəniz sahili, vəhşi, yabanı Abşeron çölü mövcuddu, Qabil müəllimin bu əbədi varlıqların vəhdətindən yoğrulmuş qaya şeirləri də olacaq. Qabil müəllim ona görə xoşbəxdi, dəniz indidən, nəinki indidən, bəlkə Qabil müəllim hələ doğulmamışdan, hələ şeir yazmamışdan onun gələcək şeirlərinin qaya-qaya heykəllərini sıralayıb ucaldıb öz sinəsində, köksünün dərinliyindən üzə çıxarıb. Onları gözlə görmək, əllə toxunmaq, bir sözlə bu şeirlərin məmuniyyətlə seyrinə çıxmaq, mümkün olsun. Buna inanmayanlar bircə dəfə yönlərini dənizə səmt salsalar, ayrı-ayrı bölgələrimizi qarış-qarış gəzsələr, hər addımda daşda, qayada, dənizdə, dalğada Qabil müəllimin şeirlərini öz gözləriylə görərlər, dənizin, dalğanın Qabil müəllimin şeirlərini necə sərt, coşğun, ahənglə orkestr-cəsinə oxuduğunu öz qulaqlarıyla şahidi olarlar, Qabil müəllimin şeirlərindəki təmiz, sağlam ab-havanı öz nəfəsləriylə duyarlar. Bu havada mütləq eyinləri açılar, ovqatları saflaşar.

Qabil müəllimi görmək istəyən dənizə, dalğaya, bütün Azərbaycana tamaşa etsin. Dənizi, dalğanı, bütün Azərbaycanı görmək istəyən Qabil müəllimin şeirinə baxsın. Bu şeirlərin hər biri milyon, milyard miqyaslarla kiçildilmiş vahid Azərbaycandı, onun nüvəsidi. Vahid Azərbaycanı əmələ gətirən zərrəciklər, fikir daşıyıcıları, düşüncə materiallarıdı.

Əli HƏSƏNLİ

525-ci qəzet.- 2021.- 26 noyabr.- S.10.