Dinlərin, fəlsəfənin və hüququn qovşağında

PROFESSOR İLHAM RƏHİMOVUN KİTABI HAQQINDA

Dinlərin kökü, yaranma tarixi, mifik və real genetikası, fəlsəfəsi, insanlıq tarixindəki önəmi, ilahi sevgini oyadan və gücləndirən təsir mexanizmləri, qutsallıq sınırları, təbiət elmlərindəki izləri, insanın mənəvi inkişafı və kamilləşməsində rolu son dərəcə mürəkkəb mövzulardır və yetərincə öyrənilməyib. Bunun bir səbəbi dinlərin hər cür təhlildən, araşdırmadan, təbiət elmlərindən aralı tutulmasıdır; diqqət daha çox ayin və ibadətlərə, təfsirlərə verilib. Digər səbəb isə bu mövzunun ictimai-kültürəl dəyərləndirilməsini bir kənara qoyub məsələyə yalnız mifik, səmavi bir sehir içində baxılması, dinlərin insan ağlının dərk etmə sərhədlərindən kənarda saxlanılması, toxunulmazlığı olmuşdur.

Yaradan və yaradılan arasındakı bağlılığın ən geniş şərhi, insan yaşamına düzən verən vəhylər-tövsiyələr məcmuəsi, həyatın bizi qarşılaşdıra biləcəyi sualların cavabı, müqəddəsləşdirilən əxlaq kodeksi, peyğəmbərlər vasitəsilə göndərilmiş Ana yasalar sayılan dinlər hələ də Yer üzündə nizam yarada bilmək uğrunda mübarizə aparır, bu işdəki uğursuzluqların məsuliyyətini daşıyır və bəzən də ilahi həqiqətləri müdafiə etmək əvəzinə, yerüstü siyasətlərə əyilir və özlərini müdafiə etmək məcburiyyətində qalırlar.

Teologiyanın və dinşünaslığın ən mürəkkəb, az öyrənilmiş sahələrindən biri də dünyanın böyük dinlərində cinayət və cəza anlayışlarına yanaşma və bu barədə verilən hökmlərdir.

Yer üzündəki təkamül yolu nə qədər uzun olsa da, bu yolun heç bir mərhələsində insan cinayətdən, günah işlətməkdən xilas ola bilməyib və ona uyğun cəza mexanizmləri də yaranıb. Dinlər insanın bu qədər günah işlətməsinin, cinayətə yol verməsinin Allahın iradəsinə bağlı olub-olmaması məsələsində hələ də vahid bir mövqe sərgiləmirlər: Allah öz məxluqunu kamil yarada bilməzdimi? Yer üzündə törədilən bir cinayət üçün o dünyada sonsuz əzablar verilməsi, başqa sözlə desək, dinlərdə nəzərdə tutulan cəzanın edilən cinayətlərə adekvat olub-olmaması sonu görünməyən mübahisələr doğurmuşdur. Bunlar hər filosofun, hər alimin və ya texnologiya uzmanının girişəcəyi mövzular deyildir.

Görkəmli Azərbaycan alimi, hüquq elmləri doktoru, professor İlham Rəhimovun "Din və cəza" kitabı ilk növbədə, bu son dərəcə mürəkkəb, az öyrənilmiş və təhlilə çətin yatan sahəyə həsr olunması ilə diqqəti cəlb edir.

Rusca nəşri 2020-ci ildə Sankt-Peterburq şəhərində "Akademiyanın Hüquq Mərkəzi" tərəfindən hazırlanmış kitab girişdən və beş fəsildən ibarətdir. Müəllifin dünya din tarixinin nə qədər dərin qatlarını araşdırdığını və nə qədər geniş bir mənzərəsini yaratdığını anlamaq üçün dinşünas-filosof olmaq zəruri deyil; bir oxucu gözü ilə baxanda da monoqrafiyanın elmi dəyərini dərk etmək mümkündür.

İlham Rəhimov kitabı üçün belə bir çətin mövzu seçərkən ilk növbədə bu araşdırmanın din, fəlsəfə və hüquq baxımından əhəmiyyətini, çağdaş ictimai düşüncəyə verə biləcəyi qidanın böyüklüyünü nəzərə almışdır. Alim bu çətin işin görülməsini zəruri sayır və bu zərurəti həm də onunla izah edir ki, yaxın vaxtlara qədər dünyada dinlərin tədricən əhəmiyyətini itirib, sıradan çıxacağını düşünürdülərsə, zaman bunun əksini göstərdi, lokal və uluslararası səviyyədə dinlərin mövqeyi getdikcə möhkəmlənir. Bu da mübahisə doğurmayan bir həqiqətdir ki, insanların dinə bağlılıq səviyyəsi də onların yaşadıqları mühitdən və cəmiyyətin səviyyəsindən asılı olaraq dəyişilir.

Kitab ön sözdən, girişdən və beş fəsildən ibarətdir. Bu dəyərli elmi-fəlsəfi araşdırmanın əhatə dairəsinin genişliyini təsəvvür etmək üçün fəsillərin adlarına gözdən keçirmək yetərlidir: I Fəsil - Müqəddəs yazılarda Allah cəzasının ümumi mənbəyi; II Fəsil - İudizm (Əhdi-Ətiq və ya Yəhudi Bibliyası): "...Gözə göz, dişə diş..." qisas qanunu; III Fəsil - Xaçpərəstlik (İsa Məsih təlimi): "...Şərə müqavimət göstərmə..." sevgi vərəhm; IV Fəsil- İslam (Quran) - Allahın qızıl qaydası: ədalətli cəza; V Fəsil - Hinduizm və Buddizm dinlərində cəza...

Girişdə müəllif kitabın yazılma səbəblərini dəqiq ifadə etmişdir: əşyanı, hadisəni incələmək, təhlil edib dəyərləndirmək - həqiqətə yetişməyin yeganə yoludur. Heç bir məsələni araşdırmaqdan çəkinmək lazım deyil, hətta həmin məsələ müqəddəs kitablarla bağlı olsa belə! Bu, yaradanın öz göstərdiyi yoldur! Təəssüf ki, bəzən filosoflar və din xadimləri bu araşdırmalardan qaçırlar, məsələnin mürəkkəbliyi onları çəkindirir.

Girişə kitabın qısa icmalı kimi də baxmaq olar. Din adlı yarımbaşlıq altında Tanrı, müqəddəs kitablar və peyğəmbərlərlə bağlı tarixən biçimlənmiş görüşlər, insan, cəmiyyət və din, müqəddəs kitabların mənbəyi və müəllifliyi sorunları, yaradana və ilahi kəlama münasibətdə dinlər arasındakı fərqlər və sair məsələlərə yığcam şəkildə toxunmaqla müəllif bir növ əsərin sonrakı fəsilləri üçün hazırlıq işi görür.

Girişin "Cəza" adlanan ikinci bölümü bu çoxcəhətli anlayışa ayrı-ayrı dinlərin fərqli yanaşmaları yığcam şəkildə gözdən keçirməklə, eyni zamanda, yaradanın və onun peyğəmbərlərinin cəza anlayışının və cəza prosesinin doğuluşu, dəyişilməsi və mahiyyəti əksini tapmışdır.

Birinci fəslində müqəddəs yazılarda ilahi cəzaların mənbə və ilkin dövrlərindən söz açılır. Dörd yarımbaşlığa ayrılmış bu fəsildə Bibliya tarixi əsasında Allah tərəfindən göndərilmiş qanunların pozulması halında insana verilməli olan cəzanın əsas prinsipləri, mahiyyəti, məqsədi və növləri araşdırılır. Bu fəsildə yəhudi və xristian dinində səmadan insanlar üçün göndərilən qaydaların pozulma hallarında verilən cəzalar, yəhudi və xristian dinşünaslarının fikirləri də nəzərə alınmaqla, geniş şəkildə təhlil edilir.

Müəllif bu fəsildə həmçinin, Allahın qoyduğu qaydaların ilk dəfə pozulması aktı kimi qəbul olunan Adəm və Həvva olayını incəliklərinə qədər və dünyada bu haqda yazılmış çoxsaylı kitablardakı dəyərləndirmələr kontekstində təhlil edir. Öncə Adəm və İsanın hansı cinayətə görə cızalandırıldığını və bu cəzanın mahiyyətini açıb göstərməyə çalışır. Əslində, həmin hadisənin təhlili cinayət və cəza qanunlarına aid olan bir çox anlayış, termin və qaydaların da başlanğıcıdır.

Kitabın ikinci fəslində İudaizm dininin tarixi və başqa səmavi dinlərdən fərqləri araşdırılır. Müəllif yeri gəlmişkən müxtəlif dinşünasların, filosofların araşdırmalarındakı çeşidli və fərqli fikirlərini ətraflı şəkildə gözdən keçirir. Bu fikirlər arasında diqqəti ən çox cəlb edən Yaxve dininin İsrail xalqının öz yaradıclıq məhsulu olması və buna görə də başqa dinlərdən fərqləndiyi önə çəkilir.

Professor İlham Rəhimovun üstünlüyü və əsərə uğur gətirən cəhətlərdən biri də budur ki, o, təkcə dinşünas və ya hüquqşünas kimi danışmır.

Kitab öz müəllifinin hüquqşünaslıqdan əlavə, həm də ciddi bir filosof, dinşünas və tarixçi olduğunu ortaya çıxarır. Hər fəsildə haqqında söhbət gedən dinlə yanaşı, həmin dinin doğulması, yayılma tarixi və o dinə tapınan xalqların tarxiləri də gözdən keçirilir. Məsələn, ikinci fəsildə yəhudilərin br xalq kimi formalaşması və inkişafında, köçəri həyatdan oturaq həyata keçməsində təkallahlığın və dinin rolu göstərilməklə yanaşı, həm də yəhudi xalqının ilkin tarixi də araşdırılır. Göstərilir ki, yəhudilərin dini dünyagörüşünün formalaşmasında rol oynayan ilkin yazılarda ilahinin vicdan, mənəviyyat və ruh amilindən daha çox müəyyən konkret qanunlar, o qanunlara tabe olmaq, yəni güc yolu əsas götürülür, Yəni bu, birbaşa dövlət və hüquq sisteminin formalaşmasına kömək edən bir cəhətdir. Buna görə də yəhudilərin "Dekaloq" adlanan ilk dini kitabında rəhmdillik və xeyirxahlıqdan daha çox, sərtlik və güzəştə getməmək prinsipi öndədir. Beləliklə, müəllif yəhudilərin dini inanc sistemində qisas duyğusunun hardan qaynaqlandığını dəqiq təhlillə göstərmiş olur.

İudizm dinində cinayətin həm də günah olaraq qəbul edilməsi, bu yolla cinayətlərin - günahların Allah tərəfindən müəyyənləşdirdiyini qeyd etməklə, müəllif cəza sisteminin mifik və tarixi inkişafını göstərmiş olur.

Professor İlham Rəhimov yer üzündəki əsas dinlərin və inancların müəyyən etdiyi cinayətlər və onlara görə verilən cəzalar barədə danışərkən dünyada bu mövzuya həsr edilmiş ən ciddi kitabları gözdən keçirir; dünyaca ünlü filosofların fikirlərinə münasibət bildirir.

Müxtəlif dinlərdə cinayət anlayışına yanaşmadakı ümumi cəhətləri və fərqləri təhlil edir. Buna uyğun, Müqəddəs kitablarda cəza anlayışının bənzər və fərqli cəhətlərini də araşdırır. Təbii ki, həm cinayət, həm cəza haqqında Səmavi kitabların hökmlərində oxşar cəhətlər fərqli cəhətlərdən daha çoxdur. Yəni Səmavi kitabların demək olar ki, hamısında günahın, cinayətin bu dünyada ən sərt şəkildə cəzalandırılması tələb edilir. Demək olar ki, bütün dinlərdə ağır cəzalara görə ölüm hökmü vardır. Bu baxımdan bu gün dünyanın bir çox ölkələrində ölüm hökmünün ləğvinın dinlə zidd olması maraqlı bir mövzudur. Çağdaş dövlətlərin cəza sistemlərindən fərqli olaraq dinlərdə cəzanın iki mərhələsi var: bu dünyada verilən cəza, bir də haqq dünyasında, Məhşər günü Allah tərəfindən veriləcək cəza. Müəllif bu məsələləri təhlil edərkən onu da qeyd edir ki, bəzi dinlərdə o dünyada veiləcək cəzalar haqqında demək olar ki, danışılmır. İslam dinində isə insanın günahlarına görə ən ağır cəzalar qiyamət günü veriləcəkdir. Dinlərin heç birində ölümdən sonrakı cəzalara İslamdakı qədər geniş yer ayrılmamışdır. Müəllif digər dinlər kimi İslamın da yaranma şəraiti və tarixini qələmə almaqla yanaşı, Quranın digər dini kitablarla bənzər və fərqli cəhətlərini də geniş təhlil etmişdir. Haqlı olaraq göstərmişdir ki, İslam və Quran özündən əvvəlki dinlərə qarşı çıxmamışdır, yalnız bütpərəstliyə və çoxallahlığa qarşı mübarizə aparmışdır. Müsəlmanlar "kitab əhli"nə həmişə sayqı ilə yanaşmışlar.

Kitabın əsas bölmələrindən biri İslam dünyasında cəza anlayışı və institutunun yaranması və inkişafıdır. Müəllif Quranda cəza anlayışının yaranması və zaman içində sistemləşməsini təhlil edir. Haqlı olaraq göstərir ki, heç bir başqa müqəddəs kitabda rəhmə, xeyirxahlığa, günahların bağışlanmasına, tövbəyə Qurandakı qədər geniş yer verilməmişdir. Qurana görə, bütün insanların zəif cəhətləri var; lakin bu zəif cəhətlərin artıb cinayətkarlığa çevrilməməsi üçün insan gərək heç vaxt Allahı və axirəti unutmasın. Müəllif İslamda insan ölümünün, zorakılığın, oğurluğun, zinanın, alkolun, yalandan and içmənin, Allaha və onun peyğəmbərinə qafa tutmanın hər birinin xarakterini və cəza növünü təhlil edir. Belə bir nəticəyə gəlir ki, İslam dini hüquq müdafiəçilərinə cəzalandırma işində kifayət qədər geniş bir azadlıq tanımışdır. Yəni şəraitə, cinayətin törədilmə səbəblərinə uyğun olaraq cəza növləri də dəyişkəndir.

Kitabın sonuncu fəslində Azərbaycan oxucusuna az tanış olan İndiuzm və Buddizm də təmizlənmə və xilas nəzəriyəsi təhlil olunur. Budizmə görə cinayət xəstəlikdir və onu dərmanla müalicə etmək mümkündür. Bu dinlərə görə insan Allahdan imdad gözləməkdənsə öz gücü ilə öz hərəkətlərini nizamlamalı, kamilləşməli, cəmiyyət və təbiətlə uyum içində yaşamağı bacarmalıdır.

Kitabın sonunda müəllif belə bir qərara gəlir ki, müqəddəs kitablarda öyrədilən cəza sistemləri bir-birinə bənzərdir. Bu da təəccüblü deyil. Çünki bu kitabların ümumi bir "müəllif" var ki, o da böyük Yaradandır.

Dinlər müasir hüququn cəzavermə prinsiplərinin formalaşmasında əsas mənbə rolunu oynamışlar. Müxtəlif xalqlarda cəzavermə sistemindəki fərqlər onların dinləri, adət-ənənələri, keçdikləri tarixi yol, psixologiya və həyat şərtləri ilə bağlıdır.

Azərbaycan aliminin son dərəcə ciddi və mürəkkəb bir mövzunu belə mükəmməl şəkildə araşdırıb dünya dinşünas, hüquqşünas və filosoflarına təqdim etməsinə ürəkdən sevindim.

Sabir RÜSTƏMXANLI

525-ci qəzet.- 2021.- 2 oktyabr.- S.14;19.