Nizami Gəncəvi yaradıcılığında Şərq folklor nümunələri

Dünya yazılı ədəbiyyatının qədim daş kitabələrdən tutmuş müasir dövrümüzə qədər keçdiyi tarixdə Homer, Dante, Nəvai, Şekspir və başqa müəlliflərlə yanaşı, dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin adının ilk onluqda yer alması qürurverici haldır. Bu statistika tarix boyu bir neçə dəfə təzələnib, lakin Nizami olduğu zirvədəki yerini dəyişməyib. Ölməz sənətkarın "Xəmsə"si sanki bütün dövrlər üçün həm qiymətli ədəbiyyat nümunəsi, həm mühüm tarixi hadisələrin əks olunduğu dəyərli mənbə, həm də bütövlükdə ensiklopedik məlumatlar toplusudur.

Qeyd etmək lazımdır ki, Nizami Gəncəvi yaradıcılığı üçün ən spesifik mövzu insan və cəmiyyət motivləridir. Şairin ölməz "Xəmsə"sində yer almış beş poemanın hamısında müxtəlif xarakterli insan obrazları, folklor nümunələrindən qaynaqlanmış süjetlərə müəllif yanaşması, təsvir və tərənnüm faktları diqqət çəkir. Yevgeni Bertels, Firidun bəy Köçərli, Həmid Araslı, Fuad Qasımzadə kimi şərqşünaslar, son dövrlərdə isə İsa Həbibbəyli, Teymur Kərimli kimi akademiklər, Nüşabə Araslı, Əjdər Fərzəli kimi alimlər Nizami Gəncəvi yaradıcılığına müxtəlif rakurslardan yanaşaraq, şairin əsərlərindəki mövzu və məna yükünün yeni keyfiyyətlərini üzə çıxara biliblər.

Nizaminin ilk iri həcmli poeması - "Sirlər xəzinəsi" Yaxın Şərqdə geniş yayılmış didaktik əsərlər silsiləsinin ən maraqlı nümunələrindən biridirir. "Sirlər xəzinəsi" və digər poemalarında şairin qədim Şərq folklor nümunələrindən geniş şəkildə bəhrələndiyi hiss olunur. Nizamişünas, AMEA-nın müxbir üzvü Nüşabə Araslının "Nizami Gəncəvi poeziyasının hind qaynağı" adlı elmi araşdırmasında bu fikir konkret faktlarla öz əksini tapır. Alim şərqşünas Azadə Rüstəmovaya istinad edərək yazır: "Nizami Şərqdə geniş yayılmış məşhur hind abidəsinə tez-tez müraciət edib, "Sirlər xəzinəsi"ndən tutmuş poemalarının hamısında... təmsil səciyyəli hekayələrilə "Kəlilə və Dimnə"yə yaxınlaşıb. "Ovçu, it və tülkü hekayəsi", "Harun-ər Rəşid və dəllək", "Baqqal və tülkü", "Bülbül və qızılquş" hekayələri "Kəlilə və Dimnə" abidəsini xatırladır".

Ümumiyyətlə, dahi şairin "Kəlilə və Dimnə" motivlərinə toxunması, onları poetik dilin bədii təsvir forması ilə verməsi "Xəmsə" üçün spesifik haldır. "Sirlər xəzinəsi"ndə kəfən geyib şahın hüzuruna gələn, nöqsanlarını çəkinmədən onun üzünə deyən qoca zahid, ya da Sultan Səncərin ətəyindən tutub, onun ədalətsizliyinə etiraz edən qarının əhvalatları bizə "Kəlilə və Dimnə"dəki Beydəbanın Dəbşəlim şahla söhbətlərini xatırladır.

Dahi şair "İsgəndərnamə" poemasında: "Gücünə məğrur olana nəsihət vermək, Toxumu şor suya atmağa bənzəyər", - deyir. Bu fikirlər "Kəlilə və Dimnə"də Şətrəbənin Dimnəyə dediyi: "Qədir-qiymət bilməyənə xidmət edib, nəsihət vermək şoranlıqda toxum əkmək kimidir" fikirlərilə məna yaxınlığına görə diqqət çəkir.

Heç şübhəsiz, şair özündən əvvəl yaranmış maddi-mədəniyyət nümunələrini, şərq xalqlarının folklorunu, şifahi və yazılı mənbələri diqqətlə mənimsəyib, öz yaradıcılığında bu nümunələrə geniş yer ayıraraq, klassik şeirimizin və dünya ədəbiyyatının "Xəsmə" kimi ölməz yazılı abidəsini yaradıb. Bu baxımdan qədim hind eposu olan "Kəlilə və Dimnə" şairin yaradıcılığı üçün səciyyəvi xarakter daşıyır.

Dünya nizamişünasları şairi birmənalı olaraq böyük mütəfəkkir və humanizm ideyasının parlaq simalarından biri kimi qəbul edirlər. Müxtəlif əsərlərində onun müharibəyə qarşı çağırışları, insanları haqqa, ədalətə dəvəti, şahların, xaqanların xalqa olan münasibətindən narazılıq bədii sözlə fəlsəfi ifadə formasının vəhdətində günəş işığı kimi könüllərə nur saçır. Şairin "İnsanların ən ağıllısı müharibənin qarşısını ala biləndir", "Ağıllı adam sənət və hünər qazanıb, yaxşı ad qoymağa çalışandır" və s. fikirləri milli-mənəvi düşüncə tariximizin çağırış notları hesab edilə bilər.

Şairin yaradıcılığında "Kəlilə və Dimnə" motivlərinə müraciət etmək faktları birmənalı olaraq diqqət çəkir. Nizami nəsihətlərində, qurduğu süjetlərdə bu folklor abidəsinin imkanlarından bəhrələnir.

Onun "Leyli və Məcnun" poemasından götürülmüş məşhur:

Bir inci saflığı varsa da suda,

Artıq içiləndə dərd verir o da, -

beyti dillər əzbəridir. "Kəlilə və Dimnə" eposu əsasən epik janrdadır, lakin müəyyən yerlərdə lirik təqdimatlara da yer ayrılır. Eposdakı "Şah, şahzadə və torağay" hekayəsində işlədilən:

Sudan da dünyada saf, təmiz nə var?

Lakin çox içilsə insanı boğar,

- fikirləri ilə yuxarıdakı beyt arasında olan məna və məzmun yaxınlığı göz qabağındadır.

"Kəlilə və Dimənə"dəki "Siçanlar və zahid" hekayəti ilə şairin "Sirlər xəzinəsi" poemasındakı "Harun-ər Rəşidlə dəlləyin hekayəti" əhvalatı arasındakı oxşarlıq diqqət çəkir. Akademik Həmid Araslı "Harun-ər Rəşid və dəlləyin hekayəti"ndə Nizaminin cəmiyyətə ötürmək istədiyi mesajlara toxunur: "Bu hekayətdə şair ayağı xəzinə üstə olan insanların mənəvi cəhətdən nə qədər pozulduqlarını, həddini tanımaq istəmədiklərini və özləri də hiss etmədən layiq olmadıqları məqamı arzuladıqlarını rəmzi şəkildə verib". Həmin təsvir akademik Rüstəm Əliyevin sətri tərcüməsində aşağıdakı kimi təqdim olunur:

"Dəllək qədəmini əvvəlki yerindən götürən kimi

(Xəlifə) onun sifətini (tamamilə) başqa cür gördü.

O, ağzı tikilmiş, azdanışan bir adam gördü,

Onun gözlərindən və dilindən ədəb yağırdı".

Azərbaycan MEA Nizami adına ədəbiyyat institutunun elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Təhminə Bədəlovanın "Nizami Gəncəvi və "Kəlilə və Dimnə" motivləri" kitabının ön söz bölməsində rus alimi R.O.Şorun fikirlərinə istinadən qeyd etdiyi: "Məşhur rus təmsilçisi Krılov, fransız Lofonten, intibah dövrü italyan təmsilçiləri, orta əsrlərdə müxtəlif dillərdə yazılmış didaktik-əxlaqi əsərlər... bu və ya başqa dərəcədə öz mənşələri etibarilə "Kəlilə və Dimnə"ylə əlaqədardır", - sətirləri diqqət çəkir.

Ədəbiyyatşünas alim M.Ələkbərovun 1947-ci ildə yazdığı "Nizami Gəncəvi və Azərbaycan xalq yaradıcılığı" adlı namizədlik dissertasiyasında şairin "Xosrov və Şirin" poemasındakı "Kəlilə və Dimnə" eposu hekayələrinə toxunaraq yazır: "Nizami əsərlərinin tədqiqi göstərir ki, o, təkcə Azərbaycan nağıllarını deyil, həm də bütün Şərq və yunan ədəbiyyatını, xüsusən də folkloru çox yaxşı bilib. Onun bütün əsərlərində bu təsviri görmək olur. "Xosrov və Şirin"də Şirinə nəsihət verərkən Büzürgüümidin dili ilə "Kəlilə və Dimnə"dən gətirdiyi qırx hekayə və bu hekayələrdən çıxarılan təlimi nəticələr Qibti Mariyanın nağılı böyük şairin özündən qabaqkı mədəni irsi nə qədər dərindən mənimsədiyini göstərir".

Daha sonra MEA-nın müxbir üzvü Nüşabə Araslı "Nizamin poetikası" əsərində yazır ki, "Nizami poetikasının elmi-fəlsəfi görüşləri, Şərq xalqlarının mifoloji baxışları, müxtəlif rəvayət, dini-tarixi əhvalat, əfsanə və tarixi hadisələrlə bağlılığı kimi mühüm cizgisi onun işlətdiyi təlmihlərdə özünü daha parlaq göstərməkdədir". Çünki təlmih bədii əsərlərin obraz zənginliyində poetik fiqurun xüsusi önəm kəsb etdiyi orta əsrlərdə klassik sənətkarların ən çox diqqət yetirib, bəhrələndiyi ifadə vasitələrindən biri olub. Məlum olduğu kimi, bu poetik fiqur, müəllifin həm məlumat, elm və bilik dairəsinin, həm öyrənib mənimsədiklərindən isrifadə etmək bacarığının, daha əvvəl yaradılmış ədəbi-bədii örnəklərə yaradıcı yanaşma istedadının və digər xüsusiyyətlərinin göstəricisi idi.

Böyük Nizami Gəncəvi "Xosrov və Şirin" məsnəvisində Büzürgüümidin dili ilə qədim Şərq abidəsi "Kəlilə və Dimnə"dən əhvalatlar danışarkən diqqəti bu abidənin məşhur hekayətlərinə məhz təlmih yolu ilə cəlb edir. Bu təlmihlər əgər bir tərəfdən Nizami əsərlərinin məzmununu zənginləşdirirsə, digər tərəfdən şairi uzun-uzadı təsvirlərdən çəkindirir.

"Xosrov və Şirin"də Xosrovun Büzürgüümidi dəvət etdiyi səhnə aşağıdakı kimi verilib:

Büzürügüümid gül yarpağı kimi güldü,

Qırx hekayəni qırx incə mətləblə söylədi.

Nizami Gəncəvi yaradıcılığının yarandığı dövrdən günümüzə kimi maraq doğurması, dünyanın ən məşhur şərqşünasları, ədəbiyyatşünasları, folklorşünasları, tarixçiləri tərəfindən öyrənilməsi, haqqında yüzlərlə elmi məqalə, monumental tədqiqat işlərinin yazılması şairin lirik-bədii, eyni zamanda, bədii-fəlsəfi qüdrətinin göstəricisi hesab edilə bilər. Nizami yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, xalq yaradıcılığından, Şərq eposlarından bəhrələndiyini böyük ustalıqla bədii sözün süzgəcindən keçirib, onu yenidən xalqa qaytarıb. Dahi şair yaradıcılığı boyu təkcə "Kəlilə və Dimnə" motivlərinə deyil, eyni zamanda, "Qabusnamə", "Qutadqu bilik", "Həqiqətül-həqiqə", "Siyasətnamə" və s. hikmət xəzinələrinə də müraciət edib, yeri gəldikcə öz əsərlərində orada yer alan mövzuları daha dolğun və daha poetik ifadə vasitəsilə qələmə alıb.

Zemfira VƏLİYEVA

Bakı Slavyan Universitetinin professoru, filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet .- 2021.- 6 oktyabr.- S.20