Milli mədəniyyət məsələlərinə Turan Yazqan baxışı

Bilgə Xaqanın "Millətin adı yox olmasın deyə, Türk milləti üçün gecə yatmadım, gündüz oturmadım... çalışdım" sözləri zaman-zaman türk dünyasında milli ziyalıların idealına çevrilib, onlar öz çağlarının fədakarları olublar. Türk Dünyası Araşdırmaları Vəqfinin qurucusu, professor Turan Yazqan da belə simalardan idi. Turan Yazqanı "yeni yüzilliyin İsmayıl Qaspıralısı" adlandıran Dr.Muhsin Kadıoğlu yazır: "Bir milləti millət edən, o millətin kültürünün gələcək dönəmlərə daşınmasına yardımçı olan, millətin azad və insani haqları ilə yaşaması üçün çalışan aydınlardır". İctimai-siyasi, milli-mənəvi, mədəni, elmi, sosial-iqtisadi sahələrdəki bütün problemlərin həllinə milli ziyalı mövqeyindən yanaşan Turan Yazqan sadəcə ideyaları deyil, gərgin və milli birliyə dayanan fəaliyyəti ilə də bütün türk dünyasının ideoloqudur.

Turan Yazqan türkçülüyü dövlətçilik, iqtisadiyyat və mədəniyyət kimi üç mühüm istiqamətdə dəyərləndirərək onların vəhdətinin zəruriliyini göstərir, "Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi"nin 2002-ci il 181-ci sayında çap olunmuş yazısında qeyd edirdi: "İstəyirik ki, türk dünyasının hər yerində türk cəmiyyətini türklər idarə etsin. Türk coğrafiyasının bütün iqtisadi qaynaqlarını türklər özləri üçün istifadə etsinlər. Türk kültürü kökündən qoparılmadan inkişaf etdirilsin".

Milli dövlət mənsub olduğu ulusun idealı və hədəfidir. Turan Yazqan türkçülüyün milli dövlətə aparan üç mühüm aspektində dövləti idealı reallığa doğru aparan hədəf kimi görür, iqtisadi qaynaqları mövcudluğun başlıca şərti kimi dəyərləndirirdisə, kültürü millətin "kimlik kartı", milli varlığın təməli olaraq müəyyənləşdirirdi. Bu çox mühüm məqamı türkçü ideoloq "Millət olmaq vəsfini davam etdirmək" adlı yazısında belə ifadə etmişdir: "Sadəcə dilimizi və kimlik kartımızı təşkil edən digər özəlliklərimizi itirməmək üçün hər cür təhlükə gözə alına bilər. Çünki millət kimi yaşamağın başqa yolu yoxdur" (Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, 2003, sayı 196). Turan Yazqan "Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi"nin 2003-cü il 196-cı sayında təqdim olunan yazısında aydın şəkildə "əldə edəcəyimiz nəticə, bir dövlət üçün ən önəmli iş kültürdür. Kültür millidir, kültür ünsürləri bəşəridir" deyərək, milli kültürün əsas komponentlərini də qeyd etməklə onların milli, eyni zamanda, bəşəri səciyyəsinin ortaq və həssas məqamları üzərində dayanırdı: "Dil bəşəridir, lakin hər millətin dili fərqlidir. Musiqi bəşəridir, amma hər ulusun musiqisi başqadır...

Bunları qorumaq, yaşatmaq, öz kökü üstündə inkişaf etdirmək, millət olaraq var olmağın, dünyada qalmağın tək şərti, dövlət kimi bu vəzifəni yerinə yetirmək, dövlət olmağın ilk şərti, dövlət qurmağın səbəbi, hikmətidir". Türkçü ideoloqa görə, öz diliylə təhsil verməyən, öz musiqisini öyrətməyən dövlətlər öz məzarını qazır.

Turan Yazqan milli kültürü milli varlığın ilk və ən önəmli şərti kimi dəyərləndirərkən onu, ilk növbədə, real dünya şərtləri çərçivəsində diqqətə alır, məsələnin mənəvi tərəfləri ilə yanaşı, böyük güclər tərəfindən idarə olunan dünyanın sərt və soyuq təhlükələrini vurğulayır. Bəzi məqamları mövcud tarixi mərhələ sferasında baş verən hadisələrə istinad edərək əsaslandırsa da, türkçü ideoloqun ümumiləşdirilmiş fikirləri hər zaman aktual səslənir. "Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi"nin 2006-cı il 230-cu sayındakı yazısında qeyd edirdi: "Qərb vəhşi kapitalizmin adını kürəsəlləşmə və qloballaşma olaraq dəyişdirmiş və daha vəhşi hala gətirmişdir. "Qloballaşma, kürəsəlləşmə, liberallaşma fikirləri həmişə müstəmləkənin, soyğunçuluğun örtüyü kimi istifadə olunacaqdır" (Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, 2005, sayı 219) deyən Turan Yazqan hesab edirdi ki, güclünün artıq istər ölkə daxilində, istərsə də, ölkələr arasında haqqı, ədaləti və hətta insanlığı təmsil etdiyi, qurulmuş strukturların, bağlanmış anlaşmaların, qoyulmuş qaydaların, mövcud qanunların özünə sərf etmədiyi halda heç bir məna ifadə etmədiyi çox yaxşı məlumdur. Millətləri güclə, silahla tarix meydanından çıxarmaq mümkün deyil. Lakin dilini və könül dili olan musiqisini itirərək tarixin məzarlığına gömülmüş millətlər vardır. Həmin millətlərin də maddi kültür abidələri zamanımıza gəlib çıxa bilər. Amma bunlar bir qala, məbəd, divar kimi onların məzar daşlarını təşkil edir və xatirədən başqa bir şey deyillər. Lakin dili və digər kültür ünsürlərini mühafizə edən millətlər tarixin ən sərt sınaqlarından belə keçə bilərlər.

Turan Yazqan dövləti millətin ictimai xidmətlərini həyata keçirmək üçün təşkilatlanmış forması hesab edirdi. Fikirlərini sadə və aydın şəkildə ifadə edən türkçü ideoloq "Milli dövlət" adlı yazısında xalq yaradıcılığına müraciət edərək ictimai vəzifələri "Allah möhtac etməsin, əskikliyini də göstərməsin" (Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, 2005, sayı 219) sözləriylə ümumiləşdirərək həmin fikri şərh edirdi: "İctimai xidmətlərə möhtac olmaq şanssızlıqdır. Lakin arzu olunmayan bu xidmətin də əskik olmaması lazımdır. Yəni xidmət hər zaman hazır olmalıdır, nə səbəblə olursa olsun, buna ehtiyacı olanlara yönəldilməlidir". Türkçü ideoloq iki mühüm məsələni dövlətin vəzifəsi və ictimai xidmət kimi önə çəkir: ordu və məhkəmə sistemi. Turan Yazqan belə hesab edir ki, vətəni işğaldan, milləti qınaqdan, istiqlalı və hüriyyəti təhlükədən, əsarətdən qorumaq üçün güclü ordu dövlətin əsas sütunudur. Dövlətin ikinci ictimai xidməti kimi dəyərləndirdiyi məhkəmə sistemini də türkçü ideoloq "güclünün haqlı olduğu, haqlının əzildiyi bir cəmiyyət" olmamaq, anarxiyaya yuvarlanmamaq üçün vacib sahə kimi qiymətləndirir və qeyd olunan iki əhəmiyyətli dövlət siyasətini belə ümumiləşdirirdi: "Vətəninə üç yarım quldura göz dikmək cəsarəti verəcək qədər maddi və mənəvi cəhətdən zəifləmiş bir orduyla, haqlıyla haqqını, günahkara cəzasını dərhal verə bilməyən bir ədalət cihazıyla güclü dövlət qurula bilməz" (Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, 2005, sayı 219).

Turan Yazqan dövlətin ictimai vəzifəsində iki öndə gələn və vacib bir sahə kimi ayırdığı ordu və məhkəmə sistemi üçün mühafizəni əsas cəhət olaraq müəyyən edir. Mühafizə isə maddi və mənəvi tərəfləri ilə birlikdə götürülür. "Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi"nin 2005-ci il, 219-cu sayında yazırdı: "Mühafizə texniki mənada qorumaq deməkdir. Milləti düşmən hücumundan, mikrob hücumundan, günah edənlərin hücumundan qorumaq kimi hər cür təhlükədən qorumağa yönəlmiş bir dövlət xidmətidir. Mühafizə maddi olduğu kimi, mənəvi gücü də vacib edir. Mənəvi güc inamdan, etibardan doğur. Ordusuna güvənən və inanan bir millətin ordusu bu ölçüdə güclü və mühafizə qabiliyyətinə malik olur. Mənəvi güc maddi gücü qat-qat artırır".

Türkçü ideoloq belə hesab edir ki, güclü bir ordu və ədalət cihazı, yəni dövlətin iki mühüm ictimai xidməti ölkənin varlığını qoruyur, azadlıq, istiqlal, rahatlıq və rifah kimi əhəmiyyətli kateqoriyaların reallaşmasına şərait yaradır. Bütün bunlar isə dövlətin mövcudluğunu şərtləndirir və millətin varlığının təşkilatlanmasına təməl yaradır: "Dövlətin olmadığı yerdə millət olmaz. Dövlət bu xidmətini ən güclü və sürətli şəkildə ifa edərkən milləti də inkişaf etdirməyə məcburdur. Zatən bununla millətin tərəqqisi üçün şərait də formalaşdırılmış olur".

Turan Yazqan ordunu və ədaləti maddi və mənəvi cəhətdən gücləndirməyin dövlət güclərinin və siyasətinin millətə hörmətlə mümkün olduğu fikrini irəli sürür. Bütün məsələlərdə mənəviyyatı ön planda tutan Turan Yazqanın sözügedən düşüncəsini Muhsin Kadıoğlu

"Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi"nin 2010-cu il 187-ci sayında yayımlanan "Turan Yazganla Düne Seyahat, Bugünden Sohbet ve Yarınları Düşünmek" məqaləsində aydın şəkildə ifadə etmişdir: "Turan Yazqan bu hədəfin uğurlu olması üçün iqtisadiyyatda "fədakarlıq gücü" adı verilən mənəviyyat gücünün, psixoloji gücün önəmli bir qüvvət olduğunu vurğulayır".

"Dövlətin milli olması üçün" yazısında sözügedən fikirlərini davam etdirən Turan Yazqan yazır: "Millətə hörmət milləti öz milli xarakteri ilə qəbul etmək, iqtisadi, sosial və mədəni dəyərlərinə və şərtlərinə uyğun müəssisələr qurmaq, qaydalar yaratmaq, riayət etməyənləri dəf etmək deməkdir" (Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, 2005, sayı 220). Turan Yazqan hesab edir ki, millətə hörmətsizliyin, onu kifayət qədər tanımamağın, iqtisadi və sosial qanunların zəif tətbiqinin nəticələri böyük təhlükələrə, bölünmələrə, xaosa, əxlaqsızlıq, dinsizlik, ikiüzlülük kimi mənəvi boşluqlara, sui-istifadələrə gətirib çıxara bilər. Belə bir mənəvi və ictimai böhran yaşayan dövlətlərin xilas yolunu isə Turan Yazqan islahatlarda görür, lakin həmin islahatların düşünülmədən və tələsik verilmiş qanunlar və qurulmuş müəssisələrlə mümkün olmayacağını dilə gətirirdi. Türkçü ideoloq yenə də məsələni milli kültürlə bağlayır, dövlət və millət arasındakı münasibətləri tənzimləyən və mühafizə edən ilk və vacib amil kimi milli kültürə əsaslanmağı və inkişaf perspektivlərini onun zəminində qurmağı yeganə yol hesab edirdi. "Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi"nin 2005-ci il 220-ci il sayında yayımlanan yazısında qeyd olunurdu: "Hər bir şəxs digərindən fərqli olduğu kimi, bir millətin də digərindən fərqli olduğu unudulmamalıdır.

Hər millətin dili, musiqi sənəti, əyləncə anlayışı, matəmi, qısacası, hər cür münasibət və davranışı fərqlidir. Lakin hər millətdə dil, musiqi, sənət, əyləncə mütləq vardır.

Heç bir millətin kültür ünsürləri digər millətinkindən üstün deyil. Mədəniyyətlər arasında təsir mümkündür və zaman keçdikcə bəzi kültür ünsürlərində dəyişikliklər də ola bilər.

Lakin başqa millətlərin mənəvi kültür ünsürlərini dövlətin əliylə bir millətə qəbul etdirmək, öz kültür ünsürlərini məktəblərdən qovmaq dövlətin oturduğu budağı kəsməsi deməkdir. Bu tipli siyasətlər güclü bir dövlətin qurulmasına ən böyük əngəldir".

Turan Yazqana görə, dövlət millətin kültür daşıyıcısı olmalıdır, gücünü millətə hörmətdən, ədalətdən almalı, iqtisadi və sosial qanunların gücünün dövlətin gücündən üstün olduğunu unutmamalıdır. Dövlət millət üçündür. Milli dəyərlər, "millətin kimlik kartı", türkçü ideoloqun fikrincə, dəyişməyənlər kateqoriyasına aiddir. "Dəyişəcəklər və dəyişməməsi gərəkənlər" yazısında bu məqamlara diqqət yetirmişdir: "Yer üzündə canlı və cansız hər şey dəyişir. Lakin əsla dəyişməyəcək "şeylər" də vardır.

Heç bir insan kimlik kartını dəyişdirmək gücünə sahib deyildir. Çünki heç kəsin atasının, anasının, babalarının, nənələrinin dəyişdirilməsi mümkün deyildir.

Eyni şəkildə bir millət də kimlik kartını dəyişdirə bilməz. Tarixindən qopmaz, Allahın verdiyi dilini, adını yox saya bilməz. Allahın lütf etdiyi, genlərindən gələn bəzi xarakterlərini fəda edə bilməz. Məsələn, millətimizin adı "Türk"dür. Dili "Türk dili"dir. Ən önəmli xarakteri "istiqlal və hürriyyət"dir və yer üzündə "irqçilik geni" olmayan tək millətdir.

Hədəf nə olursa olsun, türkün kimlik kartının əsas ünsürləri olan dəyərləri dəyişdirməyə cəhd etmək və yaxud yox saymaq "dəyişim" deyil, "intihar"dır. İnkişaf deyil, "ölüm"dür" (Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, 2001, sayı 174). Turan Yazqan dövlətlərin milli dəyərlərinin toxunulmaz olduğunu dilə gətirirdi. Muhsin Kadıoğlu "Turan Yazgan'la Düne Seyahat, Bugünden Sohbet ve Yarınları Düşünmek" məqaləsində türkçü ideoloqun sözügedən məqamlara həssaslıqla yanaşdığını önəmli şəkildə vurğulayır: "Keçmişdə sosializm adına körpüyə belə "yox" deyənlərin, milli varlıqlarımız üçün "kimə satarsan, sat", Avropa Birliyi üçün də "necə qoşulursan, qoşul" dediklərini xatırladan Turan Yazqan "Qərbin söylədiyi hər şeyə səssiz-səmirsiz boyun əyməyin" qloballaşma və kürəsəlləşmənin zəruriyyəti kimi təqdim edildiyini, dünən Türkiyədə millətçilərin düşməni olan kommunistlərin günümüzdə liberalistlər olduqlarını göstərir. Milli nə varsa, yox etmək istəyən bu çevrələrə qarşı türk ziyalıları da "mülki, siyasətçi, elm adamı, kim olursa olsun, inkişaf etmiş ölkələrin ziyalıları kimi milli düşünən və milli maraqları fərqləndirən ziyalılar olmalıdır".

Turan Yazqan türkçülük ruhuna kompleks yanaşır, bütün sahələrdə milli ruha dayanan səfərbərliyin olması vacibliyini önə çəkirdi. "İnsanların "Türkük" deyə bağırmağa ehtiyacı olduqları məlum olur. Bunun üçün futboldakı uğur belə yetərli səbəb kimi istifadə olunur. Lakin bununla yanaşı, iqtisadi uğurlar gözlənilir" deyən Turan Yazqan "Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi"nin 2002-ci il 187-ci sayında yazırdı: "Bununla birlikdə, müqayisəli üstünlüyü olmayan heç bir mal və xidməti kənardan gətirməmə səfərbərliyi, yerli malları və xidmətləri mümkün olduğu ölçüdə tərcih etmək səfərbərliyi, iqtisadi milliyyətçilik səfərbərliyi, çalışmaq səfərbərliyi, işləməyi, sadəcə işləməyi təşviq edib başda dövlət olmaqla bütün qurum və quruluşların dilənmələrini qadağan etmək səfərbərliyi şərtdir". Bu düşüncələr daim diqqətdə saxlanılmalıdır, çünki milli ruh səfərbərlik əzmini qoruyarsa, bütün digər fəaliyyətlər də milli ruh çərçivəsində həyata keçirilər.

Turan Yazqan türk dünyası tarixində, geniş mənada, milli kültürün daşıyıcısı, təbliğatçısı və təşkilatlandırıcısı olan bir ziyalı və türkçü ideoloq kimi yaşamaqdadır. Türk Dünyası Araşdırmaları Vəqfinin başçısı Közhan Yazqanın Rinat Muhammediyevin Turan Yazqana həsr olunmuş "Göz Açtırmayan Boran. Turan" kitabına yazdığı ön sözdə qeyd etdiyi kimi, "yetmiş dörd illik ömrünü, ulu atası Bilgə xaqanın deyimiylə, "gecə uyumadan, gündüz oturmadan, ölümünə çalışaraq" türk millətinin "dildə, fikirdə, işdə birlik" yolunda sərf edən, vəqfimizin qurucusu, professor Dr.Turan Yazqan hocamız türk dünyası üçün gördüyü elm, kültür və təhsil xidmətləriylə, istər yaşadığı dönəmdə, istərsə də vəfatından sonra daim gündəmdə qalmışdır və qalacaqdır".

Bəsirə ƏZİZƏLİ

525-ci qəzet .- 2021.- 6 oktyabr.- S.18;19.