Nizami Gəncəvi poemalarında Məhəmməd peyğəmbərin vəsfi

Şərq klassik ədəbiyyatında qəsidənin məzmun və formalarına görə növlərindən biri də nətdir. Nət, qəsidənin Məhəmməd peyğəmbərin vəsfinə həsr olunmuş janrdır. Lirik şeir və poemaları ilə dünya şöhrəti qazanmış Nizami Gəncəvi də, təbii ki, bu janra müraciət etmədən keçməmiş, beş poemasının hamısının əvvəlində islam peyğəmbərinin bəşəriyyətə əxlaq və ədəb nümunəsi olduğunu önə çəkmişdir.

Fikirlərimizin sübutu olaraq Nizaminin poemalarına xronoloji ardıcıllıqla müraciət edək.

İlk poeması olan "Sirlər xəzinəsi"ndə şair islam peyğəmbərini digər poemalarına nisbətən daha çox vəsf etmişdir. Poemadan ayrı-ayrı beytlərə müraciət edək:

Varlığın lövhəsinə ilk söz yazanda qələm,

Əhmədin "əlif"ini yazıbdır onda qələm.

"Əlif" "hey"i mülkünə hakim edəndən bəri,

"Dal" onun boyunbağı, "mim" də ki bir kəməri.

Bu kəmər, boyunbağı edib camal sahibi,

Səadət dünyasında olub kamal sahibi.

Bildiyimiz kimi, peyğəmbərimizin ikinci adı Əhməd, şanlı, şərəfli mənasını verən Məhəmmədlə eyni kökdəndir, "lövhi-məhfuz"da Allahın yazdığı ilk hərfin düz xətdən ibarət olan "əlif" olması və Əhməd adının da "əlif"lə başlaması peyğəmbərin şərəfli və əqidəsində düz olmasına işarədir. Təsadüfi deyildir ki, peyğəmbərin bir adı da Əmin - yəni düz danışan olmuşdur.

Şair Əhməd adındakı hərfləri mənalandırır. Adın birinci hərfi "əlif" - sözün qapısı, "hey" - dövlət dairəsi, "dal" - boyunbağı, "mim" isə kəmər deməkdir.

Yenə həmin hissədə oxuyuruq:

Dünyaya dərs almamış natiq kimi gəlibdir,

Dərsi Məsihin "mim"i, Adəmdəki "əlif"dir.

Ənbiya kəlməsinin həm əvvəli, həm sonu,

Əhdinə, vəfasına "əlif" tək bil düz onu.

Məlumdur ki, Məhəmməd peyğəmbəri bəzən "ümmi" (oxuma-yazma bilməyən) adlandırıblar. "Ümmi" sözü ilə "Adəm" və "Məsiha" kəlmələrindəki "əlif" və "mim" hərflərini ortaq götürən Nizami, Məhəmməd peyğəmbəri Adəm və İsadan da üstün tutmuşdur.

"Ənbiya" (peyğəmbərlər) kəlməsi şaquli xətdən ibarət "əlif"lə başlanıb, "əlif"lə bitdiyi üçün şair peyğəmbərin də hər işində düz olmasına işarə etmişdir.

Məhəmməddir aləmin ən işıqlı nöqtəsi,

Bütün deyilmişlərə nöqtə qoyub nüqtəsi.

"Nüqtə" sözü incə məna, düşüncə və fikir deməkdir. Şair burada buna dünya üzüyünün qaşı sandığı Məhəmməd peyğəmbərin məfkurəsinin yekunu kimi ortaya çıxmasına işarə edir. Elə buna görə də islam peyğəmbəri "xatəmül-ənbiya" - peyğəmbərlərin sonuncusu adlanır.

Öz əxlaqı, ədəbi, kəlamı və təlimi ilə cahanda ən uca məqamda olmasına baxmayaraq, peyğəmbər hər cür təkəbbür və lovğalıqdan uzaq idi:

Təkəbbür və lovğalıq bilmədi o, cahanda,

Cahandan uca başı əyilmədi cahanda.

Kəlamıyla təlimin artdı şöhrəti-şanı,

Əlçatmaz, ünyetişməz fələklərdir eyvanı.

Aşağıdakı misralarda isə Nizami Həzrət Məhəmmədin ailə üzvlərinin də onun kimi ismət, ləyaqət sahibi olmasına işarə edir. Şairin fikrincə, islam peyğəmbərinin məqbərəsini məhəbbətlə seyr edənlərin cinayətləri və suçu əfv edilir:

Onun hərəm evində pərdəçidir hurilər,

Ürəyindən su içir ismət, ləyaqət, hünər.

Silir günahı gözdən türbəsini ziyarət,

Xərac aldı Məkkədən onun düşdüyü qürbət.

Poemanın bir yerində Nizami Məhəmməd peyğəmbərin Merac gecəsinin vəzninin, yəni qədir-qiymətinin nə qədər ağır olmasına işarə edərək yazır ki, tərəziçi Zöhrə Tərəzi bürcündə bu vəzni çəkməkdən ötrü daş tapa bilmədiyinə görə başını onun qabağında yerə qoyub səcdə etmişdir:

Gecənin silqətini ölçməkdirmi qərəzi?

Zöhrə onu çəkirdi, əllərində tərəzi.

Çəkməyə daşı yoxdur, necə çəkəydi Mizan?!

Silqətinə mat qalıb, ona baş əydi Mizan.

Bildiyimiz kimi, islam peyğəmbəri çox ciddi olduğu üçün nadir hallarda gülərdi. Nizami bu faktı mübaliğəli şəkildə belə mənalandırır. Məhəmməd peyğəmbər ona görə gülmürdü ki, içi dürr dolu sədəf onun gövhər dişlərini görüb xəcalət çəkməsin.

Dürrü görünər deyə gülməz şəkər dodaqlar,

Sədəfin sinəsini dürrü həsəddən dağlar.

Tarixdən məlumdur ki, 625-ci ildə Ühüd dağı ətəyində baş vermiş döyüş vaxtı sapandla atılmış bir daş Həzrət peyğəmbərin bir dişini sındırır. Deyilənə görə, peyğəmbər əli ilə ağzını tutur ki, qan yerə tökülməsin. Əgər tökülsə, yer bu yükü götürməz. Şair bu hadisəyə işarə edərək yazır:

İncisindən daşın da daş qəlbi inciməzdi,

Bəs niyə incisini daşlar sındırdı, əzdi?

Bu beytdə təbiətən çox mülayim, yumşaq və hətta ona zülm edənləri belə bağışlayan peyğəmbərin ona atılan daşı da incitmədiyi nəzərə çatdırılır.

Nizami poemalarında yeri gəldikcə əvvəlki peyğəmbərlərin - Adəmin, Nuhun, İbrahimin, Davudun, Süleymanın, Xızırın, Musanın, İsanın çox az da olsa, səhvlərindən və bəzilərinin Allahdan ümməti üçün cəza istədiklərindən bəhs edir. Lakin islam peyğəmbərinin bütün səhv və nöqsanlardan uzaq olduğunu və Allahdan ümmətini yalnız düz yola hidayət etməsini xahiş etdiyini göstərir.

Şair peyğəmbərin Məkkədə doğulması, Mədinədə vəfat edib dəfn olunması ilə həmin şəhərləri daha da şərafətləndirdiyini qeyd edir və onu işıq saçan günəşə, aya və ətir saçan gülə bənzədir:

Ey Məkkə, Mədinənin pərdələnən günəşi,

Zülmət pərdələyərmi nur ələyən günəşi?

Əgər aysan, günəşdən nur almağın görünsün,

Əgər gülsən, ətirli günəş bağın görünsün.

Peyğəmbərliyin Adəmlə başlayıb, Xatəmül-ənbiya Məhəmmədlə bitməsini Nizami islam peyğəmbərinin öz hədisindən götürmüşdür:

Elə başdan-binadan xarabaydı bu aləm,

Onu abad eyləyən bir sənsən, bir də Adəm.

Bu dünya sarayının qoyulanda təməli,

Suya da, kərpicə də möhtac imiş, deməli.

Hədislərin birində Həzrət peyğəmbərdən belə nəql edirlər:

"Mənimlə məndən əvvəlki məsəli ona bənzəyir ki, bir kişi ev tikir, onu bitirir, bəzəyir, lakin bircə damının tağından başqa. Mən peyğəmbərlərin sonu olaraq həmin damın tağıyam".

"Xosrov və Şirin" poemasında aşağıdakı beytlərə nəzər yetirək:

Həqiqət görənlər gözünə çıraq,

Varlığa bir zinət özüdür ancaq.

Vəfa meydanının qabaqcılıdır,

Nəbilərə rəhbər başcıl sayılır.

Günahkar ümməti qoymaz xəcalət,

Eyləyər onlara daim şəfaət.

Odur hər ilahi xəznəyə açar,

Sübhün baxçasına ətirlər saçar.

Nə qədər yetimi sevdi, saxladı,

"Dürrü-yetim" qaldı odur ki, adı.

Beytlərdən göründüyü kimi, Nizami bütün peyğəmbərlərə başçı saydığı islam peyğəmbərini həqiqəti deyən, vəfadar, ümmətinə şəfa verən, ilahi sirləri açan, yetimləri sevən bir şəxsiyyət kimi qiymətləndirir.

Şair poemanın başqa bir yerində özünü təşnə bir insan, peyğəmbəri isə sərin su adlandıraraq, xəta və qüsurları üçün Tanrı elçisinin məzarından kömək istəyir:

Mən bir təşnə insan, o bir sərin su,

O, mənim suyumdur, mən onun tozu.

Xidmətdə çox qüsur üz vermiş mənə,

Ey Tanrı elçisi, çarə nədir, nə?

O pak məzarından bir diləyim var,

Haqdan mən yazığa sən ol duakar.

Nizami "Leyli və Məcnun" poemasının sonuncu peyğəmbərin tərifi hissəsində islam peyğəmbərini əqlin sultanı və dərin düşüncəyə malik olan dahi şəxsiyyət kimi səciyyələndirir:

Ey varlıq mülkünə böyük şahsuvar,

Əqlin sultanısan, zəkavətin var.

Elə həmin hissədə şair qeyd edir ki, peyğəmbərimiz qarşısına çıxan lovğa, təkəbbürlü insanları öz ədəbi, davranışı və şəklü-şəmayili ilə islah və tərbiyə edərdi:

Hər kəs lovğalıqla çıxa qarşına,

Bir ədəb qılıncı enər başına.

Bildiyimiz kimi, Məhəmməd peyğəmbər öz ağlı, zəkası və aşkar dəlillərlə bütün ərəb qəbilələrini birləşdirən ilk və yeganə şəxsiyyət olmuşdur. İnsanlığı bir şama, peyğəmbəri isə həmin şamın işığına bənzədən Nizami yazır:

Səndən işığını almayan bir şam,

Sönər öz yeliylə, qaralar müdam.

Ey qəbilələrlə aydın dil tapan,

Vazeh dəlillərlə zərbə vuransan.

Nizami "Yeddi gözəl" poemasında peyğəmbərin mədhi hissəsini bu beytlərlə başlayır:

İlk pərgar xəttinin mərkəz nöqtəsi,

Varlığın axırı, ən son nöqtəsi...

Əhmədi-mürsəldən başqası məgər,

Varmıdır Tanrıya ola peyğəmbər?

Şair demək istəyir ki, "lövhi-məhfuz"da Allah yaratmaq istədiyi varlığın cizgisini çəkərkən Məhəmməd peyğəmbərdən başlamış və axırıncı cizgini də onunla bitirmişdir. Burada həm də Məhəmmədin peyğəmbərlərin xətmi olduğu göstərilir:

Varlıq bu ümmətdən maya almışdır,

Yerə nur, göylərə kölgə salmışdır.

Burada "ümmi" sözü dərs almayan, yazı-pozu bilməyən mənasındadır. Şair demək istəyir ki, peyğəmbər kimsədən dərs almamış olmasına baxmayaraq, bütün varlığın mayəsi olmaq dərəcəsinə qalxmışdır.

Nizami ənənəyə sadiq qalaraq, son poeması "İskəndərnamə"də də bu mövzuya toxunmuşdur. Poemadan bir neçə beyti nəzərdən keçirək:

Seçilmiş elçidir ulu Tanrıdan,

Möhkəm hökmləri xalqa çatdıran.

Qiymətli tacıdır azadələrin,

Ən dəyərlisidir bütün bəşərin...

Əqlin qanadına tək odur çıraq,

Varlığa işığı o verir ancaq.

Zamindir qaraya, ağa bu rəhbər,

Şəfaət edəndir qopunca məhşər.

Sonuncu beytin mənası belədir ki, peyğəmbər Allah bəndələrinin günahına da, savabına da zamin qalan və qiyamət günü günahların bağışlanmasını xahiş edəndir.

Bütün "Xəmsə" boyu bu cür beytlərə rast gəldikcə, həm dini, həm də dünyəvi elmləri mükəmməl bilən Nizami dühası qarşısında bir daha baş əyirsən.

Elşad NƏSİROV,

Masallı rayonu, Qüdrət Babayev adına Mahmudavar kənd ümumi orta məktəbinin Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi

525-ci qəzet.- 2021.- 7 oktyabr.- S.12;13.