Milli diaspor tariximiz haqqında yeni mühüm əsər

XX əsr Azərbaycan xalqının həyatında mühüm ictimai-siyasi, mədəni və hərbi hadisələrin baş verməsi ilə yadda qalıb. Həmçinin, keçən əsr Azərbaycan diasporunun inkişafı və formalaşması baxımından yeni mərhələ təşkil edib. Milli diasporun yaranmasında azərbaycanlı aydınların yaxından iştirakı, qonşu dövlətlərə siyasi mühacirəti və emiqrasiyası kimi amillər əsas yaradıb, təşkilatlanmanın xarici ölkələrdə nə qədər vacib olduğuna diqqət çəkib. Bu baxımdan, AMEA-nın A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun "Beynəlxalq münasibətlər və diaspor tarixi" şöbəsinin böyük elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Zəminə Əsgərovanın arxiv sənədlərinə əsaslanan "Türkiyədə Azərbaycan diasporunun formalaşması (XX əsr)" adlı monoqrafiyası elmi-nəzəri və tarixi-siyasi aktuallıq kəsb edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, tədqiq olunan mövzu ilə bağlı bəzi məqamlar Azərbaycan və Türkiyə alimləri tərəfindən məhdud çərçivədə işlənsə də, mövzu kompleks şəkildə ilk dəfə Zəminə Əsgərova tərəfindən araşdırılaraq monoqrafik əsər ərsəyə gətirilib. Kitabda azərbaycanlıların Türkiyədə məskunlaşma tarixinə diaspor problemi kontekstində yanaşılıb, Türkiyədə Azərbaycan diasporunun tarixi və yaranma səbəbləri təhlil olunub.

1900-1920-ci illəri təhlil edən müəllif XX əsrin əvvəllərində azərbaycanlıların Türkiyəyə mühacirətinin sosial-siyasi səbəblərini izah edib, I Dünya müharibəsi illərində azərbaycanlıların Türkiyəyə miqrasiyası, türk xalqlarının milli-azadlıq mübarizəsində soydaşlarımızın iştirakını geniş təhlilə çəkib. 1920-ci ildə Azərbaycanın aprel işğalından sonra baş vermiş hərbi cinayətlər nəticəsində siyasi təqiblərə məruz qalan milli hökumətin mənsubları, azərbaycanlı milli məfkurə sahibləri qonşu ölkələrə, xüsusilə də osmanlının son illərini yaşayan Türkiyə Cümhuriyyətinə mühacirət etmək məcburiyyətində qalıblar. Mürəkkəb köç prosesi Türkiyə ərazisində məskunlaşmış bir qrup azərbaycanlı ziyalının gələcəkdə Azərbaycan milli diasporunun formalaşmasında mühüm rol oynayacağından xəbər verirdi.

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan milli diasporunun formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynamış "Müsəlman gənclik təşkilatı", "Hümmət", "Difai", "Rusiya müsəlmanları ittifaqı" kimi kiçik qurumlar Azərbaycan ziyalılarını bir araya gətirib. İdeoloji təşkilatların yaranmasında xalqımızın XX əsr milli azadlıq hərəkatında tarixi rol oynamış ziyalılar, siyasi mühacirlər Ə.Ağaoğlu 1908-ci ildə vətəni tərk etmək məcburiyyətində qalaraq İstanbula sığınmışdı. Ardınca Ə.Hüseynzadə, İ.Qasprinski və digərləri Türkiyəyə mühacirət etmişlər. Onların fəaliyyət göstərdikləri "Tərcümanı həqiqət" qəzeti, "Türkçülük" və "Milliyyətçilik" kimi ideoloji cərəyanlar, "Türk dərnəyi", "Türk yurdu", "Türk ocağı", "İttihad və tərəqqi" partiyasının qurulmasında azərbaycanlı ziyalılar yaxından iştirak etmişlər. Mövzu ilə bağlı müsbət məqamlar monoqrafiyada geniş işıqlandırılır. 1920-ci illərdə "Yeni Qafqasya" adlı ilk məcmuə, "Azərbaycan Milli Mərkəzi", "Azərbaycan Gənclər Birliyi" və digər təşkilatlar Türkiyə başda olmaqla digər xarici ölkələrdə milli diasporun inkişafında müstəsna rol oynamışdı. Lakin Sovet rejiminin müdaxiləsi Türkiyədə azərbaycanlı mühacirlər tərəfindən dəstəklənən milli nəşrlərin qarşısını bir müddət olsa da ala bilmişdi. "Azəri Türk", "Odlar yurdu", "Bildiriş", "Azərbaycan yurd bilgisi" kimi nəşrlər Azərbaycan mühacirət mətbuatının dəyərli nümunələri olmaqla soydaşlarımızı birləşdirən bir cəbhə kimi diaspor fəaliyyətinin əhəmiyyətinə diqqət çəkirdi.

Türkiyədə Azərbaycan diasporunun formalaşmasının növbəti mərhələsində, II Dünya müharibəsi illərində almanlar tərəfindən əsir alınmış və ölkəyə geri qayıtmaq imkanı olmayan bir qrup azərbaycanlı legionerlərin yaratdığı icmaların mövcud məsələdə müsbət rol oynaması müəllif tərəfindən xüsusilə qeyd olunur və elmi-tarixi əhəmiyyəti ilə diqqət çəkir. Müharibə başa çatdıqdan sonra SSRİ ilə Türkiyə arasında soyuq münasibətlər yaşanmışdı. Azərbaycanın bir qrup siyasi mühacirləri Türkiyə dövlətinin 1947-ci ilin sentyabrında imzaladığı sərəncam əsasında həmin ölkəyə dönə bilmiş və fəaliyyətlərini davam etdirmişlər. Qeyd olunan məqamlar Türkiyədə Azərbaycan milli diasporunun inkişafına əhəmiyyətli təsir göstərmişdi.

Dövlət müstəqilliyinin bərpasından sonra Azərbaycan və Türkiyə arasında münasibətlər strateji əməkdaşlıq üçün yeni üfüqlər açdı. Ümummilli lider Heydər Əliyevin yaxın tarixə qızıl hərflərlə yazılan "Biz bir millət, iki dövlətik" müdrik kəlamı Türkiyədə fəaliyyət göstərən Azərbaycan diaspor təşkilatları üçün bir devizə çevrildi və iki xalq tərəfindən də ehtiramla vurğulanmaqdadır. 1993-cü ildə xalqın haqlı iradəsi ilə yenidən Azərbaycanda hakimiyyətə qayıdan Heydər Əliyev xarici ölkələrə səfərlərində Azərbaycan icmaları və diaspor təşkilatları ilə səmimi əlaqələr qurmuş, onları Vətənə dəvət edərək milli inkişafı öz gözləri ilə görmələrini tövsiyə etmişdi. Heydər Əliyevin respublikaya rəhbərliyi dövrü sosial-iqtisadi tərəqqinin əsasını qoydu və azərbaycanlıların xaricə emiqrasiyası kəskin şəkildə azaldı. Müəllif haqlı olaraq qeyd edir ki, Azərbaycan Respublikasında diasporla bağlı dövlət strategiyasının əsası məhz Heydər Əliyevin hakimiyyəti illərində qoyulub və diaspor quruculuğu dövlət siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biri kimi uğurla inkişaf edib. 5 iyul 2002-ci ildə Xaricdə Yaşayan Azərbaycanlılarla İş üzrə Dövlət Komitəsi təsis edilib, ardından 21 fevral 2003-cü ildə "Xaricdə yaşayan azərbaycanlılarla bağlı dövlət siyasəti haqqında" qanun qəbul olunub. Məhz Heydər Əliyevin təşəbbüsləri nəticəsində xaricdə, xüsusilə də Türkiyədə yaşayan azərbaycanlıların təşkilatlanması, diaspor quruculuğu kimi mühüm vəzifə siyasi gündəmə gətirilib. Azərbaycan naminə, əsasəndə erməni saxta təbliğat maşınının blokadaya salınmasında, ölkə həqiqətlərinin təbliğ olunmasında Azərbaycanın Türkiyədə fəaliyyət göstərən diaspor qurumlarının fəaliyyəti öz bəhrəsini verib, Türkiyə ərazisində yaşayan ermənilərin Azərbaycan əleyhinə apardıqları yüzlərlə təxribat kampaniyalarının qarşısı alınıb.

Ötən yüz il ərzində Türkiyə Cümhuriyyətində fəaliyyət göstərən Azərbaycan milli diaspor təşkilatları vahid Azərbaycan ideologiyası ətrafında sıx birləşməklə formalaşma dövrü yaşamışlar. Hazırda Azərbaycanın Avropa ölkələrində və Türkiyədə diaspor quruculuğunun uğurla davam etdirilməsində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin diqqət və qayğısı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ümummilli liderin müdrik siyasəti günümüzdə dövlət başçısı tərəfindən uğurla davam etdirilir, dinamizm mərhələsini yaşayır və milli diasporun fəaliyyəti dünyanın hər yerində, xüsusilə də Türkiyədə dünya azərbaycanlılarının vahid məqsədə, Azərbaycan Respublikasının milli maraqlarının qorunması və möhkəmlənməsinə xidmət edir.

Məqalə boyu sadalanan müsbət məqamlar göstərir ki, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Zəminə Əsgərovanın "Türkiyədə Azərbaycan diasporunun formalaşması (XX əsr)" elmi-tədqiqat əsəri milli diaspor tariximizin öyrənilməsinə yeni töhfə olacaq.

Aqil ƏHMƏDOV

Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

agilahma@gmail.com

525-ci qəzet.- 2021.- 8 oktyabr.- S.15.