"Qara qan"ımız durulur

Sizə təqdim olunan bu yazı, yəqin ki, bir neçə il əvvəl mətbuatda çap olunmalı idi. Qarabağda baş verən hadisələrin təfsilatını yalnız bu cinayətləri araşdıranlar bilirlər. Cəmiyyət üzvlərinin tam əksəriyyəti erməni faşistlərinin törətdikləri ağılasığmaz vəhşiliklər haqqında, demək olar ki, məlumatsızdır. Son 44 günlük Vətən savaşı və erməni qəddarlığının nəticələri - xarabazarlığa çevrilmiş şəhər və kəndlər, dağıdılmış yüzlərlə tarixi abidə, yerlə-yeksan edilmiş minlərlə ev, məktəb, istirahət mərkəzi, torpaqlarımızda basdırılmış 200 mindən çox dağıdıcı minalar bizi nə qədər məyus etsə də, düşmənə qarşı nifrət hissi bizdə lazımınca formalaşmayıb. Bəlkə də bu, məqbuldur. Çünki mənfur ermənilərlə müqayisədə xalqımızın nə qədər insaflı mədəni, alicənab, mərhəmətli olması dünya ictimaiyyətinin nəzərindən qaçmayıb. Başımıza olmazın müsibətləri gəlsə də, uzun illər boyu dəhşətli faciələr yaşasaq da, biz onlar kimi qatil ola bilmədik. Əksinə, şüurumuzda çox müsbət dəyişiklər baş verib və kimin kim olduğunu daha çox tanımışıq.

Yazıçı Fazil Abbasovun (Fazil Güney) bir çox illərdə bütün mümkün mənbələrdən topladığı materiallar əsasında qələmə aldığı "Qara qan" trilogiyası çox qiymətli faktları əhatə etməklə oxucuya bədii dildə, aydın forma və üslubda müharibə haqda çox faktları izah edir. Mən ədəbiyyatçı deyiləm, amma bir çoxları kimi orta məktəb illərindən Azərbaycan yazıçıları ilə yanaşı, Avropa, rus dillərindən çevrilmiş roman və hekayələrin həvəskarı olmuşam. 60-70-ci illərdə hələ radio və televiziyanın təzə-təzə yayıldığı dönəmlərdə uzaq diyarlarda yaşayan xalqların həyat tərzi ilə qanlı müharibələr haqqında ədəbi əsərlər vasitəsilə tanış olurdum. İndi dərk edirəm ki, o vaxtlar müharibələrin mahiyyətini, dəhşətlərini, iştirakçılarının yaşadıqlarını geniş kütlələrə bədii əsərlər qədər təfsilatı ilə açıb göstərə biləcək ikinci güclü vasitə yox idi. Kitablar əsas bilik və məlumat mənbəyi idi. Qələmə alınan tarixi oçerk və monoqrafiyalar oxucuya müharibə dəhşətlərini yetərincə anlada bilmirdi. Eyni şeyi yüz ildən çoxdur davam edən Qarabağ münaqişəsi haqqında da demək olar. Əfsus ki, yüzillik tarixi olan bu müharibədən yazılmış kitablarımız, demək olar, yox dərəcəsindədədir. M.S.Ordubadinin 1905-1907-ci illərin döyüş xronologiyasını əks etdirən "Qanlı sənələr" kitabından başqa bu mövzuda ciddi ədəbiyyata rast gəlmək mümkün deyil. Elə bu kitabın özü də son illərdə, daha dəqiq desəm, SSRİ-nin süqutundan sonra üzə çıxdı. 1918-1920-ci illərdə Qarabağda baş verənlər, törədilən faciələr haqqında yazmağı ifrat bolşevik-erməni tandemi bizə yasaqlamışdı. Nədənsə bu qadağa yalnız bizə aid idi. Gənc yaşlarında ərəb ölkələrində tərcüməçi işləyərkən Sovet səfirliklərinin kitabxanalarında ermənicədən tərcümə edilmiş xeyli sayda roman görmüşdüm. Oradakı Sovet ailələri həmin kitabları oxumağa məcbur idilər. Onların əksəriyyəti Azərbaycanın, Türkiyənin əleyhinə yazılmış əsərlər idi. Ermənilərin hakim dairələri, imkanlı adamları belə kitablarin yazılmasını, tərcüməsini maliyyələşdirir və dünyada yayılmasını təşkil edirdilər. SSRİ-nin süqutundan və müstəqillik qazandıqdan sonra da bu xoşagəlməz tendensiya daha sürətlə davam etdi. Sahibkarlarımızın, biznesmen və məmurlarımızın çoxunun başı öz var-dövlətlərini artırmağa qarışdı və Qarabağ haqda düşünməyə nə vaxtları, nə də maraqları var idi. Təəssüf ki, o zaman Bakıda olan kitab mağazaları, kitab pasajlarının mütləq əksəriyyəti özəlləşdirilib ticarət obyektlərinə çevrildi. Nə yaxşı ki, son zamanlar bu boşluğu doldurmaq üçün "Bakı Book Center" mərkəzi yaradıldı. Bu müsbət hadisə müəyyən qədər az da olsa, yeni kitab mağazalarının açılmasına səbəb oldu...

Deyəsən, mətləbdən çox uzaqlaşdım... Bəli, son 30 ilə nəzər saldıqda bir-iki filmdən və yazıçı-publisist Fazil Güneyin "Qara qan" tarixi roman-trilogiyasından başqa milli faciəmizdən, ölüm-qalım mübarizəmizdən ətraflı şəkildə bəhs edən başqa sanballı material görmədim.

70-100 formatda yığılmış 1074 səhifəlik 65 fəsildən ibarət trilogiya oxucunu hər sətirdə ağlatsa da, yormur. Fəsillərin bir qismi müəllifin hekayətləridir, əsas ana xətlə, əsərin baş qəhrəmanları ilə əlaqəsi yoxdur. Məsələn, məşhur beynəlxalq terrorçu ABŞ-da hazırlanmış Monte Melkonyanın Qarabağda tutulub başının kəsilməsi, 3 il əsirlikdə qalmış, dəyişdirilməzdən öncə onurğa beyninə yad maddə yeridilmiş İlqar Mehdiyevin faciəli həyatı, İrəvandan qaçmış "Mən ərmənəm, hay deyiləm!" deyən Qarabağ ermənisinin yolda öldürülməsi kimi bir çox fəsillər buna misal ola bilər. Sonra anladım ki, müəllif ənənəvi üsuldan kənara çıxıb: bu tarixi trilogiyanın ana xətti əsərin baş qəhrəmanlarının keçdiyi yol deyil, müharibədir, Qarabağ savaşıdır! Buna görə də oxucu əsas süjetdən kənara çıxmağa cəhd etmir. Məncə, bu, bizim romançılıqda yeni bir üslubdur.

Romanda elə səhnələr var ki, oxucunun göz yaşları qəzəbə çevrilib boğazına tıxanır, onu nəfəs almağa qoymur. Əsər oxucuda təkcə hiss-həyacan duyğuları yaratmır, həm də onun bilik dairəsini genişləndirir. Müəllif soyuqqanlıqla bu tarixi qarşıdurmanın köklərini, dünyada doğurduğu rezonansı, onun orta əsrlərdəki səlib-xaç yürüşləri ilə səsləşdiyini göstərir.

Müəllif adamın qanını donduran erməni qəddarlığını, Şuşa həbsxanasında, Xankəndindəki xəstəxanada, girovların saxlandığı donuz tövlələrində azərbaycanlılara verilən işgəncələri necə bədii dillə təsvir edirsə, tarixi və siyasi məqamlara toxunmaq rahatlıqla publisistik dilə keçir. Əsirlikdən qurtula bilmişlərin danışdıqlarını romanın epizodlarına çevirir. Dövlət başçısının qərarı ilə 10 il əsir və itkin düşmüş, girov götürülmüş vətəndaşlarla iş üzrə Dövlət Komissiyasının üzvü olmuş müəllif əsirlikdən azad edilmiş vətəndaşlarımızın yazılı izahatlarından ad və soyadlarını saxlamaqla istifadə edib, özü də əsərin bədiiliyinə xələl gətirmədən məharət və ustalılqa... Mən indiyə kimi oxuduğum heç bir tarixi romanda belə ədəbi üsulla rastlaşmamışdım. Xankəndində girov saxlanılan, 13 yaşlı qızı ilə gecə-gündüz qul kimi işlədilən ananın faciəsi... Qızı zorlanmış ananı ertəsi gün ağacdan asılmış vəziyyətdə tapırlar... Kəlbəcər qızları düşmənə girov düşməmək üçün özlərini qayalardan atırdılar... Zivəli kəndində ermənilərlə ov tüfəngi ilə atışan Göyüş kişi ailəsinin, onlara sığınmış qonşularının girov götürüləcəyini görüb atışmanı dayandırır. Son patronları özləri üçün saxlayır. 18 yaşlı qızı Zəminəyə deyir ki, "sizin başınıza açılacaq dəhşətləri görməmək üçün ölüm yaxşıdır. Mən özümü vuracağam. Sən ürəklisən, nənəni, ananı, sonra da özünü vurarsan". Qız kəlmeyi-şəhadətini oxuyub üzünü qibləyə tutan nənəsinə kürəyindən atəş açır, amma özünün ürəyinə açdığı iki güllə yan keçir. Qızı Zəminənin qanına qəltan olduğunu gözləri ilə görmüş, 16 yaşında əsir götürülmüş bir neçə il sonra qurtulmuş kəlbəcərli Zabil Kamranoğlu yazdığı izahatında yaşadıqlarını bütün xırdalıqlarına kimi qeyd edir. Gerçəkdən "Qara qan" Qarabağ davasının salnaməsidir. Burada onlarla real epizodlar tarixi romanın səhifələrinə köçürülüb.

2003-cü ildə Prezident İlham Əliyevin "hücum diplomatiyasının" uğurlu nəticələri, hay-erməni yalanlarının ifşası, Bakının uluslararası toplantılara ev sahibliyi etməsi, düşmənin diversiya dəstələrinin darmadağın edilməsi, hərbçilərimizin yeni silahları mənimsəyərək ordumuzun modernləşməsi, Azərbaycan əsgər və zabitlərinin şücaətləri əsərdə layiqincə əksini tapıb. Çavuş Mübariz İbrahimovun, Macarıstanda NATO kurslarında Ramil Səfərovun qəhrəmanlıqlarına ayrıca fəsillər həsr olunub.

2016-cı ilin aprelində düşmənin növbəti diversiya qrupunu məhv edən Azərbaycan Ordusu hissələrinin əks hücuma keçərək Cəbrayıl, Füzuli və Tərtər istiqamətlərində təmas xəttindəki istehkamları qısa zamanda yararaq kəşfiyyat döyüşləri aparması müəllif tərəfindən ustalıqla təsvir edilib. Müəllif Aprel döyüşlərini və onun nəticələrini təsvir etdiyi fəsli "Son döyüşdən öncəki döyüş" adlandırıb. Son döyüş 44 günlük Vətən müharibəsi və ölkə Prezidentinin hamını sevindirən, qürurlandıran müsahibələri, hərbçilərin şücaəti və tarixi qələbəmiz olacaqmış. Bu zəfər gününü də görmək bizə qismət oldu...

Əsərin fəsillərinin birində müəllif Azərbaycan əsgərinin rəşadətini, məcburi köçkünlərin döyüş əzmini göstərərkən yazır: "Düşmən təkcə cəbhə xəttində minalar basdırmamışdır. Onlar hər bir Qarabağ "köçkününün köksündə də mina əkmişlər... yeni doğulan uşaqlar da sinəsi minalı doğulur. Gün gələcək, bu minalar düşmənin başında partlaycaq!.."

Bu yazını yazmaqda məqsədlərimdən biri də dostum, tələbəlik yoldaşım Fazil Güneydən açıq şəkildə soruşmaqdır: Bütün dünyaya səs salan möhtəşəm qələbəmizi bədii ədəbiyyatda əks etdirəcək son fəsillər nə vaxt işıq üzü görəcək? Axı dəmir yumruqla düşmənin başını partladan bu möhtəşəm qələbə son 200 ildə islam dünyasında analoqu olmayan bir hadisədir! Təəssüflə qeyd edirəm ki, indiyədək dövlətimizin maraqları rəsmi dairələr, ölkənin ideoloji-siyasi istiqamətini müəyyənləşdirən məsul dövlət məmurları bu tarixi anların, Vətən savaşının ensiklopedik məlumatlarını ehtiva edən kitabın təbliğindən kənarda qalmış və hətta onun təqdimatını belə keçirməmişdi. Hesab edirəm ki, bu sanballı, tarixi gerçəkləri əks etdirən kitabın hissə-hissə əcnəbi dillərə çevrilib nəşr edilməsi vacibdir. Kitabdakı süjetlərin çoxu qısametrajlı filmlərin mövzusu ola bilər.

P.S. "Qara" sözünün əsərdə göstərildiyi kimi, türkcə "böyük, torpaq və rəng" mənaları var. Bu tarixi qələbədən sonra bu sözün birinci mənası öz yerini alır - Qüdrətli xalqa böyük Qələbə, güclü siyasi lider çox yaraşır!

Rafiq ƏLİYEV

525-ci qəzet.- 2021.- 8 oktyabr.- S.11.