Demoqrafik böhrana aparan yol
Bu gün sosial həyatda demoqrafik baxımdan gənc və orta yaşlı
nəsil çoxluq təşkil edir və sosial həyatda daha aktiv mövqedə dayanırlar. Şəhərlərdə asudə vaxt
keçirmək üçün
lazım olan hər şey demək olar ki, bu yaş
qruplarına xitab edir. Reklamlar da onlar üçün çəkilir.
Demək
olar ki, hər şey gənclər və özlərini gənc hiss
edənlər üçündür.
Yaşlılara isə biz daha
çox parklardakı
skamyalarda, ayda bir dəfə bankomatların qarşısında,
adətən çayxanalarda
rast gəlirik. Həmçinin, şəhərdən kəndlərə doğru
yönəldikcə yaşlı
nüfuzun artdığı
müşahidə olunur.
Belə olduğu üçün
də hazırkı iqtisadi sistem də yaşlıları yox, məhz gənc və orta nəslin maraqlarını əhatə
edəcək şəkildə
formalaşıb.
Televizorda,
yaxud sosial şəbəkədə neçə-neçə "yaşlılıq
sığortası" reklamına
rast gəlirik? Gün ərzində neçə-neçə
sanatoriya, yaşlılara
baxım mərkəzi
reklamları ilə qarşılaşırıq? Yaşlı nəsillə bağlı
verilən tək mesaj ictimai nəqliyyatda
onlara qarşı diqqətli və hörmətli olmağımızla
bağlıdır. Amma
bir nəzəriyyəyə
görə, yüz il sonra
hər şey bundan çox daha fərqli olacaq. Bu gün reklamlar necə uşaqlar, gənclər və orta yaş
qrupunu əhatə edirsə, yüz il sonra
artıq reklamların
da, kapitalizmin digər qollarının da əsas hədəf
kütləsi yaşlı
nəsil olacaq. Bu nəzəriyyəyə görə, televiziyalarda uşaq bezi reklamından çox yaşlılar üçün
bez reklamları görəcəyik. Bankların
gənc ailələrə
ipotekayla ev
qazandırmaq siyasəti
pensiya sığortası
olaraq dəyişəcək.
Digər
bir çox xidmət sahəsinin də əsas hədəf kütləsi
məhz yaşlı nəsil olacaq.
Bu "Demoqrafik böhran"
fərziyyəsi Avropada
"İkinci demoqrafik
keçid" olaraq bilinir. Avropa bu keçidi
əsasən qadınların
cəmiyyətdəki rolunun
dəyişməsi ilə
əlaqələndirirlər. Ümumilikdə isə bu, iqtisadiyyat tarixində əhalinin hərəkətliliyini
izah etmək üçün hazırlanmış
və istifadə olunan bir nəzəriyyədir.
Demoqrafik
böhranın əsas
səbəblərindən biri
sənaye inqilablarının
təsiri ilə insanların həyat tərzində və "ailə" anlayışlarında
baş verən dəyişiklikdir. Dünyanın və ölkələrin əhalisində baş verən bu dəyişikliklərə
aydınlıq gətirmək
məqsədi ilə
ilk dəfə 1750-ci ildə
Avropada "Demoqrafik keçid" nəzəriyyəsi
formalaşdırılıb. Bu nəzəriyyəyə görə, əhalinin hərəkətliliyi tarixən
dörd əsas mərhələdən keçib.
Dünya
əhalisi arasında baş verən nüfuz dəyişikliyi sənayeləşmədən əvvəl,
sənayeləşməkdə olan dövr, sənayeləşmiş cəmiyyətlərin
dövrü və sənayeləşmədən sonrakı
dövr olaraq dörd mərhələyə
ayrılır.
İlk dəfə
Qərbi Avropa ölkələrində müşahidə
edilən bu demoqrafik keçidlər sonradan gecikmə ilə də olsa, digər ölkələri də əhatə edib və etməkdədir.
Birinci mərhələ
sənayeləşmədən əvvəl - feodalizm və lap əvvəlki ibtidai dövrlərə təsadüf edir. Həmin dövrdə
iqtisadiyyatda insan əməyi böyük əhəmiyyət kəsb
edirdi. Əkinçinin də, maldarın
da çoxlu işçi qüvvəsinə
ehtiyacı vardı.
Bu da ailələrdəki
uşaq sayına təsir edirdi. Doğuş və ölüm sürətinin demək olar ki, başabaş
getdiyi bu mərhələ ən çox da əkinçiliyin
yüksək olduğu
bölgələrdə müşahidə
olunurdu. Tarlada işləmək
üçün işçi
qüvvəsinə ehtiyacı
olan kəndlilər təbii olaraq çoxuşaqlı ailələrə
çevrilirdilər. Buna
rəğmən, həmin
dövrdə uşaq ölmləri də çox idi. Tibb elminin yetərincə inişaf etməməsi, təhsilsizlik, gigiyena haqqında məlumatın
azlığı, doğuş
üzərində nəzarətin
olmaması və sair bir sıra
faktorlar həmin dövr üçün doğuşla yanaşı,
uşaq ölümlərinin
sayını da artırırdı. Beləcə, ilkin mərhələdə
doğuş və ölüm halları çoxalma xətti ilə ən yüksək səviyyədə
idi.
Sənayeləşmənin başladığı, şəhərləşmənin
sürətləndiyi bir
dövrdə elmdə
yeniliklərin və əhali arasında informasiyanın artması ölüm hallarının
azalmasına səbəb
oldu. Bu, ikinci mərhələ doğuşun
çox, ölüm hallarının isə azaldığı mərhələ
idi və daha çox modernləşmə dövrünü
yaşamağa başlayan
xalqlarda müşahidə
olunurdu. Həyat səviyyəsinin
yüksəlməsi, təhsilin,
infrastrukturun əvvəlki
dövrə nəzərən
nisbətən yaxşılaşması,
gigiyena ilə bağlı biliklərin formalaşması kimi təsirlər sayəsində
ölüm halları
azalırdı. Amma
doğuş üzərində
şüurlu nəzarət
hələ tam formalaşmadığından
insanların say artımı
davam etməkdə idi. Bu da sənayeləşmə-şəhərləşmə
mərhələsində dünyada
"əhali bumu"na səbəb oldu.
Sənaye inqilabını tamamlamış
cəmiyyətlər üçüncü
mərhələyə də
keçə bildilər. Üçüncü mərhələ həm doğuş, həm də ölüm hallarının minimuma düşdüyü dövr
kimi xarakterizə olunur. Bu mərhələdə
insanların doğuş
üzərindəki şüurlu
nəzarəti artmış,
həm uşaq ölümləri, həm
də orta yaş insanların arasında ölüm halları azalmağa başlamışdı. Bunun səbəbi
də şəhərləşmə,
tibbin inkişafı, infrastrukturun daha da yaxşılaşması
ilə insanların həyat səviyyəsinin
yüksəlməsi idi.
Beləcə, demoqrafik bərabərlik
azalma xətti ilə yenidən təmin olundu.
Digər tərəfdən şəhərləşmə,
ağır işlərin
artıq böyük dəzgahlar vasitəsi ilə görməsi, komputerləşmə insan
gücünə ehtiyacı
minimuma endirməkdədir. Artıq böyük
fabriklərin də əvvəlki qədər
işçi gücünə
ehtiyacı yoxdur.
Bununla bərabər, artan məktəb xərcləri,
tibbi xərclər, ehtiyacların dəyişməsi
böyük ailələrin
getdikcə kiçilməsinə
səbəb olur.
Buna görə nənə-babalarımız ailədə
10-11 uşaq idilərsə,
yeni dövrdə bir ailədə maksimum 2, ya 3 uşaq dünyaya gəlir. Yaşayış xərclərinin artması, insanların günün böyük bir hissəsini işdə keçirməsi
də uşaq doğmaq istəyini azaldır. Beləcə, cəmiyyətlərin yaşlanma dövrü başlayır. Bu son - dördüncü mərhələdə
dünya əhalisi arasında, əksərən
həm ölüm halları, həm də insan artımının
sürəti daha da azalıb. Post-modern dövr adlandırılan
bu dördüncü mərhələdə demoqrafik
tarazlıq tam təmin
olunsa da, getdikcə yenidən demoqrafik böhrana aparır.
Bu gün bır
sıra Qərbi Avropa ölkələri, Yaponiya, ABŞ, Kanada kimi ölkələr dördüncü mərhələni
yaşayır. İnkişafda olan ölkələrin
üçüncü mərhələdə
olduğu deyilsə də, bu mərhələlər
bir cəmiyyətin fərqli təbəqələri
arasında fərqlilik
göstərə bilir.
Bütün bu mərhələlərdən
modernləşmiş hər
bir cəmiyyət keçib. Bu gün inkişaf etmiş bir sıra Avropa ölkələri hazırda
bu dördüncü mərhələni yaşayır
və onun gələcəkdə səbəb
olacağı iqtisadi fəsadları aradan qalırmaq üçün
tədbirlər görməkdədir.
Ölkəmizdə evlilik yaşının artması, doğuş sayının azalması kimi faktorlar bizim də bu
demoqrafik mərhələyə
gələcəyimiz reallığını
qaçılmaz edir. Məsələn,
ən son açıqlanan
rəsmi məlumatlara
əsasən, Azərbaycanda
rəsmi nikaha daxil olan kişilərin
orta yaş həddi 30-a, qadınların
orta yaş həddi isə 25,2-yə yüksəlib. Bununla yanaşı, son üç
nəsil arasındakı
ailələrdə uşaq
sayını nəzərə
alsaq, ölkəmizin də dördüncü mərhələnin astanasında
olduğunu təxmin etmək mümkündür.
Biz də həmin
mərhələyə çatanda
artıq sosial sahədə görülən
işlər öz istiqamətini dəyişməyə
başlayacaq. Məsələn,
bu gün dünyanın ən qabaqcıl ölkələrində
təhsil sistemində
ən çox ehtiyac duyulan peşələrdən biri
müəllimlik yox, yaşlı insanlara baxıcılıqıdır.
İnkişaf etmiş ölkələr
özlərində yetərincə
işçi qüvvəsi
olmadığına görə,
dünyanın dörd
bir yanından yaşlılara qulluq etmək üçün bacarıqlı işçi
qüvvəsi yığmaqdadır.
Hazırda Danimarka, Kanada, Almaniya və bir sıra
ölkələr minimum şərtlərlə
üçüncü dünya
ölkələrindən işçi
qəbul edirlər.
Vaxt gələcək bütün dünya əhalisi arasında yaşlı nüfuzun artması səbəbilə əsas alıcı gücü də onlar təşkil edəcəklər. Bu da bütün reklamların və bütün xidmətlərin daha çox yaşlılara uyğunlaşdırılması deməkdir. Beləcə, bu günün dünyası nə qədər sürətli və cəlddirsə, yüz il sonranın dünyası o qədər yavaş və ləng olacaq. Həyat yaşlıların sürətində - yavaş axmağa başlayacaq. Əgər demoqrafik böhrana gedən bu mərhələ dövlətlər tərəfindən vaxtında tənzimlənməzsə, bu hal cəmiyyət və ölkələrin iqtisadiyyatı üçün bir sıra ciddi problemlər yarada bilər.
Məsələn, demoqrafik dəyişikliklərin ən əhəmiyyətli nəticələri cəmiyyətlərin sağlamlıq səviyyəsi və sağlamlıq xərcləri ilə bağlıdır. Əhali sayı yüksək və dinamik olan ölkələrlə yaşlı əhalisi çoxluq təşkil edən ölkələr arasındakı xəstəliklər də, tibbi tələbatlar da, alıcılıq gücü də çox fərqli olacaq. Bu da bəzi ölkələrin iqtisadiyyatının sürətlə geriləməsinə səbəb ola bilər.
Bu səbəbdən demoqrafik
baxımdan əhali sayının düzgün
tənzimlənməsi, təşfiq planlarının həyata
keçirilməsi həm sosial həyatda,
həm iqtisadi baxımdan ölkələr
üçün qaçılmaz strategiya olaraq görünür.
Natəvan ABDULLA
525-ci qəzet.- 2021.- 12 oktyabr.- S.12.