Qanla yazılmış dastan

27 sentyabr Anım Gününə yaxın televiziyada anonslarda çox sevdiyim bir parça tez-tez göstərilirdi: dövlət başçısının Cıdır düzündə fikrə gedərək addımladığı, nəzərlərini hərdən uzaqlara - dağlara dikib dediyi sözləri xatırlayıram: "...Xalqın barışmaz ruhu, əlbəttə ki, əsas faktorlardan biri idi. Çünki biz Qarabağı unutmadıq. Hər qarış torpaq bizim torpaqdır. Və onları biz azad etməli idik. Bizim borcumuz idi: xalq qarşısında, tarix qarşısında, gələcək nəsillər qarşısında. Bu borcu biz şərəflə yerinə yetirdik".

Biz, həqiqətən, bu borcu şərəflə yerinə yetirdik. Hər kəs döyüşdü, hər birimiz döyüşdük. Əsgərlərimiz ön cəbhədə silahı, canı-qanıyla, ölkə başçımız siyasi və idarəetmə cəbhəsində, xalqımız isə bütün ruhu, malı-canıyla əsgərimizin, dövətimizin arxasında dayandı, o cəbhənin əsgərinə çevrildi. Bu döyüşdə bir cəbhə də vardı: qələmi ilə döyüşənlərin cəbhəsi. Bu cəbhənin "döyüşçü"lərinin birgə yaradıcılıq toplusu - "Qarabağ dastanı" kitabı qarşımdadır. Uzun zamandır mütaliə etdiyim, yazıçı və şairlərimizin vətən sevgisini, Qarabağ haqda duyğu və düşüncələrinin ifadəsi olan şeirlər, publisistik məqalələr, esselərdən ibarət böyük bir toplu! 527 səhifəlik kitab 2021-ci ilin iyun ayında nəşr olunub. Çox böyük məsuliyyətlə, diqqətlə seçilmiş, bir-birinin təkrarı olmayan mətnlərin əvvəlində - ilk səhifədə Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin 04 oktyabr 2020-ci il müraciəti diqqəti cəlb edir: "Əziz həmvətənlər! Bu gün Cəbrayıl şəhəri və Cəbrayıl rayonunun 9 kəndi işğaldan azad olunmuşdur! Bu tarixi hadisə münasibətilə bütün Azərbaycan xalqını ürəkdən təbrik edirəm!.." Sonra ardıcıl olaraq Qarabağın bölgələrinin azad olunması haqda ölkə başçımızın televiziyada izlədiyimiz çıxışları və Azərbaycan Respublikasının birinci vitse-prezidenti Mehriban Əliyevanın xalqa müraciəti bu müraciətlərin davamı kimi dərc olunmuşdur.

Əsas mətnlər Rəşad Məcidin "Şuşa havasının əritdiyi nisgil" adlı yazısı ilə başlayır. Burada kitaba daxil olan şeirlər, esselər və publisistik mətnlər haqda anonslar verilir, həm də müəllifin İkinci Qarabağ döyüşləri, Şuşa, Qarabağ haqda düşüncələri yer alır. Kitabı vərəqlədikcə bəzi müəlliflərin yaradıcılığı ilə elə burada ilk dəfə tanış olduğum yazıların necə dərin səmimiyyətlə, böyük vətəndaşlıq duyğusu, xalqın, ölkənin taleyindən narahatlıq duyğusu ilə yazıldığının şahidi oluram. Qarabağ haqda, şəhidlərimiz haqda çox dastanlar, iri həcmli romanlar yazılacaq, çox nəğmələr qoşulacaqdır. "Qarabağ dastanı" bu əsərlərin ilk qaranquşu kimi qələm əhlini bu sahədə öz istedad və qabiliyyətini sanki sınaqdan çıxarmağa səsləyir.

Yazı müəlliflərinin, demək olar ki, əksəriyyətinin həyatı, tərcümeyi-halı birbaşa Qarabağla - Şuşa ilə bağlıdır. Yazıçı İlyas Əfəndiyevin bütün romanlarını, hekayə və dram əsərlərini oxumuşam. Onun əsərlərində Şuşa həyatı, Qarabağ mühiti qabarıq təsvir olunub. Ədəbiyyatımızda mükəmməl şəcərə əsəri hesab olunan "Geriyə baxma, qoca" romanı, "Üçatılan", "Sarıköynəklə Valehin nağılı" əsərləri, "Xurşidbanu Natəvan", "Mahnı dağlarda qaldı" dramları və başqa əsərlərində Qarabağın keçmiş və müasir tarixi mənzərəsi ustalıqla qələmə alınmışdır. Bu estafeti atadan oğula keçən irs kimi ələ alan Elçin Əfəndiyevin "Şuşanın dağları başı dumanlı" məqaləsindən aldığım təəssürat bir romandan aldığım təəssüratdan da zəngidir. Əsasən M.P.Vaqifin məqbərəsinin açılışından və Ümummilli lider Heydər Əliyevin açılışda iştirakından bəhs edən məqalənin çox maraqlı nüansları diqqəti cəlb edir: "Rauf Hacıyevlə yanaşı dayanmışdıq. Birdən rusca məndən soruşdu:

- Mən necə bəstəkaram?

Məşədi İbad demişkən, fikrimdən keçdi ki, heç hənanın yeridir? (Amma sən demə, yeriymiş)

- Əla, - dedim və doğrudan da, bu fikirdəydim ki, Rauf bizim iki-üç ən gözəl melodiyaçılarımızdan biridir.

Rauf:

- Ancaq mən Şuşada anadan olsaydım, - dedi, - Şuşada böyüsəydim, bundan iki dəfə artıq əla bəstəkar olardım...

Şuşa mühitini təsvir etmək səriştə, bacarıq, zövq tələb edir... Mühit öz-özünə yaranmır, mühiti insanlar yaradır. Biz bu insanları Haqverdiyevin hekayələrində, Nəcəf bəyin pyeslərində, Üzeyir bəyin komediyalarında, Çəmənzəminlinin, İlyas Əfəndiyevin əsərlərində görmüşük, tanımışıq. Bu mühiti, bu koloriti Fikrət Əmirovun, Soltan Hacıbəyovun, Niyazinin simfoniyalarında, Xan və Seyid Şuşinskilərin, Bülbülün və Rəşid Behbudovun ifalarında hiss etmişik və Cıdır düzünə qaranlıq düşəndə hərdən adama elə gəlir ki, elə bil birdən-birə Niyazinin idarəsi ilə "Koroğlu" uvertürası səslənir".

E.Əfəndiyevin bu sözləri diqqətimi xüsusən cəlb etdi. Sanki ölkə başçısının Şuşaya tez-tez etdiyi səfərləri, oraya can atmasının izahını verir: "Şuşa koloritini hiss etmək üçün heç olmasa bir dəfə Şuşaya gəlmək lazımdır, onsuz da bir dəfə Şuşaya gələndən sonra tez-tez gəlmək istəyəcəksən".

E.Əfəndiyevin bir neçə il əvvəl bir müsahibəsindən bu sözləri xatırlayıram: "...Həyat boş və mənasızdır... Puçdur". Görən, indiki şəraitdə də, Qarabağı aldığımız, şərəfli tarixi günləri yaşadığımız vaxtda da bu fikrində qalırmı sevimli yazıçımız? Yaşamımıza məna verən, dəyərli edən bu günləri yaşadığım üçün, bu hisslərə görə Tanrıya və Azərbaycan əsgərinə, dövlət başçımıza minnətdarlıq duyğusunun həyatım boyu məni tərk etməyəcəyinə əminəm. Və bunun Elçin Əfəndiyev üçün də belə olacağını düşünürəm.

"...Sənət adamları üçün əslində Şuşa böyük bir yaradıcılıq evi idi... Şuşa azad olunandan sonra Fərhad Bədəlbəyli Polad Bülbüloğluyla birlikdə Şuşaya getmişdi və Fərhad deyir ki, orada diz çöküb dedim:

- Şuşa, bizi bağışla! - Yazıçının fikirləri ilə səsləşən bir fikri deyim ki, bu sözləri düşmənə fürsət vermək, onun iyrənc, vəhşi qəsdlərinə, qarı düşmən olmasına inanmamaq, sadəlövhlüyümüzün cəzasını çəkməyimiz kimi o vaxtkı nəslin hər birinin özünü ittihamının təzahürü kimi qəbul edirəm.

"Qarabağ dastanı" kitabında bölgənin bütün rayonlarından olan şair və yazıçılarımızın təəssüratları, xatirələri, bədii yaradıcılıq nümunələri öz əksini tapıb. Aran Qarabağının ürəyi olan və indiki vəziyyətinə görə Qarabağın Xirosiması adlandırılan Ağdam haqqında yazıçı Aqil Abbasın "Evimi sökə bilərsən, torpağımı yox" adlı məqaləsi müəllifin ilk uşaqlıq və gənclik xatirələri ilə indiki Ağdamın görünüşü, ora səfərdən aldığı təəssüratların ağrılı, səmimi ifadəsi ilə diqqəti cəlb edir: "İnşallah, yenidən tikəcəm. Özü də elə olduğu kimi... Minalardan təmizlədiyinə görə ANAMA-nın rəhbərliyinə ...xüsusi təşəkkür edirəm".

Kitabın əsas müəlliflərindən biri, AYB sədrinin birinci müavini Rəşad Məcidin "Qorxu" adlı məqaləsi hər birimizin fikrinin ifadəsi olan bu sözlərlə bitir: "Allah heç kimə, heç bir xalqa belə namərd düşmən qismət eləməsin! Vəhşi millət, səninlə necə yanaşı yaşamaq olar? Bizim şəhərlərimizi niyə bu günə qoymusan? Etdiklərinin beş qat artığına layiqsən!.." Doğrudan da, düşmən sarıdan "bəxtimiz gətirib". Dünyanın ən məkrli, hiyləgər və qəddar düşmənini sanki Allah bizim taleyimizə yazıb: rus, fars, erməni...

Xalq yazıçısı Kamal Abdullanın "Müharibə və onun ədəbi-bədii əks-sədası" məqaləsi, demək olar ki, bütün ədəbi-bədii cameəni düşündürən bir məsələni də önə çəkib: "...Niyə bizdə hələ də müharibə mövzusunda mükəmməl əsər yazılmır, yaxud az yazılır?.. Mənim aləmimdə bunun bir səbəbi var: indi bu mövzunu işləmək heç də asan deyil. Əsgər Murovdağda, sən burda. Əsgər Qarabağda, sən burda. Hər şeyin öz vaxtı, öz vədəsi var. Gərəkdir ki, sən özün əsgərin ardınca Murovdağa çıxasan. Şuşada, Cıdır düzündə gəzişəsən... Ağdam bazarının uçqunları qarşısıda durub nə zamansa "qədd tutmuş" canlı bazarda səslənən, indi isə bu "bazar" adlı məzarın içində gizlənmiş səsləri yerin dibindən çıxarasan, dinləyəsən. ...Gərəkdir ki, Laçında Zınqırovlu çeşmədə üzünü... yumayasan. Üzünə su çırpasan... Gərəkdir ki, Xankəndindən Xocalıya gedən yolda sağa - Malbəyliyə dönəsən və o yoldan soruşasan: Burdan keçən zavallı qəriblər nə oldu? Onların günahı nəydi - onların ah-naləsini o yol unutmuş ola bilməz... Sən torpağın ruhunu eşidəcəksən. Bu ruhun səsi hıçqırıq dolu bir pıçıltı olacaq. O pıçıltını eşidəndən sonra sən yaza biləcəksən".

Bu böyük tarixi hadisənin - Qarabağ müharibəsinin hər gününə, hər şəhidinə, qazisinə, əsgərinə romanlar həsr etmək olar. Bu, elə bir döyüşdür ki, dünya hərb tarixində görünməmiş ehtişamlı hərbi manevrlər, üsullar tətbiq edilərək 30 il öz mövqeyində möhkəmlənmiş düşməni 44 günə darmadağın etdi. Artıq azad olunmuş torpağımızda, o döyüşlərin baş verdiyi müqəddəs ərazilərmizdə istənilən yaradıcı adam üçün nəsə öyrənmək, yazmaq, çalışmaq üçün şərait var. Necə deyərlər, "hodri meydan". Əminəm ki, yazılacaq əsərlər indiyəcən Qarabağ haqqında yazılmışlardan daha çox mükəmməl və dünya arenasına çıxarıla biləcək şedevr əsərlər, filmlər olacaq. Məsələn, Mel Gibsonun "Cəsur ürək", "Patriot" filmləri kimi. Onu da deyim ki, "Qarabağ dastanı" kitabında rəssam Sehran Allahverdinin müharibə və Azərbaycan əsgəri mövzusunda çəkilmiş rəsm əsərlərini də görmək istərdim. Hər biri bir romana dəyən mükəmməl tablolardı. Həmçinin: "Qarabağ mövzusunda yazılmış əsərlərin müsabiqəsi keçirilsə, bu əsər ən önəmli yerlərdən birinə layiq olardı", - rəyi yazılmış "Vəsiyyət" əsəri də kitaba xüsusi məna qatardı.

Qarabağ bizim səs beşiyimzdir. Uzun illər bundan əvvəl Qarabağda yaşamış onlarla musiqiçilər haqda Firidun Şuşinskinin böyük bir tədqiqat əsərini oxumuş və bu qənaətə gəlmişdim ki, bizim səsimizi dünyaya Qarabağ çatdırır. Əsəd Cahangirin "Səs" essesi bu baxımdan böyük maraq doğurur. "Qarabağ dastanı" kitabında yer almış esse modern üslubu, olaylara kreativ baxışı və onun ifadəsi ilə elə fərqli, maraqlı ideyalar sərgiləyir ki, təəccüblənməmək olmur. Modern düşüncənin məhsulu olan essenin Qarabağla, Azərbaycanla bağlı dərin fəlsəfi məqamlarından bir neçəsini oxucularla bölüşmək maraqlı olar: "...Üzeyir bəy sənət peyğəmbəridir. Onun "Quran"da xatırlanan 28 peyğəmbərdən birinin adını daşıması da təsadüfi deyil... Üzeyir bəy Qarabağın uca məqamlardan aldığı elə bir nəfəsiydi ki, söz, səs və rəngin metafizik sıralanmasını pozaraq onları bir araya gətirir və teatra çevirirdi... Biz Qarabağı itirməmişdən Qara Bağı və səsi itirdik. Bəlkə, buna görə Qarabağ uğrunda mübarizədə vətənpərvərlik pafosuyla dolu hay-küyümüz Allaha çatmadı... Musanın qövmü kimi biz də öz suçumuzdan səhralara düşmüşdük... Musa qövmünün meditasiyası qırx, bizimki otuz il çəkdi".

Yazıçı Mehriban Vəzirin "Qarabağın məşhur xanımları" adlı məqaləsi burada yaşamış məşhur xanımlarımızın həyatı, tərcümeyi-halı haqda məlumatla paralel, həm də Pənahəli xan Cavanşirin dövründən tutmuş XIX əsrin sonlarınacan Azərbaycan tarixinə aid bir çox hadisələri özündə əks etdirir. Məqalənin dili çox oxunaqlı, sadə, anlaşıqlıdır. Oxucu ilk cümlədən sehrlənir. Pənahəli xanın Nadir şahın sarayından qaçıb Qarabağda özünə xanlıq yaratması ilə başlayan hadisələr İbrahim xanın övladlarının - qızları Ağabəyim ağa və Gövhər ağanın, xan qızı Natəvanın, maarifpərvər, ziyalı xanım Həmidə Cavanşirin taleyinin təsviri ilə davam edir. İbrahim xanın qardaşı oğlu Məhəmməd ağa Batmanqılıncla Ağabəyim ağa arasında olan əfsanəvi, əbədi sevgi, Məhəmməd ağanın qətlə yetirilməsi, xan qızının Fətəli şaha ərə verilməsi və heç vaxt şahın zövcəsi olmaması, Fətəli şahın Ağabəyim ağaya böyük ehtiramla yanaşması, xan qızının sarayda keçən həyatı, fəaliyyəti, ingilis kraliçasının ona hədiyyə göndərməsi, Fransa kraliçası ilə görüşü, imperator Napoleona məktub göndərməsi maraqlı məqamlardandır. Xüsusən Məhəmməd ağa Batmanqılıncın M.P.Vaqifi Ağabəyim ağa üçün İbrahim şahın yanına elçi göndərməsi, Vaqifin isə orada qızı öz oğlu Əli ağa üçün istəməsi mənim üçün yeni tarixi faktlar idi. Mehdiqulu xanın yeganə qızı Natəvanın həyatı, onun əri Xasay xanın bir erməni "donosçu"sunun xəbər verməsi ilə (Şeyx Şamillə gizli əlaqədə günahlandırılırdı) həbs olunub güllələnməsinə aid faktlar da maraq doğurur. Həmidə xanım Cavanşirin maarifçilik fəaliyyəti, mətbuat tariximizdə misilsiz xidmətləri də məqalədə geniş işıqlandırılmışdır.

Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlının "Biz qayıtmışıq" məqaləsində Ağdam, Şuşa, Qarabağın digər şəhərləri haqda düşüncələri, bir şair-vətəndaş kimi ölkənin gələcəyi haqda narahatlığı öz əksini tapmışdır. "Qarabağa dönüş" poeması şərəfli tarixi keçmişimizdən tutmuş bu günəcən keçdiyimiz çətin yolları işıqlandırır. Əsər ölkənin azad, müstəqil, xoşbəxt gələcəyinə böyük ümid və inamın təzahürü kimi mükəmməl ədəbi nümunədir.

"Qarabağ dastanı"nın sonrakı bölümündə Azərbaycan şairlərinin Qarabağa və onun cənnət guşələrinə həsr olunmuş şeirləri verilmişdir. V.Bayatlı Odər, R.Rza, B.Vahabzadə, Q.Qasımzadə, X.R.Ulutürk, R.Rövşən, M.İsmayıl, X.Məmmədov, A. Laçınlı, Q.Ağsəs və başqa şairlərin seçilmiş şeir örnəkləri yaddaqalandır.

Kitaba Rəşad Məsidin "Qələmsiz yazılanlar" silsləsindən seçilmiş "Şuşa gör nələr eylər" yazısı yekun vurmuşdur: "Əziz Şuşa! Səni görmək, sənə qovuşmaq yanğısından üstün nə ola bilər?! Hansı hiss bu həyəcanla tən gələr? Az qala, Daşaltıda əks-səda verən, Cıdır düzündə eşidilən bu ürək çırpıntılarını necə duymamaq olar?

Əlimi uzadıb ulduzlarını sığallasam, daşını-torpağını oxşayıb gözlərimin üstünə qoysam, günahımdan keçərsənmi? Son dəfə 1991-ci ilin payızında tək-tənha baş çəkdiyim, hüznlü, bənizi saralmış Cıdır düzü məni əfv edərmi? Şuşa məni bağışlayarmı?

Kim bilir, bəlkə, bağışlanmamaq qorxusu itirmək qorxusundan daha ağırdır. ...Hamılıqla hüzurunda diz çökərək: "Bizi bağışla, Şuşa!" - deyib bəraət istəsək, bizi əfv edərsənmi?" - Bu, bir azərbaycanlı - qarabağlı vətəndaşın şəxsən öz suçu olmasa da, bütöv bir xalqın, dövlətin öz vətəndaşlarının bədbəxt taleyində, onun dünya siyasəti meydanında səriştəsizlik, tənhalıq və sadəlöhvlükdən irəli gələn uğursuzluqlarında günaha görə sanki ibadət zamanı olduğu kimi, açılan əllərinin bağışlanma yalvarışıdır. Biz özümüzü o zaman bağışlarıq ki, 80-ci illərin sonundan üzü bəri Qərbi Azərbaycandan zülm və zorakılıqla qovulan, yandırılan, qarlı yollarda donub qalan, sonra bir-birinin ardınca əldən gedən rayonlarda həlak olan, girov qalan, cəbhədə başıpozuq hərbi dəstələrdə var-gücü ilə düşmənlə qeyri-bərabər döyüşə girən, çətin şəraitdə döyüşün bütün ağırlıqlarına sinə gərən, şəhid olan minlərlə oğullarımızın, qızlarımızın qisası tam alınsın. Biz adətən Qarabağ deyəndə Şuşanı düşünürük. Qarabağ təkcə Şuşadan ibarət deyil axı. Qarabağ qiymətli bir üzükdür, Şuşa onun ziqiymət qaşı: "Əgər üzük yoxsa, qaşı neylərəm?"

M.Şoloxovun bir romanından denikinçi ağ qvadiyaçının bu sözlərini unutmuram: "Ayağımızın altından torpağı çəkirlər! Bizi istinaddan məhrum edirlər!" Ayağımızın altından toraqlarımızı çox çəkdilər, ayılmadıq, səsimiz zəif çıxdı. Səsi çıxanları isə aradan götürdülər. Dünyanın murdar siyasətinin zaman-zaman qurbanına çevrildik. Ancaq illərlə içimizə yığılıb qalmış qisas, dözümsüzlük hissi daim qanımızda coşan, bizi tərk etməyən döyüş hissi artıq zamanı gəlmiş bir işi başa çatdırmağa sövq etdi. Şuşanın alındığı gün Prezident İlham Əliyevin xanımı ilə bərabər Şəhidlər xiyabanını ziyarət etməsini, oradan Şuşanın alınmasını elan etməsini xatırlayıram. Əvvəlki çıxışlarında son dərəcə sevinc, coşqu ilə dediyi xəbəri indi hədsiz kədərli, göz yaşları içərisində elan edirdi. Dünyam uçdu, altında qaldım sanki."Nəsə var, nəsə var... Böyük bir maneə, təhlükə var", - deyə düşündüm. Bir neçə gün sonra isə sərhədlərimizdən üzü bəri adlayıb gələn rus tanklarını görəndə yazdım: "Elə bil ürəyimin üstündən adlayıb gəlirlər". Qarabağın içində yenə yad cisim, virus kimi qaldı düşmən. Bax bu işi sonacan başa çatdırsaq, sərhədlərimizi bütövləşdirsək, o zaman qisasımız tam başa çatacaq. İşlərin gedişi, intuisiya deyir ki, "dəmir yumruq" daha da güclənmiş və düşmənin başı birdəfəlik əziləcəkdir.

"Yaşlı adam dünyadan gedəndə keçmişini qoyub gedir, cavan adam isə özüylə gələcəyini aparır (Anar)". Şəhidlərimizin gələcəyini sonrakı nəsillər xoşbəxt, bütöv Azərbaycanda davam etdirib yaşayacağına böyük ümidlər bəsləyir və inanıram.

Həcər

525-ci qəzet.- 2021.- 13 oktyabr.- S.14;17.