Regional inkişafın görünməyən tərəfi

Ölkənin inkişaf səviyyəsi vətəndaşların həyat şəraitinə və rifah səviyyəsinə təsir göstərən ən əsas amildir. Bu səbəbdən bütün ölkələr iqtisadi inkişafa nail olmağı hədəfləyir. İqtisadi inkişaf anlayışı ölkələr üçün xüsusilə, İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə böyük əhəmiyyət qazandı. Bu, xüsusilə də inkişaf etməkdə olan ölkələri narahat edən əsas məsələdir. Çünki bir ölkənin iqtisadi inkişafı dedikdə, onun ümumi inkişaf səviyyəsi nəzərdə tutulur. İqtisadi inkişaf, ölkənin iqtisadi, sosial, siyasi və mədəni tərəfləri ilə bir çox cəhətdən inkişafı deməkdir.

İnkişaf prosesi isə təktərəfli yox, planlı və proqramlı şəkildə ölkənin bütün regionlarını əhatə edəcək formada aparılmalıdır.

Bir ölkənin əsas iqtisadi gücünü onun istehsal həcmi, vergi daxilolmaları təşkil edir. İstehsal, sənaye yoxdursa, vergi də azdır, inkişaf da. İqtisadi inkişafa istehsal və adambaşına düşən gəlir artımı ilə yanaşı, struktur dəyişiklikləri, texniki və institusional tənzimləmələr, istehsal strukturundakı dəyişikliklər və sektorlar arasında resurs bölgüsü də daxildir. Bu baxımdan ölkəmizdə də dövlət qurumları arasındakı əlaqələr, iş birlikləri böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Məsələn, İqtisadiyyat Nazirliyi, Mərkəzi Bank və Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi arasındakı iş birliyi və ortaq bir layihənin dəstəklənməsi regional inkişaf üçün təşviq xarakterli addımların atılması baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Qurumlararası bu cür əlaqələr ölkə səviyyəsində iqtisadi artımın təmin olunması üçün vacib xüsusiyyətdir.

İqtisadi artım baxımından vacib olan məqamlardan biri də budur ki, iqtisadi inkişaf yalnız mövcud olanın kəmiyyət artımını deyil, həm də müsbət mənada yeni bir quruluşun yaradılmasını tələb edir. Başqa sözlə, iqtisadi inkişaf iqtisadi və sosial-siyasi inkişafı və sosial rifah artımını da əhatə etməlidir.

İqtisadi inkişafın əsas dayaq nöqtəsi olan regional inkişaf

Qeyd etdik ki, iqtisadi, siyasi, inzibati, hüquqi və sosial-mədəni faktorlar iqtisadi inkişafın müəyyənediciləridir. Bir ölkənin iqtisadi inkişafı təkcə meqapolislərin hesabına yox, regionların, həmin regionlarda qurulmuş təsərrüfat və sənaye strukturlarının hesabına böyüyə bilər. Bu tarazlıq təmin olunmadıqda isə, böyük şəhərlərdə inkişaf, rayon və qəsəbələrdə geriləmə gedir. Kənd təsərrüfatı, sənaye yaşlı təcrübə və gənclik gücünün vəhdəti ilə idarə olunmalıdır. Amma son illərdə müşahidə olunan budur ki, gənc nəsil regionlardan ayrılır, böyük şəhərlərə pənah aparır, az maaşa, kirayə evlərdə yaşamağa özlərini məhkum edirlər. Bu da onu deməyə imkan verir ki, regional inkişaf, təkcə banklar və xüsusi layihələrlə yox, həm də psixoloji təşviqlə mümkün ola bilər.

Bu məqamda uğur anlayışının, əməyə, alın tərinə verilən dəyərin yenidən formalaşdırılmasının vacibliyini anlayırıq. Yeni texnologiyalardan yetərincə istifadə olunmayan kənd həyatı çətin və yorucudur. Xüsusilə qadınların ağır yük və təzyiq altında çalışdıqları kənd həyatını yeni nəsil qadınlar yaşamaq istəmirlər. Bu səbəbdən də kəndli bir kişi ilə evlənmək istəyən qadınların da sayı zaman keçdikcə azalır. Belə bir mənzərə yaranır ki, yaxşı bir ailə qurub, əl-ayağı təmiz yaşamaq üçün şəhərlərə köç qaçılmazdır. Bu minvalla qulluq sahibi olmaq arzusu ilə kənd-kəsəyini tərk edən gənclər şəhər həyatının xidmət sektorunda dolanışıqlarını təmin etdirməyə çalışırlar. Görünür, kənd təsərrüatı məhsullarının vergidən azad edilməsi də bizdə bu sahəyə marağı artırmır. Bunun bir səbəbi də ölkəmizdə vergi faizlərinin elə də yüksək olmamasıdır.

Bütün bu sosial-psixoloji durumu aradan qaldırmaq üçün regionlarda sənaye, təsərrüfat sektorlarına və orda çalışan əməkçilərə dövlət tərəfindən böyük dəyər verildiyini göstərmək önəmli addım olar.

Necə ki, son illərdə reallaşdırılan təşviq planlarının həyata keçirilməsi iyirmi il əvvəlki ilə müqayisədə regional inkişafı nisbətən sürətləndirə bilib, bu təşviq proqramlarının davamlılığının təmin olunması, insanları kənd həyatına həvəsləndirə və ürəkləndirə bilər. Daha bir iyirmi il sonra kəndlər, qəsəbələr də şəhərlər qədər sənaye mərkəzlərinə, böyük fakriklər üçün ən yaxşı və perspektivli yerlərə çevrilə bilər. Bəs bütün bunlar üçün bizə hansı inkişaf planı lazımdır?

Regional inkişafı təmin etməyin yolları

Regional inkişaf, regional və şəhər səviyyəsində ölkənin inkişaf siyasətinin əsasını təşkil edir. Burda önəmli olan qərar qəbul etmə proseslərində dövlət sektorunun, özəl sektorun və vətəndaş cəmiyyətinin iştirakını təmin etmək, inkişaf üçün ölkənin bütün resurslarını səfərbər etməkdir. Regionların rəqabət qabiliyyətinin artırılması ilə yanaşı, həm də bölgələrarası inkişaf fərqlərinin azaldılması siyasəti paralel aparılmalıdır. Bu iki siyasət arasında tarazlığın qorunması iqtisadi baxımdan struktur və təməl siyasət kimi qiymətləndir.

Regional inkişaf siyasəti milli prioritetlərə əsaslanan prinsiplərlə - bərabər imkanlara sahib olmaq, davamlılıq, səmərəlilik, iştirak, əməkdaşlıq və tərəfdaşlıq, idarəçilik, lokallıq və tabeçilik prinsipləri çərçivəsində həll oluna bilər. Bu cür inkişafa nail ola bilmək üçün isə bir neçə nüans önəmlidir:

- Regional inkişaf fərqlərini azaldaraq ölkə daxilində sərvətin daha balanslı bölünməsi;

- Bütün bölgələrin potensialından istifadə edərək və rəqabət qabiliyyətini artıraraq milli inkişafa maksimum səviyyədə töhfə verilməsi;

- İqtisadi və sosial inteqrasiyanın gücləndirilməsi;

- Ölkə daxilində əhalinin məskunlaşma prosesində balansın qurulması.

Bu qaydaları tətbiq etmək həm asan, həm də bir o qədər çətin görünür. Amma imkansız deyil.

Regionlarda sənaye müəssələrinin yaradılması

Regional inkişafın təmin olunması üçün ən vacib məqamlardan biri də sənayedir. Bu gün dünyanın sənayeləşmiş və inkişaf etmiş ölkələrinin demək olar ki, hamısı dövlətin yardımı ilə buna nail olub. Bu baxımdan uğurlu olan ölkə nümunələrini araşdırıldıqda, dövlətin özəl sektora birbaşa və ya dolayı dəstəyinin sənayeləşmənin açarı olduğu görürük. Bu, İngiltərə, ABŞ, Almaniya, Yaponiya və Cənubi Koreya kimi ölkələr üçün də keçərlidir.

İqtisadçılar dövlətlərin sənayeləşmək üçün əsas dörd şərtə əməl etməli olduqlarını qeyd edirlər. Həmin dörd əsas vəzifə isə belədir:

Birincisi, ölkənin infrastrukturu sağlam və iqtisadi inkişaf üçün əlverişli olmalıdır. İkincisi, enerjidir. Enerji təmini sənayeləşmə yolunda həlledici rol oynayır. Artan enerji ehtiyacını müntəzəm və təhlükəsiz şəkildə qarşılaya bilməyən bir ölkə sənayeləşmə nöqtəsində çıxılmaz vəziyyətə düşə bilər. Bu nöqtədə dövlət, ölkənin uzunmüddətli enerji ehtiyaclarını nəzərə alaraq, ölkəyə davamlı və etibarlı bir şəkildə enerji təchizatı təmin etməyə çalışmalıdır. Qeyd etməliyik ki, dünyada enerji istehsal edən ölkələrdən biri olan Azərbaycan bu baxımdan avantajlıdır.

Üçüncüsü, alman iqtisadçı Friedrich Listin irəli sürdüyü "kiçik sənaye tezisi" çərçivəsində dövlət, sənayeləşmə yolunda irəliləməyə çalışan şirkətləri xarici rəqabət qarşısında qorumağa çalışmalıdır. Nəhayət, ölkədə əsas peşə təhsili və ali təhsil ilə ölkəyə lazım olan işçi qüvvəsini hazırlamaq üçün keyfiyyətli sistem olmalıdır.

Qeyd edək ki, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 29 yanvar 2019-cu il tarixli 500 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikası regionlarının 2019-2023-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı" regional inkişaf üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu proqramın əsas məqsədi regionların, o cümlədən, kənd yerlərinin sosial-iqtisadi inkişafı sahəsində görülmüş işlərin növbəti illərdə də davam etdirilməsi, eləcə də infrastrukturun və sosial xidmətlərin daha da yaxşılaşdırılması, yerlərdə yaşayan əhalinin məşğulluğunun və maddi rifahının yüksəldilməsidir. Proqramın gələcək illərdə də davam etdirilməsi, ölkəmizin regional inkişafı və hər bölgənin ölkə iqtisadiyyatına öz töhfəsini verməsinə ümidləri daha da artırır.

Natəvan ABDULLA

525-ci qəzet.- 2021.- 1 sentyabr.- S.8.