İnsanlıq etalonu

Nəriman Süleymanov -bu isim ya bir insana hədsiz doğma gələ bilər, ya da müəmmalı. Bu adın doğmalığı ondadır ki, müəllifin bir əsərini oxuduqdan sonra nənəmizin təndir çörəyi kimi növbəti dişləyi arzulayır insan. Yazıçı ilə ilk tanışlığım hələ orta məktəbdə - 6-cı sinif ədəbiyyat dərsliyində "Birinci cığır" hekayəsi ilə başlayıb. Növbəti dəfə yazıçı ilə yolum artıq universitet tələbəsi olarkən, ikinci kursun yay tətilində coğrafiya müəllimimin hədiyyə etdiyi kitabda üst-üstə düşdü. Kitab adi kitab deyildi, 833 səhifə, bir səhifəsi də gözümüzün öyrəşdiyi kitab səhifələrinin ikisi boyda idi. Üzərinə də "Ruhlar çağırır" yazılmışdı (Hədiyyənin sevincindən "Nəriman Süleymanov" yazısını da "Nəriman Nərimanov" oxumuşdum). Qardaşımın "Bu nə boyda kitabdır, bu kitabı oxumaq olar?!" sözü məni kitaba daha bərk sarılmağa təşviq etdi. Kitabda müxtəlif povest və hekayələr verilmişdi. 2 aylıq tətil günlərimi kitabın səhifələrinin sayına böldüm və oxumağa başladım. Müəllifin əsərlərindən o qədər təsirləndim ki, onun ömür yoluna səyahət etməyi özümə borc bildim.

Nəriman Süleymanovun yaradıcılığını tək sözlə ifadə etmək olsa, mən "doğmalıq" kəlməsini seçərdim. Müxtəlif əhvalatlar, üslubu, yazı dili, əsərlərinin əsas ideyası ilə müəllif sanki bu duyğunu insanlara əmanət etmək üçün çalışıb. Müəllif həmçinin, uşaq ədəbiyyatına da dəyərli töhfələr vermişdir.

Nəriman Süleymanov 1930-cu il 15 avqustda Qərbi Azərbaycanın Körpülü kəndində anadan olmuşdur. 1947-1952-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetində (indiki BDU) təhsil almışdır. Müəllifin mətbuat nübarını isə Qılman İlkin xatirələrində belə yad edir: "Redaksiya işçilərindən çoxunu tanıyırdım. Onlardan Zeynal Cabbarzadə, Hüseyn Abbaszadə, Kamil Kazımov və bir neçə şəxs burada çoxdan işləyirdilər. Axır zamanlar işə bir ədəbi işçi də daxil edilmişdi. Zeynal bu qaraşın oğlanı mənə təqdim edib ünvanına xoş sözlər dedi. Bu cavan Nəriman Süleymanov idi. Üzügülər, təvazökar bir oğlandı. Mən tələffüzündən onu qazaxlıya oxşatdım. O, nədənsə çəkinə-çəkinə dedi:

- Xeyr, Qılman müəllim, mən Qərbi Azərbaycanın Körpülü kəndindənəm.

Sonralar redaksiyada olarkən bu oğlan xoş rəftarı, redaksiya heyətində oxunan hekayə və şeirlərin müzakirəsində ağıllı çıxışları ilə məndə özünə qarşı xoş təəssürat yaratmağa başlamışdı.

Bir dəfə redaksiya heyətinin iclası qurtarandan sonra xudahafizləşib taxta pilləkənlərlə enərkən bir nəfərin arxamca gəldiyini hiss etdim. Binadan çıxanda o, mənə yaxınlaşdı və utana-utana dedi:

- Qılman müəllim, mən sizə bir əziyyət vermək istəyirəm.

- Buyur, nə zəhmət.

O, yenə qısıla-qısıla dilləndi:

- Qılman müəllim, mən bir hekayə yazmışam. İlk hekayəmdir, ancaq utanıram onu üzə çıxarmağa. Dedim, əvvəlcə sizin rəyinizi öyrənim, görüm üzə çıxarılmalıdır, ya yox.

- Nə olar, verərsən, oxuyaram.

- Elə yanımdadır.

- Ver, baxaram, sabah burdan keçəndə qaytararam.

O, sevincək pencəyinin cibindən hekayəni çıxarıb mənə verdi və dönə-dönə üzr istədi. Evdə hekayəni oxudum, çox xoşuma gəldi. Uşaqlar üçün şirin dillə yazılmış ibrətamiz bir hekayə idi. Bir-iki dil xətası vardı ki, onları elə oradaca düzəltdim.

Səhəri redaksiyanın qabağından keçəndə yuxarı qalxıb hekayəsini ona qaytardım və çox xoşladığımı söylədim. Sonra Eynulla Ağayevdən xahiş etdim ki, "Azərbaycan pioneri" qəzetində bu hekayəyə yer versin. İki-üç gündən sonra Nəriman mənə zəng etdi və sevinə-sevinə bildirdi ki, hekayəsi qəzetin bugünkü nömrəsində çap olunmuşdur". Bu, yazıçının "Balaca atlı" hekayəsi idi. Onun eyniadlı ilk kitabı da 1956-cı ildə nəşr olunmuşdu.

Yazıçı müxtəlif zamanlarda "Pioner" ("Günəş") jurnalında ədəbi işçi, pioner və məktəblilər şöbəsinin müdiri, məsul katib, jurnalın baş redaktoru vəzifəsində çalışmışdı. Üç dəfə Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fəxri Fərmanı ilə təltif olunmuşdu.

Nəriman Süleymanov nə qədər uşaq ədəbiyyatı yazıçısı olsa da, o, əsərlərində bəşəri problemlərə toxunmamış deyil. "Ömrün iki payızı", "İnsan yaşayır", "Əsas ürəkdir", "Yandı", "Təndirlər qalandı" və s. bədii nümunələrdə biz bunun şahidi oluruq. Yazıçının yeniyetməlik dövrü müharibə illərinə rast gəlmişdir və sanki o illərdə gördüyü, müşahidə etdiyi uşaqların mənəvi dünyasını, insanların rifahını öz əsərlərində bizə ötürüb.

Məsələn, "İnsan yaşayır" povestində bir balacanın daxili aləmini müşahidə edirik. Atasının müharibədə iştirak etməsi, onun ailə yükünü sahiblənməyə sövq edir. Yoldan keçən şəxsin ona sazaqlı qış günündə hədiyyə etdiyi şinelə layiq olmağa çalışır. Onu heç kəslə bölüşmür, gözünün ağı-qarası kimi qoruyur, hətta işlərinin ondan keçməsinə baxmayaraq, kolxoz hesabdarı Əsədə belə vermir. Lakin Qasım kişinin piltəsizlik ucbatından qaranlıqda öləcəyi fikri onun vicdanını rahat buraxmır, şinelini doğrayıb Qasım kişiyə və digər ehtiyacı olan insanlara verir. Bununla özünü şinelə layiq zənn edir. Eləcə də, "Yandı" hekayəsində də müəllif dövrün ağır sosial həyatını, uşaq qəlbinin saflığını üzümüzdə təbəssüm yaradaraq bizə ötürür.

Əsərdə bundan başqa, 37-ci il repressiya mövzusuna da çox incə toxunuşlar var. Bəzi insanların həyatını qurtarmaq üçün cəhdlər, ailələrin başıqaxınclı yaşaması və digər məsələlər təsvir olunmuşdu.

"Keçən günün əzabı" povestində isə müəllif valideyn-övlad münasibətlərinə toxunmuşdu. Belə ki, biz əsərdə atası tərəfindən ərköyünləşdirilmiş bir kişini - Dadaşı görürük, lakin artıq sərhədləri keçməsi (atasının məzarını unutması, ailəsinə diqqətsizlik etməsi və s.) atasının dostu Əmiraslan kişini çox narahat edir. Əmiraslan kişi nə qədər çalışsa da, Dadaşı düz yola çəkə bilmir. Nəhayət, ailəsi dağıldıqdan sonra Dadaş evinə qapanır, günlərlə skripka çalaraq atasının məzarını xatırlamağa çalışır və sonda buna nail olur.

"Ruhlar çağırır", "Tərs külək", "Əsas ürəkdir", "Quşlar yuvalarını unutmurlar" və digər əsərlərində müxtəlif obrazlar və situasiyalarla biz ailəyə və soy-kökə bağlılıq, dədə-baba yurdunun yad edilməsi, böyüklərə hörmət məsələlərini müşahidə edirik. Yazıçı bunları çox sadə, doğma, şirin dillə, gözəl bədii təsvir və ifadə vasitələri ilə bizə çatdırır. "Fikri Hələbdə qatır satır", "ismi "Al-Osman"a dastan olub", "hövüllənə-hövüllənə danışırdı", "yağ yeyib yaxada gəzirdi", "bu dəmbərçək də yumurtadan yun qırxırdı" kimi ifadələr oxucunun təxəyyülündə obrazın cəmiyyətdəki yeri, daxili aləmi haqqında bir imic formaşdırır.

"Tamah" adlı kiçikhəcmli nağılda isə vətənpərvərlik, vətənə sədaqət hisslərinin tərbiyəsi, vətənə rüşvət xətrinə xəyanət edən şəxsin cəzalandırılması ilə təlqin olunur. Ən təsiredici məqam isə bu xəyanətkara xalq elə cəza vermək istəyir ki, digər şəxslərə də dərs olsun və qərarsız qalan insanlar sonda rüşvət aldığı qızılı əridib həmin şəxsin boğazına tökməyi seçir.

Müəllifin əsərlərində təbiət mövzusu da aktualdır. Belə ki, "Kəkilli cumuldaq", "Dağ havası", "Biz erkən oyanırıq", "Üfüqdə tonqal yanır", "Bənövşə", "Yarpaq", "Sarıköynək günəşi necə gətirdi", "Qovaq ağacı və yolabaxan" kimi hekayələrində müəllif günümüzün də aktual məsələsi olan təbiətə qayğı, heyvan və bitkilərə sevgi hissini aşılamışdır. O, bu hekayələrdə yaşlı insanları və balacaları öz ideyalarının carçısı seçmişdir. Bunlardan əlavə, insanların öz sağlamlıqlarını da qorumalı olduğunu əsərlərində obrazların nitqi, hərəkətləri ilə oxuculara ötürmüşdür.

Ümumilikdə, müəllifin əsərləri istər böyüklər, istər kiçiklər tərəfindən diqqətlə oxunmalıdır. Hər hekayət, əhvalat oxucuya doğru yaşam tərzini, gözəl insani hissləri təlqin edir. Boşuna deyildir ki, akademik Bəkir Nəbiyev Nəriman Süleymanovu hansı mövzuda yazmağından asılı olmayaraq bir tərbiyəçi, müəllim olduğunu söyləmişdir. Eyni zamanda, müəllifin yaddaşlarda həssas qəlbli, uşaq ruhlu, alicənab, səbirli bir insan kimi iz qoyması bunları sadəcə yazmaq xatirinə deyil, yaşayaraq, duyaraq qələmə alması deməkdir. Əbəs yerə deyildi ki, publisist Yusif Kərimov onu "insanlıq etalonu" adlandırırdı. Nəriman Süleymanov 15 aprel 1995-ci ildə vəfat etmişdir və Bakıda dəfn olunmuşdur.

Lalə Əmirquliyeva

525-ci qəzet.- 2021.- 2 sentyabr.- S.12;13.