Süleyman Rüstəmin dövrə və mühitə satirik baxışı

Azərbaycan ədəbiyyatında satira xüsusi yer tutur. Bu janrda yazan ədiblərdən, ilk növbədə, S.Ə.Şirvaninin, M.Ə.Sabirin, C.Cabbarlının, C.Məmmədquluzadənin, Ə.Haqverdiyevin və digərlərinin adlarını çəkmək olar. Azərbaycan satirik poeziyasının zirvəsi sayılan M.Ə.Sabir "Molla Nəsrəddin" jurnalının satirik şeir məktəbinin yaradıcısı, C.Məmmədquluzadə isə satirik nəsrin banisi, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycandakı satirik yazıçıların müəllimi olub.

Zaman-zaman ədiblərimiz bu janrdan məharətlə bəhrələnərək, öz yaradıcılıqlarında maraqlı əsərlər ərsəyə gətiriblər.

Bu baxımdan, Xalq şairi Süleyman Rüstəmin satirik şeirlərindən söz açmaq yerinə düşər. O, həm də mahir, qüvvətli bir satirik şairdir. Təbiətcə çox zarafatcıl, yumorlu, məzəli bir insan olan S.Rüstəm dəyərli, kəskin, kəsərli, yaddaqalan satirik şeirlər də yaradıb. Sovet senzurası rejimində satirik şeirlər yazmaq hər kişinin hünəri deyildi. Bu şeirlərdə S.Rüstəm həmin dövrdəki avaraları, bədxahları, boşboğazları, xalq, millət malını talayanları, müti, ikiüzlü və yaltaq insanları, mənsəbpərəstləri, pul düşkünlərini, vəzifə hərislərini qamçılayır, məmur özbaşınalığını ifşa edirdi.

S.Rüstəmin satirik dünyasından bəzi nümunələrə nəzər yetirdikdə bunları açıq şəkildə görmək mümkündür.

Vəzifə başında olanlara yaltaqlıq etmək, onların daimi həndəvərində dolanmaq, vəzifədən gedəndən sonra isə onların yolunda görünməmək kimi davranışları adətə çevirənləri şair "Qeyri-şairanə bir mənzərə" şeirində belə təsvir edirdi:

Artıq bir vəzifə daşımıram mən,

Gözümə dəymirsən-qəribədir, sən

Sağıma baxıram-sağımda yoxsan,

Soluma baxıram-solumda yoxsan.

Bağıma baxıram-bağımda yoxsan.

Yoluma baxıram-yolumda yoxsan.

Yaxşı ki, yoxsan.

Şair "Dünya bir şey itirməzdi" şeirində həyatda doğru yol seçənlərin ayağına dolaşan, boş-boş giley-güzar edən, insanları bezdirən, cana gətirən, mənəm-mənəm deyən ünsürlərə tutarlı cavab verib:

Gəl özünü adlandırma millətimin görən gözü,

Sənə övlad dediyinə peşimandır Vətən özü.

Qoy eşitsin qulaqların Süleymandan bu haqq sözü,

Dünya bir şey itirməzdi, sən dünyaya gəlməsəydin.

Gündə bir cildə girib, yalana çirkinliyə, həsədə, pozğunluğa xidmət edən ünsürlərə qəzəbini, nifrətini dilə gətirən şair varlığını, həyatının mənasını, ad-sanını cibində görənlərə tutarlı cavab verir:

... Sağa, sola parası çox ciblərini göstərərdin.

Bir peyğəmbər əbasına bürünürsən hər yerdə sən,

İnsan kimi yaşamırsan, sürünürsən hər yerdə sən,

Gözlərimə çox eybəcər görünürsən hər yerdə sən,

Mənası bir heçə dəyməz "adın", "sanın" cibindədir.

Ömrünü mənasız keçirərək, beş-on nadanın xoşuna gəlmək üçün bir oyunbaz kimi atılıb-düşən, danışanda ağzı köpüklənən, gözləri bərələn, ətrafındakı insanları gözündə çör-çöp sayanlar da şairin satirik qələmindən yan keçmir.

Xüsusilə, heç bir səviyyəsi olmayan, təşkilatçılıq, rəhbərlik, natiqlik nə olduğunu bilməyən, min cür əyri yolla vəzifəyə yiyələnən, vəzifənin məsuliyyətini və əhəmiyyətini anlamayan, insanları saatlarla qəbul otağında gözləməyə vadar edərək, sonda onları qəbul etməyən antipodlara şair çox maraqlı cavab verib:

Ömürlük zənn etdin öz vəzifəni

Sandın qəbrə qədər keçəcək belə.

Görmədin qəlbini yeyən düşməni,

Günləri toz kimi sovurdun yelə.

Bir gün yadındamı, gözlətdin məni,

Qəbul otağında saatlarla sən.

İş vaxtı qurtardı görmədim səni,

Bundan zərrə qədər incimədim mən.

Bax indi atından enmisən yerə,

Qaçıb məddahların dövrəndən artıq.

Bir adam olardın özünə görə,

Vaxtında bunları görsəydin, yazıq!

Bəzi dostbazlar dəllal cildinə girərək, öz dostlarından istifadə etməklə işlər düzəldir, pul qazanırlar. Bu zaman onlar "xəcalətli qalmaram", "gör məni, görüm səni", ifadələrindən məharətlə istifadə edirlər. Şair bu cür insanlara da etinasız qalmır:

Deyirsən ki, "mənimçin dosttək düzəlt bu işi,

Xəcalətli qalmaram axı, kişiyəm, kişi"...

...Dostluq əgər budursa, tüpürüm bu dostluğa,

İş belə baş tutursa, tüpürüm bu dostluğa.

...Düşmənidir gözümün, düşmənidir, düşməni:

"Gör məni, görüm səni, görüm səni, gör məni".

Lovğalıq xəstəliyinə tutulanlar, "mənəm-mənəm" deyənlər, özünü ifrat dərəcədə bəyənənlər şairin satirik qamçısından yayına bilmir;

Hey özündən deyirsən hər yerdə,

Təpəyə dağ deməklə dağ olmaz.

Yediyindən də razısan xeyli,

Pendirə yağ deməklə yağ olmaz

Görməyirsən alaq basıb bağını,

Kolluğa bağ deməklə bağ olmaz...

S.Rüstəmin satirik şeirləri içərisində "Böhtanzadə" şeiri öz məzmunu ilə seçilir. Şeirdə imzasız məktubları ilə iftiralar ataraq insanları məhkəməyə çəkən Böhtanzadə Ramazanın "xidmətləri"ndən bəhs olunur. Bu "qəhrəmanın" iftira dolu imzasız məktublarının ünvanı kifayət qədər çoxdur. Şair bu satirik qəhrəmanını belə qamçılayır:

Ton-ton kağız korlayıb, milyon böhtan yazıb o

Bəs o kimdən yazmayıb? Yox, hamıdan yazıb o.

Dostundan, aşnasından, qohum-əqrəbasından.

Sümüyü sürmə olmuş rəhmətlik babasından.

Oğlundan, gəlinindən, arvadından, qızından,

Heyvərə xalasından, nazəndə baldızından,

Qonşuların çırağban evindən-eşiyindən.

Ördəyindən, qazından, itindən, pişiyindən.

Orda oturanlardan.

Burda oturanlardan.

Gorda oturanlardan.

Hamıdan və hamıdan...

Böhtanzadə Ramazan.

S.Rüstəmin satirik şeirlərini vərəqləyərkən pul hərislərini ifşa edən "Mən varlıyam, sən yoxsul" şeirində yuxarıda qeyd etdiyim serlə bir həmahənglik diqqətimi çəkdi. Ədib böyük məharətlə həyatın mənasını yalnız pulda görənləri öz satirik qələminə hədəf alıb:

Ey məclislər başında vardan söz açan adam,

Ciblərindəki cansız yardan söz açan adam.

Dilin pul, nəfəsin pul,

Eşqin pul, həvəsin pul

Sözündən pul tökülür.

Gözündən pul tökülür...

Baxıb sənə gülürəm,

Mən çox gözəl bilirəm.

Yoxdur zərrə hörmətin,

El içində şöhrətin.

... Atalar əcəb deyib, ömrə bəzək deyil pul,

Xoşbəxtlər xoşbəxtiyəm - mən varlıyam, sən yoxsul!

Bununla yanaşı, Süleyman Rüstəmin bəzi serlərində bu günün işini sabaha qoyanlar, astagəllik edənlər, tənbəllər, "inşallah", "Allah qoysa", düzələr deyib yola verənlər də şairin satirik qələminə tuş gəlib:

Mən desəm haqqını al, sən demə: "Allah qoysa",

Vətənin dərdinə qal, sən demə: "Allah qoysa".

Mən desəm yaxşı düşün, xalqımı inkar edənə

Ayıq ol, vermə, macal, sən demə: "Allah qoysa".

Mən Süleyman bilirəm dərdimizin çarəsini,

Söyləsəm, qardaş, ucal, sən demə: "Allah qoysa"...

Məncə, Azərbaycan ədəbiyyatında lirik şeirləri, qəzəlləri, nəsr və dram əsərləri, siyasi, vətənpərvərlik, müharibə və cənub mövzusunda yazdıqları ilə ehtiram qazanan Xalq şairi Süleyman Rüstəmin satirik şeirləri də oxucuların, ədəbiyyatsevərlərin diqqətindən kənarda qalmamalıdır.

Qafar ƏSGƏRZADƏ

Əməkdar jurnalist, Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2021.- 8 sentyabr.- S.18.