İsmayıl Şıxlı yaradıcılığının son akkordu - "Ölən dünyam"

"Ölən dünyam"ı oxudum; ikinci dəfə, yəni təkrar. Amma tanış əsər kimi qavramadım. Sanki birinci dəfə əsər mənə bu qədər təsir etməmişdi, belə çatmamışdı. Bəlkə yaşın da təsiri vardı bu oxunuşa. Həyata daha aydın, daha analitik baxırdım. Dünyagörüşümün axarı, baxarı da dəyişmişdi. Olanlara düzgün qiymət vermək statusum artmışdı. Bir də baş verənlər mənə yaxın, doğma idi. Mən də bu diyardan idim, mənim də ana şəcərəmin taleyi belə acınacaqlı olmuşdu. Və mən əsəri birbaşa təhlilə keçməzdən əvvəl soy-kökə bağlılıqdan doğan ideyaya tərəfdar çıxdığımı da vurğulamağı lazım bildim. "Ölən dünyam"a boylandım; burda çox tanış simalar gördüm, zorla "mən"ini itirənlərin ulu babalarını izlədim, mərdin qova-qova namərdə çevriləcəyinin ilk cücərtilərinin şahidi oldum, keçmişinə ağır bir zərbə vurulan xalqın səssiz fəryadını eşitdim, kişilik məktəbinin son siniflərində əyləşənlərlə üz-üzə gəldim və bu məktəbin uzun illər "yaxşı şagirdlər" yetirə bilməyəcəyinə təəssüf etdim. Mən romana acı həqiqətlərin ən dolğun ifadəsi kimi baxdım.Və...

...İlk səhifə, ilk tanışlıq: Həsən ağanın və Ələddinin ən incə cizgilərlə çəkilmiş portreti ilə qarşılaşma. Ələddinin nakam, təsadüfi ölümündən doğan konflikt gələcəkdə olan fəlakətlərə sanki başlanğıcdır. Bir tayfanın, bir elin yer üzündən silinməsinə səbəb olan hadisələrin yavaş-yavaş inkişafı.

Yazıçı yaşının ən yetkin çağında qələmə aldığı bu əsərdə əvvəlki romanlarında qoyduğu poblemləri daha da inkişaf etdirib, son "övlad"ını gözünün nurunu itirsə də, diktə yolu ilə yazdırsa da, daha sağlam şəkildə ərsəyə gətirməyə nail olub. On fəsildə qərarlaşan roman gah ailə dramasına, gah da bu dramları törədən mövcud hökumətin müxtəlif xarakterli işçilərinə söykənir, əslində, bir-biri ilə sıx bağlı olan hadisələr nəfəs kəsən əhvalatların rəvacına gətirib çıxarır. Mövzu tarixi olduğu qədər də müasirdir, bəşəridir. Sovetlər İmperiyasının XX əsrin 20-30-cu illərdən başlayan "tuthatutu"nun törətdiyi acı fəlakətlər əsərin əsasını təşkil edir. Alqazaxlılarla Çıraqlılar nəslinin gizli düşmənçilik və daha çox dostluq mövqeyindən boylanan müəllif onların özünəməxsus yaşam tərzinə qarışanları pisləyir, bu iki nəslin yer üzündən silinməsini bir xalqın başına gətirilən ən dəhşətli faciə kimi qələmə verir.

İki nəslin başçısı geniş boyalarla təsvir olunub. Maraqlı nüansdır ki, bu nəslin liderlərindən biri qadın, biri də kişidir: Ömər koxa və Güllü xanım. Müəllifin başçıların sırasında qadını da təsvir etməsi Azərbaycan xanımlarının kişilərdən geri qalmadığını, cəmiyyətdə qadına güvənmək, qadınla hesablaşmaq, ona olan sonsuz hörmət, sevgi hissinin məhz bizim xalqa xas olmasını göstərmək məqsədindən doğur.

Güllü xanım zəhmli, qürurlu, çətin məqamlarda özünü itirməyən qadındır. İki oğlu yetişkən, evli-baratlı olsa da, ana sözünü, ana nəsihətini eşidəcək tərbiyədədir. Əsərin heç bir məqamında onun ərindən söhbət açılmır, keçmiş Güllü xanımın ailə xatirələri ilə təqdim olunmur. Bu da əsərə yorucu tərz, əsas süjet xəttindən kənara çıxma halları gətirmir. Əslində, keçmişə qayıdış da əsas əhvalatlarla bağlıdır. Güllünün qızlıq xatirələri Ömər koxanın xarakterinin açılmasına yardımçı olur, bu ağsaqqalın hansı yollardan gəlib keçdiyini oxucunun gözləri qarşısında canlandırır: "Ömər koxa enlikürəkli, uzun, qara saqqallı bir kişi idi. Başına saçaqlı papaq qoyardı. Uzun arxalığının altından belinə enli qurşaq bağlardı. İri gümüş xəncəri vardı. Güllü göz qoymuşdu: kişi hər səhər örüşdən sağına qayıdan mal-qara ilə birlikdə gəlir, dəyənin qabağında atdan düşürdü... Güllü bir neçə dəfə gəlinlərə qoşulub ona qulluq da etmişdi. Görmüşdü ki, kişi pörtdəmə bişirilmiş bir quzunun yarım şaqqasını sarımsaqlı qatıqla yedikdən sonra üstündən bir cəm ərinmiş yağla bal içmiş, sonra da yastığa dirsəklənərək çay istəmişdi".

Göründüyü kimi, iki başçının həyatı bir-biri ilə qarşılıqlı şəkildə verilir. Birinin həyatı o birinin yaşam tərzi ilə sıx surətdə bağlıdır. Güllü Ömər koxanın qızı yaşında olsa da, məqamında bu ağır təbiətli kişi ilə qarşı-qarşıya oturub problemləri çözür, özü ilə hesablaşmağa onu vadar edir: "...Güllü xanım qabağa yeridi. Ömər koxanın bərabərinə çatanda əyilib kişinin əlindən öpdü. Hamı susdu. Çiynində cənazə darvazanın ağzında dayananlar da, həyətə toplaşan arvad-uşaq da cınqırını çəkmədilər. Güllü xanım dikəldi, yaşarmış gözlərini kişinin zəhmli sifətinə zillədi. Onlar uzaq uşaqlıq illərindən sonra ilk dəfə idi ki, belə yaxından qarşılaşırdılar... Ömər koxa evin yuxarı başında döşəkçə üstündə əyləşdi. Güllü xanımı da yanında oturtdu. Düz bir həftə, mərhumun yeddisi çıxana qədər Çıraqlılarla Alqazaxlılar bir yerdə oldular".

Deməli, Güllü və Ömər koxa bütün əsər boyu bərabər şəkildə təqdim olunurlar. Bu, yazıçının yeni priyomu, yeni yazı manerasıdır. "Dəli Kür" əsərində isə obrazların təqdimatı tamam başqa səpgidə idi. Burada hər obraz ayrı-ayrı planda verilib. Elə bil xronoloji ardıcıllıqla düzülüblər. Amma "Ölən dünyam"da bir az xaos var. Hadisələr fəsildən-fəslə qırılır, ardıcıllıq itir, oxucu qarşısında əhvalatlar təzələnir. Amma bütün bunlarla yanaşı, əsəri müəllif vahid mövzu ətrafında birləşdirməyi bacarır. Bəlkə də burada məqsəd xaos dövrünü çatdırmaq üçün dövrə uyğun tərz seçimidir. Yazıçı hadisədən-hadisəyə qarmaqarışıq tərzdə keçir, bəzən izaha, bəzən sadəcə olaraq təqdimata yer verməklə əsərini sətirdən-sətrə nizamlayır.

Maraqlı faktlardan biri də budur ki, Sovet İmperiyasının, dalı da, qabağı da kəsən qılıncı obrazların təsvirində, hərəkətində verilir. Əsas nəzəri çəkən İnqilabi şuranın sədri Kəsəmənli və Çekanın nümayəndəsi Fətullayevdir. Bu iki şəxs həm xasiyyətcə, həm də əqidəcə bir-birlərinə əks insanlardır, halbuki eyni quruluşun aparıcı nümayəndələridir. Kabı dayı kimi tanınan yoldaş Kəsəmənli xalq içindən çıxan namuslu, xeyirxah, haqqın tərəfdarı hökumət işçisidir. O, haqqında "Troyka"nın qərarları verilən insanlara yanaşmada yüz ölçüb bir biçir. Çoban Kərəməlinin qaçaqlara çörək aparması, aşıq Qarnetin qaçaqlara saz çalması üstündə güllələnmək kimi ağır cəzasını heç kimdən çəkinmədən ləğv edir. Halay bəy kimi maarif xadiminin xalq üçün gərəkli insan olduğunu dərk edir, onun meşələrdən, dağlardan yığışıb evinə gəlməsini israrla tələb edir. Firidun bəy Köçərlinin qətlə yetirilməsindən təəssüflənir. Təəssüflənir ki, əlindən bir iş gəlmir bu mövzuda. Sonda o anlayır ki, yolunda vuruşub qanını tökdüyü bu hökumət namərddir, bir andaca Kabı dayıya da arxa çevirə bilər. Halay bəyə vediyi sözü tuta bilmədiyi üçün daxili əzab hissi keçirir, hirsinin cilovunu çəkə bilməyib xalqın qanını içən Fətullayevi qətlə yetirir. Özü isə təqib etdiyi qaçaqlara qoşulub qürbətə üz tutur. Əslində, yazıçı Kəsəmənlinin nisgilli taleyini göstərməklə Sovet dövlətinə xidmət etmiş çoxlarının acı aqibətini təsvir etmək istəmişdir. Diqqəti çəkən obrazlardan biri də Fətullayevdir. Təpədən dırnağa kimi Sovet dövləti ideyalarının təmsilçisi, bu hökumətə sadiq, ancaq "Troyka"nın nahaq qərarlarından çıxış edən Fətullayev mənfi tipdir. Çünki o dövrün məsul vəzifələrini tutmuş qaniçən, fürsətçi adamları nümumiləşdirilmiş obrazıdır. O, Kələntərlərin, Yarməmmədlərin, Yastı Salmanların, Lal Hüseynlərin sələfidir, amma onlardan da təhlükəlidir. Çünki o, birbaşa insan qatilidir. Gələcək hökuməti onun təbirincə desək, "müzür ünsür"lərdən təmizləyir. Heç kimə aman verməyən bu tip bircə Kəsəmənlidən çəkinir, onun qarşısında bəzən güzəştə getməyə məcbur olur. Qisasçı, hər şeydən şübhələnən, bolşevik ideyalarının kor-koranə icraçısı, milli dəyərlərə qiymət verməyən, xalqın min illik adət-ənənələrinə qarşı çıxan Fətullayev əsl bolşevikdir. O, Sovet dövlətinin yetişdirdiyi "yoldaş"lardandır.

Əsərdə "müzürünsür"ləri təmsil edənlər də geniş planda verilmişdir. Bunlar keçmiş müsavatçılar, Sovet hökumətindən əvvəl yetişmiş ziyalılar, varlı bəylər, hətta çobanlar, kəndlilərdir. Fətullayevlər bu insanların ən kiçik səhvini belə bağışlamaq istəmirlər. Hesab edirlər ki, cəmiyyət belələrindən tamamilə təmizlənməsə, sosializm quruluşu qələbə çala bilməz. Ancaq əslində, günahsız olan bu insanlar yeni quruluşu daha sağlam, daha möhkəm qurmağa kömək edə bilərdilər. Onların nəsibi ölüm, sürgün və mühacirət oldu.

Əsərdə Müsavat hökumətinin qurucularından general Cavad bəy Şıxlınskinin yavəri Çapıq Əmrah, müəllim Halaybəy obrazları çox maraqlı çalarlarla işlənib. Onlar əsl kişilik məktəbinin yetirmələridir. Xalqabağlı, əqidəsi düzgün, xaraktercə möhkəm bu insanlar yurdlarından dərbədər salınmışlar. Onları təqsirləndirənlər əslində qorxurlar. Qorxurlar ki, Halay bəylər, Çapıq Əmrahlar Fətullayevlərin, Keçəl Xonduluların yerini tutar, daha layiqli davamçı olarlar. Çünki onlar daha mükəmməl kadrlardır. Ölümün üzünə dik baxan Çapıq Əmrah Fətullayevin qarşısında əyilmir. Onu arxadan vuran rus əsgərinə qəzəblənir, "Adamı arxadan vurmazlar, ay namərd" - deyir. Halay bəyin ölümü isə bir qədər fərqli baş verir. Bəlkə də romantik səpgidə təsvir olunmuş bu ölüm ömrünün son günlərini yaşayan müəllifin ölüm haqqında öz düşüncələridir: "El arasında "Karvan yolu" deyilən kəhkəşan ulduzları haçalanmış yol kimi uzanıb gedirdi... Halay bəy qazılmış çuxurun kənarında dayanaraq karvan yoluna səpələnmiş sayrışan ulduzlara baxdı və yolun onun ruhunu haraya aparacağını düşündü. Elə bu vaxt ağacların başında yaşayan və indiyəcən heç kəsin görmədiyi anadil quşlarının bir-birini səsləyən məhzun səsi eşidildi. Halay bəyin bu dünyadan qəflətən gedərkən eşitdiyi sonuncu səs ana dillərin məhzun, kədərli səsi oldu. Şərq tərəfdə isə iri şəffaf dan ulduzu parıldayırdı".

Əsərdə təbiət obrazı da var. "Dəli Kür" romanında təsvirinə heyran qaldığımız Kür yenə də həm sevimli, həm qəzəbli, həm də qurbanlarını qoynunda gizlədən cəllad məqamında görünür. Onun qıjıltısı, hay-küyü, boz sifəti arxasında insan taleləri gizlənir. İnsan və Təbiət yenə də vəhdətdədir, bir-birini tamamlayır, bəzən bir-birinə güzəştə gedir, bəzən də bir-birini inkar edir. Amma bu əsərdə Kür obrazından da qabarıq verilən Alan var. Alan nakam dünyadan köçən Ələddinin itinin adıdır. Bu it bütün roman boyu əsas, aparıcı obrazlarla bağlı şəkildə təsvir olunur. Hadisələrin inkişafında bilavasitə onun da payı, rolu var. Sahibinin ölümündən sonra təskinlik yeri qəbiristanlıq olan vəfalı heyvan bu dəfə mehrini Qaratelə salır. Qaratel Ələddinin nişanlısıdır. Əsl vəfalı, sədaqətli Azərbaycan qadınının timsalıdır. Nişanlısının ölümü ilə barışmaq istəməyən qız pənah yeri kimi qəbiristanlığı seçir və burada Alanla qarşılaşır.

"Qaratel çala-çuxur qəbirlərin yanından ehtiyatla keçdi, dilinə kəlmeyi-şəhadət gətirdi. Hər şaqqıltıdan diksinə-diksinə ucqardakı qəbirə yaxınlaşdı. Bir neçə kərə "Bismillah" dedi. Sonra baş daşına söykənib ağladı... Üçüncü gün baş daşına söykənib hıçqıranda gözlənilmədən yanında bir hənirti duydu. Diksindi. Mat-məəttəl yanında çömbəltmə oturmuş itə bənzər məxluqa baxdı. Yəqin etdi ki, bu gələn şeytandı... İt bunları duymuş kimi qıza yaxınlaşdı. Astadan zingildəyib, sanki nəsə demək istədi. İtin zingiltisi qızı özünə gətirən kimi oldu. Dili əsə-əsə "Alan, Alan" dedi. Qaratel ehtiyatla əlini itin başına çəkdi. "Mənim Alanım, mənim Ələddinimin Alanı", - deyə hıçqırdı. O gündən Alan ilə dost oldular".

Yazıçı zamanın qarışdığı, dövranın baş-ayaq olduğu bir məqamda itin vəfasını göstərməklə insanlara ibrət dərsi vermək istəyib. Yediyi çörəyə arxa çevirən Keçəl Xonduluların sədaqəti it qədər də deyil. Alan öz sahiblərinə sona qədər vəfalı qalır. Hətta onlar sürgünə göndəriləndə Alan son "vəzifə" borcunu yerinə yetirir: Güllü xanımı evindən-eşiyindən didərgin salan Keçəl Xondulunun boğazını dişləri ilə çeynəyib öldürür və Ələddinin, Qaratelin ölümlərinə şahid olan Kürün, təbiətin qoynuna qaçır. O gündən Alan da bir qaçağa çevrilir. Sahiblərinin evini dağıdanlardan, yurdunu boş qoyanlardan qaçır. Canavarlarla gün keçirir, meşənin dərinliklərində qurdlarla yoldaşlıq edir. Və bir gün Həsən ağa uzun illərin ayrılığından sonra elinə, obasına qayıdarkən onu ilk qarşılayan da Alan törəməsi olur. İtin gen yaddaşı insanların keçmişə ögey münasibətləri üçün bir ibrət dərsidir. İnsan unudur, amma heyvan keçmişi xatırlayır. Keçmişə söykənənlər gələcəyi də sağlam əsaslar üzərində qura bilərlər. Alanın canavar törəməsi insanın soyu, kökü zorla dəyişdirilən, cılızlaşdırılan keçmişi unutdurulan yeni nəslindən daha sağlamdır. O da nəslini qoruya bilməyib, canavarlara yoldaş olub, amma yaddaşını, genini saxlayıb.

"Deyəsən, Alan törəməsi də olanları başa düşdü. Başını astaca qaldırıb ağzını göyə tutdu. Ulamaq istədi. Amma ulamadı. Başını Həsən ağanın əlləri üstünə qoydu".

Əslində, Alan obrazı yazıçının oxucuya demək, çatdırmaq istədiklərinin vasitəçisidir. Bu vasitə bir heyvan olsa da, əsas ideyaya birbaşa xidmət edir. Soy-kökə bağlılıq, keçmişə isti münasibət, nəslin yaşadılması kimi məsələlər Alanın simasında açılır, göstərilir. Bu da bir yazıçı manerası, yazıçı priyomudur. İnsanların konfilikti heyvanların vasitəsilə aydınlaşdırılır. Amma əsərdə vəziyyətdən çıxış yolu yoxdur. Fəlakətə düçar olanlar bu bədbəxtliyin qurbanlarıdır. Çünki yaşanan dövr bunu tələb edir. Əsər İsmayıl Şıxlı qələminin ən mükəmməl nümunəsi, ən möhtəşəm varisidir. Oxuculara romanı diqqətlə oxumağı və nəticə çıxarmağı tövsiyə edirəm.

Ruhəngiz ƏŞRƏFQIZI

Yazıçı-publisist

525-ci qəzet.- 2021.- 8 sentyabr.- S.14;21.