“Türk Ədəbiyyatı” dərgisindən Nizami dünyasına dəyərli ərməğan…

Bir neçə il öncə - Ədəbiyyat və İncəsənət arxivində araşdırma apardığım vaxtlarda Xəlil Rza Ulutürkün “Gündəlik”lərinə rastlamışdım. Gündəlikdə 1981-ci ilə aid bir epizod diqqətimi çəkmişdi. Xəlil Rza yazırdı:

"Xəmsə" yaradıcısının anadan olmasının 840 illiyini bayram kimi keçiririk. Böyük qazax şairi Oljas Süleymenov Heydər Əliyevə deyir:

- Axı 840 yuvarlaq rəqəm deyil, niyə tələsirsiniz?

Heydər Əliyev:

- Tələsməyimiz əbəs deyil. Biz Nizami ilə bəşəriyyəti qovuşdurmağa tələsirik. Nizami elə bir sənətkar, elə bir dahidir ki, hər il onun bayramını keçirməyə dəyər"

Həmin tarixdən 40 il zaman keçib. Nizami Gəncəvinin 880 illiyidir. Yuvarlaq rəqəm olmasa da, prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə bu il “Nizami ili” elan olunub. Mənəvi dəyərləri get-gedə dəyişən bir dünyada Nizami irsinə göstərilən bu sayğı ədəbiyyat, mədəniyyət, mənəviyyat tariximizə dövlət qayğısının, eləcə də, Nizami kimi düha, ədalət və barış adamı yetirən bir millətin dünyaya, insanlığa simvolik mesajıdır.

Ölkəmizdə bununla əlaqədar keçirilən tədbirlər, konfrans və simpoziumlar, aparılan elmi-nəzəri araşdırmalarla yanaşı “Nizami ili” çərçivəsində ölkəmizin hüdudlarından kənarda da dahi ədibin yaradıcılığına böyük dəyər verilməkdədir. Bu mənada, Türkiyə ədəbi mühitində böyük nüfuza malik, türkcə danışan qardaş xalqları ortaq ədəbi türkcədə birləşdirən və mənəvi dirçəlişimizdə önəmli yeri olan “Türk ədəbiyyatı” dərgisinin sentyabr sayının Nizami irsinə həsr olunması təqdirəlayiq bir addımdır.

Dəyərli baş redaktor, “Ədəbiyyatımızın fədakar dostu və yorulmaz təbliğatçısı” İmdat Avşar dərgiyə giriş olaraq qələmə aldığı “Həsbi-hal”da maraqlı bir məqama diqqət çəkir: “ Bu il Türkiyədə həm “Yunus Əmrə və Türkcə ili”, həm də “Məhmət Akif və İstiqlal Marşı ili” olaraq elan edilərkən qardaş Azərbaycanda “Nizami ili” qeyd olunmaqdadır.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu ilə ötən il keçirdiyimiz iki ölkə arasındakı ədəbi bağlılığı inkişaf etdirmək istiqamətində anlaşmamıza əsasən, bu sayımızda Nizami yaradıcılığına yer verməyi uyğun gördük. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, akademik İsa Həbibbəyli “Azərbaycan ədəbiyyatının dünya gözəli Nizami Gəncəvinin Yeddi gözəli”, dosent Təhminə Bədəlova “Nizami Gəncəvinin “Məxzənül Əsrar” məsnəvisində tarixi şəxsiyyətlər”, dosent Zəhra Allahverdiyeva “Nizami Gəncəvinin həyatı və yaradıcılığı ilə bağlı araşdırmalar”, dosent Siracəddin Hacı “Nizami Gəncəvinin “Yeddi gözəl” məsnəvisində dövlətçilik prinsiplərinin təsviri və təşviqi” adlı məqalələri ilə jurnalın bu sayına önəmli töhfələr verdilər. Bu məqalələrin Şərqin klassik ədəbi zirvələrindən olan Nizami Gəncəvinin həyatı, sənəti, düşüncələri, şeirlərində işlətdiyi dil və əsərləri ilə bağlı fərqli mövqelər təqdim edəcəyinə ümid edirəm”.

İmdat bəy elə ilk qələmə aldığı cümlələrdən olduqca həssas bir tarixi məqamı müqayisə edir: Türkiyədə Məhmət Akif və Yunus Əmrə ili, Azərbaycanda isə Nizami ilinin qeyd olunmasını...

Mütəfəkkir ziyalı Əhməd Kabaklı Yunus Əmrəni “ədəbi türkcənin memarı”, Məhmət Akifi isə “Türkiyəni yoğuran” milli düşüncə sahiblərinin öndə gedəni hesab edirdi.

Zamanın qarşıya çıxardığı mənəvi əngəllər səbəbiylə türk dilində yazmasa belə, türk düşüncəsinə, türk dövlətçiliyinə bütün ruhuyla sadiq qalan Nizami Gəncəvi “azərbaycançılığı yoğuran”, türklüyə xas milli iradəni təbliğ edən, ilahi ədalətin təcəllisinin təntənəsini sözə çevirən, əsərləriylə insansevərlik toxumu səpən işıqlı bir şəxsiyyət idi.

Akademik İsa Həbibbəyli böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi haqqında qəbul edilmiş Prezident sərəncamının yeni nəsillərdə milli iftixar, azərbaycançılıq, vətənpərvərlik duyğuları aşılamaq, milli-mənəvi özünüdərk proseslərini daha geniş şəkildə təbliğ etmək üçün qarşımızda yeni perspektivlər açdığını qeyd etməklə doğru qənaətə vardığımızı göstərir və Nizamini “Azərbaycan ədəbiyyatının dünya gözəli” adlandırır.

Dosent Zəhra xanım Allahverdiyeva isə ədibin farsca divanının böyük bir qisminin talan edildiyini, türkcə divanının isə tamamən yox edildiyini vurğulamış, şairin haqqında ən qədim və dəqiq qaynaq kimi Nizaminin gənc müasiri Məhəmməd Əvfi tərəfindən 1228-ci ildə yazılmış “Lübabül-əlbab” təzkirəsindən üzübəri yazılan təzkirə və nəzəri materialları elmi təhlil süzgəcindən keçirərək “Nizaminin həyatı və yaradıcılığı ilə bağlı araşdırmalar” adlı dərin elmi tutumlu, sanballı bir məqalə ortaya qoymuşdur.

Dosent Siracəddin Hacı “Nizami Gəncəvinin “Yeddi gözəl” məsnəvisində dövlətçilik prinsiplərinin təsviri və təşviqi” adlı məqaləsində şairin məsnəvilərində təmsil olunan ədalətli dövlət quruculuğu məsələlərindən danışmış, Bəhram şahı gövhərə, Yezdigirdi isə daşa bənzədərək bədii təzadlar üzərində müqayisələr aparmaqla maraqlı bir yazı hasilə gətirmişdir.

Qeyd edək ki, həm Zəhra xanım Abdullayevanın, həm də Siracəddin Hacının bu il Nizami yaradıcılığı ilə bağlı doktorluq dissertasiyalarını müdafiə şurasına təqdim etməsi də anım ili ərəfəsində Nizami irsinə töhfədir.

Dosent Təhminə xanım Bədəlova “Nizami Gəncəvinin “Sirlər xəzinəsi” əsərində tarixi şəxsiyyətlər” məqaləsində “Nuşirəvan və bayquşların söhbəti”ndə ədalətli Nuşirəvanın, “Sultan Səncər və qarı” hekayəsində Sultan Səncərin və eləcə də Harun ər Rəşidin, Həzrəti İsanın, Həzrəti Süleymanın şəxsində ədəbi xarakter olaraq işlənmiş tarixi şəxsiyyətlərdən söz açmışdır.

“Nizami Gəncəvinin “Sirlər xəzinəsi” məsnəvisi və dünya ədəbiyyatı” mövzusunda doktorluq dissertasiya üzərində çalışan Təhminə xanımın tərtib etdiyi “Nizami Gəncəvi və “Kəlilə və Dimnə” motivləri kitabı, eyni zamanda “Heç bir hünər ədalətdən gözəl deyildir”, “Nizami Gəncəvinin oğluna mərsiyəsi” və sair məqalələri də elə Nizamişünaslığa dəyərli bir ərməğan kimi alqışalayiq işlərdir. Ədəbi vicdanı və elmi etikanı həyat qayəsinə çevirə bilən hər bir araşdırmaçı öz tədqiqat obyektinin mənəvi varisidir. Bu mənada, Təhminə xanımın Nizami Gəncəvi şəxsiyyəti fenomeni qarşısında mənəvi övlad borcu – nəcib ziyalılığı, elmi fədakarlığı, ustadı Nizami kimi “bir incini belə cilasız qoymamaq cəhdi” illər boyu bir oxucu kimi diqqətimi çəkməkdədir.

Dərginin üz qabığından başlayaraq hər bir səhifəsini Nizaminin kitablarının, türbəsinin, portretlərinin, Gəncə şəhərində şairin əsərlərində anlatdığı hekayələrin təsvir olunduğu abidənin şəkillərinin bəzəməsi ədəbi-bədii toplunun dolğunluğunu daha da artırır və dərginin ədəbi duyarlılıq və böyük zəhmət həssas hesabına ərsəyə gəlməsindən xəbər verir.

Bu ilin “Nizami ili” adlandırılması ilə bağlı sərəncamın imzalandığı ərəfədə İmdat Avşarın Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığına əvəzsiz xidmətlərinə görə “Nizami” mükafatı ilə təltif olunması gördüyü işlərin miqyası və mənəvi dəyərini müşahidə etdikcə aldığı mükafatın və qazandığı sevginin, rəğbətin dəyərli baş redaktora ana südü kimi halal haqqı olduğunu söyləməyimizə əsas verir.

***

Nizami mövzusu ilə bərabər dərgidə bir-birindən maraqlı elmi, ədəbi-fəlsəfi yazılar və əsrarəngiz şeir çələngi yer almaqdadır.

“Mustafa Kutlu və yoxsulluq içimizdə”, “Bir ədəbi mühit olaraq Ankara”, “Bizim caddədən portretler”, “Yaşayan hekayəmiz” kitablarından imzasını tanıdığımız dr.Necati Tonga “Raşit Ulaşla “Bir çox yolçuluğun tamamlanmamış hekayəsi” adlı müsahibəsində sənət dünyasına Raşit Ulaş adlı yeni bir isim tanıdır.

Talip Merd cəmi 53 il ömür yaşamasına baxmayaraq incəsənət tarixində dəyərli bir mövqe qazanmış gözəl bəstəkar Mədəni Əbdüləziz Əfəndinin həyat hekayəsini itik bir mənəvi dəyər kimi gün işığına çıxardır.

Barış Berhem Acar “Gökyüzünden Yeraltına qəhrəmanın sonsuz yolçuluğu” adlandırdığı yazısında Dostoyeski, Frans Kafka, Atilla İlhan və Yusuf Atılganın əsərləri əsasında göydən yerə, yer altına enən qəhrəmanın ədəbi macəralarını təhlil edir.

Professor Rahid Uluselin “Renessans dövründə bir çağın dahiləri: Füzuli və Mikelancelo” adlı fəlsəfi yazısı Şərq və Qərb mədəniyyətinin iki böyük dühasının yaradıcılığı fonunda intibah çağının dünyaduyumu və dünyagörüşündən bəhs edir.

Ahmet Duran Arslan “Esendal kimləri oxuyur, kimlər kimi yazmaq istərdi?” yazısında öz suallarına Memduh Şevket Esendalın “Oğullarıma məktublar” və “Qızıma məktublar”əsərlərinin dərinliklərinə səyahət edərək cavab axtarır.

Harun Ceylan “Ədəbiyyat tarixçilərimiz və Cumhuriyyət dönəmi şeiri” elmi araşdırmasında Abdülbaki Gölpınarlı, Ahmet Hamdi Tanpınar, Mehmet Kaplan, Nihat Sami Banarlı, Birol Emil kimi ədəbiyyat tarixçilərinin nəzəri mülahizələrini Behcet Necatigil, Atilla İlhan, Turgut Uyar, Sezai Karakoç, Hilmi Yavuz, Bahaettin Karakoç kimi şairlərin yaradıcılığı fonunda təhlil edir.

Nəsr bölümündə Hakan Kaya “Qaldır başını və göyə bax”, Dərya Çətin “İgidlərə salam olsun!” adlı maraqlı hekayələri ilə oxucularla görüşür.

Zəkəriyyə Şimşəyin artıq üçüncü aydır ki, Afrika haqqında qələmə aldığı silsilədən olan “Afrika: öyrənilmiş çarəsizlik” incələməsi Afrikanın bozqırlarındakı həyatın bozluğunu ən yalın halı ilə başa salır.

Türkiyədəki meşə yanğınlarının təsiriylə yazdığı “Türkü qoru, İlahi” şeiriylə Şahnaz Şahin duyğularını dilə gətirir, Əjdər Ol, Mustafa Kubur, Ağacəfər Həsənli, Bülənt Sayak, Vəhdəddin Oqtay Bəyazlı, M.Faruq Həbiboğlu, Kazım Bal, Burhan Kazım Çalık, Aqşin Yenisey bir dəstə şeir çələngi ilə oxucuları salamlayır.

Yenicə işıq üzü görən – Ömer Seyfəddinin “Kızılelma neresi?”, Kamil Uğurlunun “Arif Ağanın duz dəyirmanı”, “Varis Yolçuyevin “Altın cep saatı” (çeviri:İmdat Avşar), Necati Kanterin “Bürde” və başqa kitablar haqqında kiçik annotasiyaların verilməsi isə oxucuda ədəbi ortamı izləməyə geniş imkan yaradır.

***

Krımda – Bağçasaray yaxınlığında bir mədrəsə var: adına “Zəncirlənmiş məbəd” deyirlər, məbədə girəndə mütləq başını əyməlisən, yoxsa qapının yuxarısından asılmış zəncir adamın alnının ortasından zərblə dəyə bilər. Bələdçisi deyirdi ki, bura əvvəllər mədrəsə olub, gənclər təlim almaq üçün bu müqəddəs məkana gəlirlərmiş. Elm ocağına isə girəndə ona hörmət – ehtiram əlaməti olaraq mütləq başını əymək, təzim eləmək lazımdır. Məbədin girəcəyində asılmış zəncirlər məhz simvolik olaraq buna işarədir.

Yazımın bu yerində həmin məbədi xatırlamağım Türk dünyasının müqəddəs ocaqlarından biri olan Türk Ədəbiyyatı Vəqfini əlbət ki, öz düşüncəmdə mənəviyyat məbədi kimi görməyimlə bağlıdır. “Türk ədəbiyyatı” dərgisi isə türkcənin işığına toplaşan söz adamlarının mənəvi xanədanıdı.

Azərbaycan ədəbiyyatına nəhayətsiz sayğının tərcümanı olan və son dərəcə yüksək elmi səviyyədə, böyük zəhmət hesabına ərsəyə gələn “Türk Ədəbiyyatı” dərgisinin eylül sayı isə dahi Nizaminin söz mülkünə və nizamişünas alimlərə olduqca böyük ərməğandır.

Başda Vəqfin başqanı dəyərli Sərhat bəy Kabaklı olmaqla, Nizami dünyasına bu töhfəni bəxş edən bütün yaradıcı heyətə - İsa Kocakaplan, Emek Üşenmez, Necati Tonga, Gökhan Tunç, Saadet Örmeci, Aleyna Malkoç, Atilla Ceylan, Nuray Örnek, Enver Uğur Aykola səmimi salamlarımı və dərin təşəkkürümü bildirirəm.

Az öncə “Nizami” mükafatından söz açmışdım. Bu, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığına önəmli qatqılarda bulunan əziz İmdat bəyin aldığı saysız mükafatlardan biridir. Düşünürəm ki, böyük mütəfəkkir Əhmət Kabaklı tərəfindən bina edilən yarım əsrlik tarixi olan bir mənəviyyat abidəsinə - “Türk ədəbiyyatı” dərgisinə baş redaktor seçilməyi İmdat bəyin yaradıcılığı boyunca ala biləcəyi ən böyük mükafatdı. Ədəbiyyatımızın və ruhumuzun “gönüldaşı” İmdat Avşara bu şərəfli medalı alın açıqlığı ilə daşımağı; bədii yaradıcılığı və iş fəaliyyətində yeni-yeni uğurlara imza atmağı arzulayıram!

Xəyalə ZƏRRABQIZI

525-ci qəzet.- 2021.- 10 sentyabr.- S.14.