Məhəmmədağa Şahtaxtlı - milli və bəşəri amallar
carçısı
Görkəmli maarifçi-pedaqoq Məhəmmədağa Şahtaxtlı təhsil və tərbiyə işinin cəmiyyət həyatında və
ictimai inkişafda müstəsna əhəmiyyət daşıdığına inanmış və ömrünün sonuna qədər bu yolda yorulmadan çalışıb mübarizə aparmışdı. Onun ideyalarının bu gün də müasir səslənməsi
həm də bununla səciyyələnir
ki, hazırda təhsilin məzmununun elmlər kompleksini əks etdirməsi, verilən biliyin həyati faydalılığının
olması, təhsilin dünya təcrübəsinə
inteqrasiya edilməsi, öyrədənlərin milli
və beynəlxalq səviyyədə hazırlığının
vacibliyi kimi tələblər irəli
sürülür. Pedaqoq, publisist,
şərqşünas, dilçi
və ictimai xadim Məhəmmədağa
Şahtaxtlı cəmiyyətin
inkişafında təhsilin,
elmin mühüm əhəmiyyəti olduğunu
konseptual şəkildə
işləyən nəhəng
şəxsiyyətlərdəndir. Onun bu baxışlarını
şərtləndirən cəhətləri
aşağıdakı kimi
səciyyələndirmək olar:
1. Elmin təhsil üçün və hansı məqsəd baxımından seçilməsi;
2. Təhsildə inkişafa təsir edən əlamətlərin şərhi;
3. Təlimdə təhsil, tərbiyə və inkişafı təmin edən cəhətlərin
gözlənilməsi;
4. Humanist
məqsədin əxlaqa
görə müəyyənləşməsi;
5. Pedaqoji prosesin təhsil, tərbiyə, inkişaf və psixoloji amillərdən əlavə daha bir sıra komponentlərin
ola bilməsinin
şərhi və s.Məhəmmədağa Şahtaxtlının
ədəbi-elmi irsinə
dövrü mətbuatda
Avropa və Amerika alimləri də biganə qalmamışlar, onun fəlsəfi, siyasi və hüquqi görüşlərini əks
etdirən əsərləri
dünya elmində müzakirə və mübahisələrə səbəb
olmuşdur. Mirzə Fətəli Axundzadə yaradıcılığına böyük
önəm verən və onun "Aldanmış kəvakib"
hekayəsini (1903) və
"Hacı Qara"
(1904) komediyasını fransız
dilinə tərcümə
edən fransız alim Lüsyen Büva "Mohammed Ağa
Şahtaxtinskiy" əsərində
və ya "Azərbaycan türklərində
bir ədəbi və siyasi qəzet" adlı məqaləsində Məhəmmədağa
Şahtaxtlını öz
ölkəsinin "yaxın
dostu, müsəlman dünyasının bütün
ümidlərini doğruldacaq
bir şəxs" kimi yüksək dəyərləndirir. Lüsyen Büva
"Şərqi-Rus" qəzetinin
nəşrini ümummilli
xidmət səviyyəsində
dəyərləndirərək yazırdı ki, "aləmi-mədəniyyət Məhəmmədağanın
bu həmiyyətli iqdamı (mühüm addım) üçün
ona minnətdar olmalıdır".
M.Şahtaxtlı səmərəli elmi-pedaqoji
və publisist fəaliyyətinə görə
1901-ci ildə Fransa Xalq Maarifi Nazirliyinin
Fəxri fərmanı
ilə təltif olunub və onun fəlsəfi, siyasi və hüquqi görüşlərini
əks etdirən əsərlərlə dünya
elminə böyük
xidməti etiraf edilib. Həmçinin, Şahtaxtlı
Avropa aləminə islam dini
prinsipinin mənəviyyatın
inkişafına təsirini
çatdıraraq "Quran"ı
alman dilinə tərcümə etmişdi.
Şahtaxtlı fəaliyyətinin ayrı-ayrı dövrlərində
ən yaxşı elmi, tənqidi və publisistik əsərlərində liberal millətçilik,
irqçilik, qadın
əsarəti, dövlət
quruluşu, demokratiya,
xalq hakimiyyəti, din-şəriət məsələləri
haqqında dövrünə
görə mütərəqqi
fikirlər irəli sürüb. Belə qənaətə
gəlmək mümkündür
ki, Məhəmmədağa
Şahtaxtlının elmi-pedaqoji
görüşlərinin öyrənilməsinə
üz tutmaq zərurəti müasir pedaqogikanın problemləri
üzərində ciddi
düşünməkdən və təhlil etməkdən, habelə irəli sürülən
yeni ideyaların Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixinin milli maraqlarına uyğun gəlib-gəlməməsini
aydınlaşdırmaqdan irəli
gəlir.
Təbii ki, bu kimi
fikirlərini o, redaktoru
olduğu "Şərqi-Rus"
qəzetində daha çox işıqlandırıb. XX əsrin
ilk Azərbaycan qəzeti
sayılan "Şərqi-Rus"
qəzetinin qarşısına
qoyduğu məqsədini,
məramını M.Şahtaxtlı
belə açıqlayıb:
"...Bizim borcumuz həqayiqnəvislikdir: yaxşılığı
dediyimiz kimi, yamanlığı da gizlətməyəcəyik. Biz meydana onun üçün
çıxdıq ki,
xalqa doğru söz deyək və nəinki ona-buna vicdanfüruşanə
mədhiyyələr oxuyaq.
Biz İbn Xəldunuq,
Qaani deyilik".
Və yaxud: "Məsləkimizi hər kəs bilir. Millətimizin mədəniyyətinə xidmətdir. Mədəniyyət ehtiyacımız felidir, həyatidir. Qonşularımızın həpisi mədəni olduqlarından kəsbü
kar, ticarət, sənaye, ziraət, bir sözlə, məişət aləmində
onlarla rəqabət edə bilib, qövmimizin, cinsimizin dünyada baqi qala bilməsini müdafiə edə bilməyimiz buna bağlıdır. Vəilla (əks
halda) mədəni qonşularımız bizi əzib dünyadan qəti-nəsl edərlər.
Necə ki, Amerikanın qədim qövmlərini Amerikaya hicrət edən Avropa qövmləri elədilər.
Bir millətin həqiqətən
təməddün edə
bilməsi üçün
ümdə şərt
odur ki, ümumə aid məsələlərdə
hər fikirlərini, rəy və əqidəsini kamali-azadlıq
və hürriyyətlə
bəyan edə bilsin. Bu azadlıqdan
türk qövmini müstəfid etməkdən
ötrü "Şərqi-Rus"
meydana çıxmışdır...
"Şərqi-Rus" açdığı yolunda
davam edəcək kamali-qeyrət və istiqamət, şövq və zövqlə türk cinsinin mədəniyyətinə, səadətinə,
şan və şərəfinə xidmət
edəcək".
Qəzetin məqsədini və məramını görkəmli
müəllim-pedaqoq F.Köçərli
də dəyərləndirərək
yazır ki, M.Şahtaxtlı "gözəl
və nəsihətamiz
sözləri, hüsni
rəyləri və etiqadları... kamali-məmnuniyyətlə
qəbul" edirdi.
"Şərqi-Rus"un rolundan və əhəmiyyətindən bəhs
edən M.Şahtaxtlı
qeyd edir ki, qəzet mühüm milli qüvvələrdən biridir.
Qəzet
də bir məktəb rolunu oynayır. Həm məktəb, həm
də məktəbdən
kənar öz işini görür.
Millət qəzet vasitəsilə məlumatlanır,
camaat onun səhifələrində elmi,
ədəbi və siyasi xəbərlərlə
tanış olur. Qəzeti hava kimi fərz etmək olar. O, hər gün insan zəkasının məhsulunu
öz səhifələrində
dərc edir. Bir millət ki, müxtəlif ümumi məsələlərdən bəhrələnə
bilmir, o, öz təcrübəsi vasitəsi
ilə də faydalı məlumat əldə edə bilməz. Bu mənada qəzet mütləq və müstəqil iqtidarlardan üstündür. O görür,
yazır, göstərir,
gələcəyə baxır.
Öz tənqidi çıxışları,
mübahisələri vasitəsilə
ictimaiyyəti həyəcana
gətirir, camaatın
təlimini və zəkasını zənginləşdirir,
eyibləri açır,
xəstəlik və yaraları sağaldıb aradan qaldırır.
M.Şahtaxtlı qəzet
haqqındakı düşüncələrini
aşağıdakı sözlərlə
ümumiləşdirir: "Qəzet aləmin güzgüsüdür, Qəzet
zəmanənin ən
kəskin qılıncıdır.
Qəzet
indiki cismi-həyatın
ruhudur. Qəzet aləmin ən
nüfuzlu, təsirli vaizidir. Qəzet hər millətin
ölçüsü, qəzet
məmləkətin hamisi,
vəkili, advokatıdır".
"Şərqi-Rus" qəzetinin
işıq üzü
görməsi bir çox qabaqcıl maarifçiləri (Məhəmməd
Tağı Sidqi, Qurbanəli Şərifzadə,
Cəlil Məmmədquluzadə,
Məmməd Səid Ordubadi, Hüseyn Cavid, Ömər Faiq Nemanzadə, A.Səhhət, M.Ə.Sabir
və b.) sevindirib. Hələ 1902-ci ildə M.Şahtaxtlının senzuraya
ərizəylə müraciət
etməsi xəbərini
eşidən Azərbaycanda
maarif və məktəbşünaslığın əsasını qoyanlardan
biri kimi tanıdığımız Məhəmməd
Tağı Sidqinin Məhəmmədağa Şahtaxtlıya
ünvanladığı məktublarından
birində oxuyuruq:
"Ey mənim maarifpərvərim! Sənə canımı
qurban etsəm, rəvadır. Bu xoş xəbər mənim canımın dərmanıdır. Hər ansizdən
bu xoş xəbəri eşitmək
istəyirdim. Həqiqətən bu xoş xəbər
bütün elm və
mədəniyyət xadimlərinə,
xüsusilə bu vilayətin (Naxçıvan
nəzərdə tutulur
- K.C.) bütün elm sahiblərinə
yeni bir ruh və sevinc
bəxş etdi.
İnsana belə gəlir
ki, guya Şərqdə yeni günəş doğdu və ulduzlar parladı. Həqiqətən dillə və
qələmlə həmin
sevgini bəyan etmək və yazmaq mümkün deyil. Hətta qələmin də
buna gücü çatmaz. Mən həddən ziyadə
sevindim və şad oldum. İndi mən səni səmimi-qəlbdən təbrik
edib, xoş arzularımı çatdırıram".
Qeyd edək ki, böyük məktəb keçmiş M.Şahtaxtlı tələbəlik illərindən dövrünün görkəmli alimlərindən dərs almış, onların təsiri altında elmlərin mənşəyi və təsnifatı, insanın dərketmə fəaliyyəti, ictimai fəaliyyəti, ağıl və münasibətlə bağlı biliklərini şərh etmişdi. Görkəmli pedaqoq qeyd edir ki, təlim və təhsil tarixilik baxımından heç vaxt tamamilə sıradan çıxıb köhnəlmir, onun tərkib hissələrində inkişafa uyğun dəyişikliklər gedir, yeniləşir, şəraitə uyğunlaşır, lakin son məqsəd isə (insanın formalaşması, kamilləşməsi, tərbiyə olunması) eynilə qalır. M.Şahtaxtlı yazır ki, "indi həzrəti-Adəm dövrü deyildir. Avamlar, kəndlilər belə elmin, mərifətin qədrini, lüzumunu anlayıb, qanırlar. Amma bu gözəl səmtə getmək yolunu, qaydasını bilməyirlər. Buna görə elm yollarını bunlara sözlə deyil, işlə, öncüllük olmaqla bildirməlidirlər. Yoxsa sözü hər kəs söylər, amma işi hər kəs yapa bilməz. Bu cəhətlə böyüklərimizdən bizə quru söz deyil, ciddi ürək, qeyrət, iş lazımdır".
Nəticə etibarilə qeyd edək ki,
M.Şahtaxtlının maarifçilik
ideyaları Şərq və Qərb təfəkkürünün
sintezi ilə ümumiləşdirmələr
apardığına görə bəşəridir, millətinin
başını uca etdiyinə görə
millidir, bəşəri məqsədlər
daşıdığına görə humanistdir,
bütün zaman
və dövrlər üçün müasirdir. Bu gün istər pedaqoji
anlayışların şərhi, istərsə də təlim
və təhsil prosesinin təşkili ilə
bağlı nəyə toxunsaq, publisist, şərqşünas, dilçi və ictimai xadim Məhəmmədağa Şahtaxtlı
irsində və ya Şahtaxtlının maarifçi təlimində onu
tapa bilərik.
Kamal
CAMALOV
Pedaqogika elmləri doktoru, Əməkdar
müəllim
525-ci qəzet.- 2021.- 10 sentyabr.- S.12.