Ürəklə dilin
birliyi
Əli Vəliyev - 120
Yarım əsr, arası kəsilmədən bir sahədə
işlədiyin, ədəbi, ictimai, siyasi mübarizələr
meydanında çalışdığın, bir çox
hadisələr, əsərlər, problemlər barədə
daima söhbətlər etdiyin sənət yoldaşı
haqqında xatirə yazmaq həm asandır, həm də
çətin.
Asandır o zaman ki, müfəssəl də
olmasa, yazılı qeydlərin var, onunla söhbətlərin,
görüşlərin müxtəsər məzmununu
kağıza köçürmüsən, çətindir o
zaman ki, Əlinin altında yadında qalanlardan başqa bir
şey yoxdur.
Yaddaşa həmişə arxayın olmaq isə
mümkün deyil. Çünki orada həkk olub qalanlar on
illər ərzindəki çoxlu başqa hadisələr,
görüşlər içində itib-batır, çox
zaman sənin özünə də dumanlı
görünür. Təzadlı fikirlər,
həqiqətlə təqribi təsəvvürlər və
qırıq xatirələr arasında çaşıb
qalırsan.
Bu vəziyyətdən yeganə çıxış
yolunu mən onda görürəm ki, gərək ancaq həqiqət
olduğuna qəti inandığın əhvalatları və
hadisələri qələmə alasan. Onu da qeyd edim
ki, yarım əsr ərzindəki əhvalatları bərpa
edib yazmaq adamdan çoxlu vaxt və böyük qüvvə
istəyir. İndi bu imkandan məhrum
olduğumdan mən yazıçı dostum Əli Vəliyev
barədə ancaq aydın xatırladıqlarımdan bir-ikisini
və ürəyimin dərin hisslərini bildirməklə
kifayətlənirəm. Çünki tamam
susmaq da olmur. Görkəmli vətəndaş,
xüsusən yazıçı dostum haqqında nə desəm
qənimətdir. Bizim "ədəbiyyat və incəsənət"
qəzetimiz yaxşı rubrika açıb - "Müasirlər
yazmasa"... Bu, mənim ürəyimdən
olduğu üçün imkan tapdıqca yaxşı
tanıdığım bəzi şəxsiyyətlər
haqqında, heç olmasa, esselər, yəni kiçik ədəbi
əsərlər yazıram.
Mən Əli Vəliyevlə ilk dəfə ədəbiyyata
gəldiyim (1929-1930) illərdə "Yazıçılar Cəmiyyəti"ndə
görüşmüşəm. O zaman bu cəmiyyət şəhərimizin
tarixi binalarından birində yerləşirdi. Onun necə
ictimai hadisələr mərkəzi olduğunu
vaxtaşırı dəyişən adından da bilmək
olur: "İsmailiyyə", "Türk mədəniyyət
evi", "Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat
İnstitutu", AZFAN və nəhayət, "Respublika Elmlər
Akademiyası".
Həmin illərdə "Yazıçılar Cəmiyyəti"
bu gözəl memarlıq abidəsinin ikinci mərtəbəsində,
sol tərəfdə ikicə otaqda yerləşirdi. Orada əli Nazim məni
Əli Vəliyevlə tanış etdi. Elə ilk görüşdə yadımda qalan onun
uca boyu, mehriban siması və xeyirxahlıq dolu gözləri
oldu.
Sonralar o dövrdə tez-tez keçirilən ədəbi
məclislərdə, qızğın müzakirələrdə
mən Əli Vəliyevin bir sıra
çıxışlarına və söhbətlərinə
qulaq asmalı oldum. O, fikrini dərhal bildirirdi, boyasız, rəngsiz
danışırdı, bəzən fikrini
ölçüsüz-biçimsiz deyirdi, müəyyən qəlibə
salmadan, bəlkə də, əsaslandırmadan
"yaxşı əsərdir", yaxud "zəifdir",
"mənim xoşuma gəlmədi" deyib iki-üç kəlmə
ilə qiymət verirdi. Bu, etirazlara səbəb
olsa da, bəzən gülüş doğursa da, Əli Vəliyevin
səmimiliyinə heç kəsdə şübhə
oyatmırdı. Aydın idi ki, bu adamın
ürəyində nə vardısa, dilində də o idi.
Əli Vəliyevin
xasiyyəti barədə obyektiv təsəvvür naminə
bunu da qeyd etməliyəm ki, onun fikrini əsaslı dəlillərlə
təkzib edənlərlə razılaşır,
inadkarlığa, ambisiyaya qapılmırdı...
Onun keçdiyi ədəbi yaradıcılıq və
mübarizə yollarına bütünlüklə nəzər
saldıqda belə bir həqiqəti nəinki dostları və
pərəstişkarları, hətta ona tənqidi
yanaşanlar da etiraf edirdilər ki, ürəyi uşaq ürəyi
kimi təmizdir, ədəbiyyatımız qarşısında
xidmətləri böyükdür.
O,
xeyirxah, qeyrətli bir vətəndaş, həyatla, xalqla
canlı əlaqəsi olan bir yazıçı, vəfalı
bir dost idi.
Onun sinəsində bütün həyatı boyu
doğma xalqına, vətəninə, bədii ədəbiyyata,
həqiqətə, düzlüyə məhəbbətlə
dolu olan və rahatlıq bilməyən bir ürək
döyünürdü. O, Azərbaycan sovet ədəbiyyatının ilk
yaranışı illərindən beşiyi başında
duranlardan idi. Yorulmadan son nəfəsinə kimi
bu ədəbiyyatın inkişafı yolunda qələm
çaldı.
Yuxarıda dedik ki, Əli Vəliyev
aşağıdakılardan, zəhmətkeş təbəqələrin
içindən çıxmışdı. Uşaq
vaxtlarından inqilabdan əvvəlki həyatın ehtiyac və
məşəqqətlərini görmüşdü. O,
yoxsulluğun, zülmün, ədalətsizliyin, cəhalət
qaranlığının zəhmətkeş insanları
dünya işığından, azadlıq və səadət
nurundan məhrum etdiyini nəinki gözləriylə
görmüş, həm də özü bu əzablara məruz
qalmışdı...
Lakin xalq həyatının, xalq mənəviyyatının
ən faciəli vəziyyətlərdə belə insanı bədbin
olmağa qoymayan gözəl keyfiyyətləri də onun
qanına hopmuşdu. Xalqın uca, işıqlı keyfiyyətləri
- zəhmətsevərlik, ağac əkib becərmək, su
çıxarmaq, zərb-məsəllər, bayatılar, rəvayətlər,
nağıllar yaratmaq eşqi və istedadı da Əli Vəliyevin
canında, qanında yaşayırdı. Bütün
bunları mən onun qaynar həyatında, fəaliyyətində
və işlərində müşahidə etmişəm.
əsərlərini oxuyanlar da, yəqin ki,
bunu hiss etməmiş olmazlar.
Əli Vəliyevin yazıçı ilhamı, qiymətli
əsərləri xalq mənbələrindən, tükənməz
xalq çeşmələrindən su içmişdi. O, bütün həyatı
və qəlbi ilə doğma yurdu Azərbaycanla bağlı
idi.
Yaşadıqca, mübarizələr meydanında
püxtələşdikcə, yazıb-yaratdıqca, ədəbi
və ictimai həyatda daha əhəmiyyətli işlərə
cəlb olunduqca onun fikri xeyli işıqlanmış, qələminin
əhatə dairəsi genişlənmiş, böyük
ictimai əhəmiyyəti olan problemlər əsərlərində
əks olunmağa başlamışdı.
Beləliklə, "Nənəmin cəhrəsi" ilə
açılan cığır Turaclıya gedən
işıqlı, magistral yola çevrilmişdi, ədəbiyyatımıza
"Gülşən" kimi gözəl əsərlər bəxş
etmişdi.
Həyatın çətin, mürəkkəb, keşməkeşli
döngələrində mən minlərlə adamlarla
rastlaşmışam, çoxları ilə bir yerdə
işləmişəm. Yaxşı gündə də, yaman gündə də
taleyimizin çarpazlaşdığı bir sıra şəxslərlə
imtahana çəkildiyimiz də az
olmayıb və yaxşı bilirəm ki, insan müqəvva deyil,
həmişə və hər yerdə özünü eyni
şəkildə aparmır. ən qaraqabaq
və dinməz adamın da bəzi hallarda bülbül kimi
ötdüyünü, üzünün
açıldığını, gözünün
işıqlandığını görmüşəm. Onu
da görmüşəm ki, şad xasiyyət, nikbin, həmişə
deyib-gülən bir adam bəzi vəziyyətlərdə
qapqara qaralmış, kədərə qapılmış,
lal-dinməz olmuşdur. Bütün bunlar həyatda
nə qədər adi və təbii olsa da mənasız deyil,
adamı düşündürür, diqqətə layiqdir, hər
şəxsin, hər fərdin daima qapalı olan daxili aləminin
müəyyən cizgilərini görməyə kömək
edir. Əli Vəliyev qətiyyən
qapalılıq bilməzdi. Ürəyi təmiz
idi, həmişə və hər yerdə özünü
olduğu kimi göstərirdi, sabit idi, heç bir dolayı
fikir və mülahizələrə yol verməz, fikrini gizlətməzdi,
vəziyyətini, rəftarını dəyişməzdi.
Naxçıvanda işlədiyimiz illərdə
(1933-1935) onunla çox yaxınlaşdıq. O, "Şərq
qapısı" qəzetinin, mən MTS siyasi şöbəsinin
orqanı olan "Sürət" qəzetinin redaktoru idim. Hər gün görüşür, saatlarla bir yerdə
gəzişir, oturub söhbət edirdik. Bir
neçə ay hələ tikilib qurtarmamış evin birinci mərtəbəsindəki
şəraitsiz soyuq otağında yaşamalı,
cırıltısından qulaq tutulan dəmir
çarpayılarda yatmalı olmuşduq. Onda
mən Əli Vəliyevin necə təmizürəkli,
heç şeydən çəkinmədən fikrini şax
deyən bir kommunist, qayğıkeş, dözümlü bir
yoldaş olduğuna bir daha inandım.
"Sürət" qəzeti onların mətbəəsində
çap olunurdu. Bir dəfə mətbəə işçilərindən
biri mənə dedi:
- Ay Mirzə
yoldaş, heç bilirsən, Əli Vəliyev sənin xətrini
necə əziz tutur.
Mən
soruşdum:
- Sən
bunu hardan bilirsən?
O dedi:
- Necə
bilməyim? Mətbəəyə girən kimi
soruşur: "Sürət" nə vəziyyətdədirə
Onu qabağa salın ha!"
O zaman biz
əli Vəliyevlə boş vaxtlarımızda, xüsusən
axşamlar çıxıb şəhərin sakit
küçələrində və bağında gəzər,
ordan-burdan və ən çox da ədəbiyyatdan
danışardıq. Bu söhbətlər nəticəsində
Naxçıvanda ayrıca bir "Ədəbiyyat qəzeti"
də buraxmışdıq.
Əli Vəliyevdə insani və xüsusən
yazıçını şərəfləndirən
başqa gözəl keyfiyyətlər də vardı. O, paxıllıq deyilən
pis xəstəlikdən tamam azad idi. Hansısa
bir yazıçının yaxşı əsərini
qısqanmazdı. Belə əsərə
məclisdə birinci "gözəldir!" deyən Əli
Vəliyev olardı.
Bir yazıçı, bir sənətkar kimi Əli Vəliyevin
ədəbiyyatımız qarşısında xidmətləri
böyükdür. Onun bədii təfəkkürü,
obrazlar silsiləsi, ədəbi dili bütünlüklə
xalq qaynaqlarından su içmişdi, xalqla, xalqın həyatı
ilə, xalq dili ilə bağlı idi.
Bir dəfə Səməd Vurğunun da iştirakı
ilə Yazıçılar İttifaqının indiki
binasında sədrin böyük, işıqlı,
yaraşıqlı otağında Əli Vəliyevin bir hekayəsinə
qulaq asırdıq. Mövzusu kənd həyatından alınmış bu
hekayənin qoyun yatağı təsvir olunan yerində belə
bir cümlə eşitdik: "qoyunlar
tısqırışırdılar".
Hamı
güldü:
- O nə
deməkdir, ay Əli Vəliyev yoldaş, - deyib soruşanlar da
oldu.
Əli
müəllim:
- Bıy,
bunu bilmədiyiniz bəs deyil, hələ
gülüşürsünüz dəə! - deyib
dayandı.
Kənd həyatını
və belə nadir kənd sözlərini yaxşı bilən
Osman Sarıvəlli üzünü Əli Vəliyevə
tutdu:
- Fikir
vermə, mən bunları başa salaram qoyunun
tısqırışması nədir!
- Dalını oxu, Alı Qara oğlu, - deyib Səməd Vurğun onu ruhlandırdı, - yaxşı hekayədir. Başa düşməyənləri çoban Abdullanın oğlu başa salar!
Səməd Vurğun hər iki görkəmli yazıçımıza böyük hörmət bəsləyir və onlara həmişə yarızarafat və ərklə bu cür müraciət edərdi: Alı Qara oğlu, çoban Abdullanın oğlu!
Əli Vəliyevin yaradıcılığı - roman, povest, hekayə və publisist yazıları belə bir bədii həqiqəti də təsdiq edir ki, yazıçı xalqla, xalqın həyatı ilə, mübarizələri, mənəvi aləmi ilə nə qədər dərindən bağlı olursa, onun əsərlərində işıqlı fikirlər, insana inam o qədər aydın və təsirli, inandırıcı boyalarla öz əksini tapır.
Məhz bu keyfiyyətlərinə görədir ki, Əli Vəliyevin qələmi həyatımızın mənfi, neqativ təzahürlərini təsvir edəndə də reallıq və həqiqət duyğusunu itirmirdi. Yəni həyatımızı, iqtisadiyyatımızı və mədəniyyətimizi irəli aparan, torpağı yeni kəndlərlə, şəhərlərlə, evlərlə, saraylarla gözəlləşdirən müsbət insanı əyrilərin, naqislərin kölgəsində gizlətmirdi...
Onun uca şəxsiyyəti, inamı, mənəvi aləmi əsərlərində yaşayır...
Mirzə İBRAHİMOV
Xalq yazıçısı
6 may, 1986-cı il
525-ci qəzet.- 2021.- 11 sentyabr.- S.12.