Qadınlar niyə məişət səviyyəsindən
çıxa bilmirlər?
Cəmiyyətdə qadınlarla kişilər
arasında kəskin ayrı-seçkiliyin mövcudluğu
ictimai həyatda
universal təşkilatlanmaya səbəb olur. Yəni
iş və həyat tərzi baxımından qadınlar
bir, kişilər isə başqa cür formalaşırlar.
Ümumilikdə həyatda, insan
cəmiyyətində, hətta
bəşəriyyətdə təkcə iki cinsin olduğunu iddia edən və buna görə
təşkilatlanan cəmiyyətlər
həm də cinslər arasında kəskin ayrı-seçkiliyin
təməlini qoyublar.
Hələ uşaqlıqdan oğlan
və qızların fərqli bacarıqları
inkişaf etdirilir, onlara cinsiyyətlərinə
görə qruplaşdırılmış
bilik və bacarıqlar diqtə olunur. Fikir vermisinizsə, hətta
oğlan uşaqları
üçün cinsiyyətlərinə
uyğun olmadığı
hesab edilən işləri görmək
ümumiyyətlə, utancverici
hal sayılır.
"Qız kimi",
"qadın kimi",
"arvad kimi" bənzətmələri alçaldıcı
qəliblər olaraq onların ağlına elə yeridilir ki, hissləri qarşısında hansı
reaksiyanı verəcəkləri,
hansı işləri
görüb, hansıları
görməyəcəkləri onlar üçün əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş
olur. Məsələn, kişiyə ağlamaq
olmaz, əsəbləşmək
olar, qab yumaq olmaz, amma
istədiyi qədər
bulaşdırmaq olar,
evdə, həyat yoldaşının yanında
çox qalmaq olmaz, amma çöldə-bayırda
boş-boşuna dolaşmaq
olar və sair. Düzdür, bu sərt qayda-qanunların əksəriyyəti
indi nisbətən yumşaldılıb, amma ümumilikdə bu qəbildən olar-olmazlar hələ də aktuallığını qoruyur.
Ümumiyyətlə, qadın və kişi
üçün, ər-arvad,
ana-ata, nənə-baba
olaraq cinsiyyət rolları əvvəlcədən
onların dünyaya gəldikləri genderə
görə müəyyənləşdirilir.
Mədəniyyətlər nəyin
kişi üçün, nəyin
isə qadın üçün olduğunu
özündə ehtiva
etdiyinə görə,
bu cür mədəniyyətlərin təsiri
altında dünyaya göz açan insanlar da sorğu-sualsız
bu qaydaları mənimsəyirlər. İnsanın öz cinsiyyətinə uyğun qazandığı
sosial kimliyi əsasən onun öz seçimi olmur. Bu, insanın
yaşadığı cəmiyyətin
ona biçdiyi rollarla həyatını davam etdirməsi deməkdir. Yəni insan doğulduğu
zaman sahib olduğu cinsiyyət kimliyini əvvəl-əvvəl cəmiyyətdə
qazandığı öhdəliklərlə
birləşdirir, sonra
da həmin öhdəliklərin çərçivəsindən
çıxmaqda çətinlik
çəkirlər. Məsələn, bizim cəmiyyətimizdə
adətən qadınların
qeybətə, dedi-qoduya,
boş danışmağa
meyilli olduqlarına işarə vurulur. Bu düşüncənin
tamamilə yanlış
olduğunu iddia edə bilmərik. Amma əksər qadınların
niyə məişət
üslubunda və səviyyəsində həyatlarını
davam etdirdiyini anlamaq mümkündür.
Bunun səbəblərindən
biri elə onların cinsiyyətinə
görə əsrlərlə
ictimai mühitdən uzaq qalması ola bilər.
Ölkəmizdə kişilər ictimai,
sosial həyatda daha aktiv mövqedə
durduqları halda, qadınlar bu baxımdan daha passiv və bacarıqsız görünürlər.
Yaxşı qarğış tökən,
yaxşı süfrə
açan ənənəvi
qadınlarımızın ictimai həyatda tək-tük fəaliyyətləri
toy və yas məclislərini yola verməkdən ibarət olur. Hamılıqla qadın xisləti
adlandırılan və
qadının boynuna qoyulan bu toplu
xüsusiyyətləri isə
sorğulamaq, bunun səbəblərini bilmək
istəmirik.
"Qadınlar belədir, onlar hey deyinirlər, ağlayırlar, gülürlər,
uşaqlıq edirlər,
ara qarışdırıb
fitnə törədirlər"
düşüncəsi, demək
olar ki, cəmiyyətin qadın haqqındakı ümumi fikrinə çevrilib. Bütün bu xüsusiyyətlərin
arasında qadına başucalığı gətirən
xüsusiyyət isə
onun yaxşı evdarlığı, yad kişilərdən gen durması
və sayca çox uşağa baxıb böyütməsi
sayılır. Vay
o gündən ki, o uşaqlardan biri "dayısına oxşamış"
olsun...
Beləcə, qadınların seçim
haqqı çox zaman məhdud çərçivə daxilində,
məişət səviyyəsində
sadə, amma bir o qədər də qarışıq, məşəqqətli, məzmunca
bir-birinə çox bənzəyən həyat
ssenarilərindən ibarət
olur.
Bəs qadının
məişət səviyyəsindən
çıxması mümkündürmü?
Qadınla kişinin bərabərliyi
tələbini irəli
sürən insanların
bütün etirazlarının
fonunda məhz qadınların məişət
səviyyəsindən çıxıb
ictimai həyata və sosial mühitə adaptasiya olması dayanır. Qadın yalnız
bu halda, məişət səviyyəsindəki
həyat anlayışından
çıxdıqca illərlə
ona geyindirilən qabıqlardan da soyulub təmizlənəcək,
daxilindəki "öz"ü
tapa biləcək.
Bunun üçün bu gün qadınların qarşısında duran iki böyük və həlli müşkül görünən
problem var. Birincisi, hətta
ictimai-siyasi fəaliyyətdə
olan qadınların da hələ tam müstəqillik qazana bilməməsidir. İkncisi
də cəmiyyətin,
sosial mühitin ümumən kişi
psixologiyasına sahib olmasıdır.
Cəmiyyət özü forma və
məzmunca kişi
xüsusiyyətinə sahibdir
Fərdlər ictimailəşmə prosesində
cinsiyyət rollarilə
əlaqədar olaraq bir çox fərqli yanaşma ilə qarşılaşırlar. Bu baxımdan
bizim sosial mühitimiz daha çox kişi
xüsusiyyətlərinə sahibdir. Bu xüsusiyyət
isə sosiallaşma prosesi zamanı mənimsənilən cinsiyyət
rollarına uyğun davranışlar tələb
edir. Elə buna görə də qadın sosial həyatda tam formalaşıb öz varlığını sübut
etmək üçün
yaşadığı sosial
mühitin tələbi
olan kişi
xüsusiyyətlərini və
onun tələblərini
mənimsəmək məcburiyyətindədir.
Çünki bəşəriyyət
tarixində qadının
həyat ssenarisi kişi tərəfindən
yazılıb. Sanki qadın tarix boyunca öz müqəddəratı haqqında
azad qərar verə bilməyən, özünü və işini yetərincə təqdim etməyi bacarmayan insan olaraq formalaşmağa məcbur edilib. Bu prosesin içində idarə olunan və obyektləşdirilən
qadınların cəmiyyətdəki
yeri kişi
psixologiyasına uyğun
formada müəyyənləşdirilib.
Sanki onun yeri
bəşəriyyətin davamlılığını
təmin edən bioloji rolları nəzərə alaraq kişilərin sosial hökmranlığını təsdiqləyən
mövqedə durmaqdır.
Buna görə də
sosial mühitin ümumi psixologiyası kişi hegemoniyasından
təmizlənmədikcə, qadınların psixologiyası
məişət səviyyəsində
qalmaqda davam edəcək.
İctimai həyatda təmsil
olunan qadınlar da tam müstəqil deyillər
Ailədə cinsiyyət rolları üzrə formalaşmış vəzifələrdən qadının payına düşəni əsasən uşaqlara baxıb ev işlərini görmək, qohumluq münasibətlərinin davamlılığını təmin etmək olur. Kişi isə daha çox sosial mühitdə baş çıxara, iş və professional münasibətlərin xüsusiyyətlərini mənimsəyə bilir. Bunun nəticəsində kişilər cəmiyyətdə karyera baxımından yüksəlib öz potensiallarını tam reallaşdıra bilirlər. Qadınların isə bu imkanı demək olar ki çox məhduddur. Məsələn, bu gün qadınlar iş həyatında təmsil olunsalar da, onlardan çox az bir qismu iş münasibətlərini bir restoranda davam etdirmə "icazəsi"nə sahibdirlər. Qadınların əksəriyyəti iş və ev arasındakı yol xəritəsi ilə gündəlik həyatlarını davam etdirirlər. İşdən sonra, yaxud iş saatları ərzində işlə bağlı bir restoranda yad insanlarla kofe içmək, professional mühitlərdə, debatlarda iştirak etmək əksərən ailəli olmayan qadınlar üçün daha asandır. Bu da onu deməyə imkan verir ki, qadınlar iş sahibi olsalar da, onlara sosial həyatda yetərincə təmsil olunmağa imkan verilməməsi bu cinsin düşüncə və davranışlarının məişət səviyyəsində qalmasına səbəb olur. Bu vəziyyət də qadınların ikinci dərəcəli sosial mövqedə qalmasını təyin edir. Belə bir mövqe qadını elmdə, sənətdə, fəlsəfədə ikinci dərəcəli, yaxud ümumiyyətlə, görünməyən bir insana çevirir. Bu baxımdan xüsusilə evli qadınlar həyatda kişinin icazə verdiyi qədər, ikinci dərəcəli bir vəzifə və köməkçi rolu oynayırlar. Təəssüf ki, bu gedişata, bu yazılmamış sərt qanunlara etiraz edən qadınlar məcburən özlərini evlilikdən məhrum etməli olurlar. Qadın anlayır ki, haqqı olan müstəqilliyi yaşaya bilmək üçün ya heç evlənməməli, ya da evlidirsə, boşanmalıdır. Bu hallar isə cəmiyyət tərəfindən əxlaqsızlıq damğası ilə cəzalandırılır.
Ola bilsin
ki, qadın haqlarına radikal
yanaşma, ifrat feminizm də ifrat kişi hegemoniyasına adekvat
bir etiraz
formasıdır. Kişi
psixologiyasının dominant olduğu mədəniyyətlərin təzyiqlərinə
məruz qalan qadınlar sosial
mühitdən ayrı düşürlər. Bu
hal onların özlərini
tanımalarına və kimliklərini
formalaşdırmalarına kömək edəcək sərbəst
sosial mühitdən uzaq
tutur. Bu prosesin əsirlərlə bu
cür davam etməsi
və hələ də davam etməkdə
olması, qadınların sosial mühitə
psixoloji baxımdan tam
adaptasiya olmasının, bəlkə də,
uzun illər çəkəcəyini
düşünməyə imkan verir.
Natəvan ABDULLA
525-ci qəzet.- 2021.- 21 sentyabr.- S.10.