Nisgilimizin və qürurumuzun ədəbi
toplusu: "Qarabağ dastanı"
Artıq
elə indidən tarixə düşmüş və yüz
illər boyunca milli tariximizin iftixarı olacaq 44 günlük Vətən müharibəsi ilə bağlı
saysız-hesabsız elmi publisistik, bədii əsərlər
yazılacaq. Çünki bu 44 günlük Vətən
müharibəsi dünyanın ən
rəzil, alçaq xislətli bir millətin (millətinmi?),
Ermənistan adlı bir dövlətin (dövlətinmi?)
qonşuya xəyanətinə son qoydu və bütün
dünyaya Azərbaycan
xalqının qüdrətini göstərdi.
"Müharibə"
sözü leksik anlam kimi öz mənasında nə qədər
dəhşət saçsa da, onun əvvəlinə əlavə
edilən "Vətən" sözü həmin anlama bir
müqəddəslik gətirir. Dünya xalqlarının
tarixində baş verən bütün Vətən müharibələri
həmişə, əsasən haqqın tərəfində
olan, aqressiyanı dəf etmək, işğalçını
torpağından qovmaq məqsədilə döyüşən ölkənin
qələbəsi ilə bitib. Xalqın "haqq nazilər,
amma üzülməz" kimi min illərdən gələn
müdrik deyimi belə yerdə əsl həqiqəti ifadə edir. Otuz
il Vətənimizi
işğalda saxlayan və bu otuz ildə havadarlarının
arxasına sığınaraq bizi lağa qoyan Ermənistanın
işğalçılıq siyasətinə qarşı haqq səsimizi dünya
ictimaiyyəti eşitməməzliyə vurdu. Amma onu da
unutdular ki, hər şeyin bir sonu var və sonda xalq, millət
öz Vətəni uğrunda elə birləşəcək,
elə güclənəcək ki, bu birgəliyin, bu
gücün qarşısında heç kim tab gətirə
bilməyəcək. Xalq birləşdi, xalq öz Prezidenti ilə,
Ali Baş Komandanı ilə, Vətən uğrunda mübarizəyə
qalxan Ordusu ilə birləşdi.
İllər keçəcək dünya dəyişəcək,
amma xalqımızın bu
birliyi bir daha heç vaxt sarsılmayacaq. Çünki
bu birliyin də Vətənimizin işğal tarixi kimi 30 yaşı var.
Xalqımızın ötən illərdən nəticə
çıxarıb birləşməyə gedən yolunun 30 ili millətimizin
sıravi vətəndaşından tutmuş aliminə, ziyalısınadək hər
kəsin ağrıdığı bir yoldur.
Bu yolun ağrılı
çağlarını ağrı ilə yaşayan
yazıçı, şair,
publisistlərimiz də hər an öz sözlərini
demiş və deməkdədirlər. Onlar elmi-bədii
publisistik əsərləri ilə Qarabağı
yaddaşlarda saxlamağa, xalqımızı birgəliyə
çağırmağa, işğalçıya sonsuz nifrətlə
yanaşmağa çağırırlar. Xalqımızın
Anar, Elçin, Bəxtiyar Vahabzadə, Nəriman Həsənzadə,
Xəlil Rza Ulutürk, Məmməd Araz kimi ədibləri
heç vaxt qələmi yerə
qoymadılar. Otuz illik ağır bir zamanda elə bir
yazıçı, şair, publisist olmadı ki, öz
yaradıcılığında Qarabağ həsrətini ifadə
etməsin. Və əlbəttə, otuz ilin həsrəti, həmçinin,
44 günlük Vətən müharibəsi dövründəki,
böyük qələbəmizdən sonrakı zamanın ədəbi
yaradıcılığı müqəddəs kitab
formatına köçürülməli idi. Bu missiya Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin sədri, Xalq yazıçısı
Anarın ideyası ilə "Təhsil" nəşriyyatının
nəşr etdiyi "Qarabağ dastanı: otuz ilin həsrəti
- 44 günün zəfəri" adlı möhtəşəm
bir kitabla yerinə yetirildi. Kitabın
daşıdığı mahiyyət onun annotasiyasında
çox dəqiq ifadə edilib: "Azərbaycan xalqı və
şanlı Ordumuz Müzəffər Ali Baş Komandan cənab
İlham Əliyevin qüdrətli rəhbərliyi ilə 44
günlük İkinci Qarabağ müharibəsində
möhtəşəm qələbə qazandı.
Bütün xalqımız kimi, Azərbaycan
yazıçılarının da 30 ilə yaxın zaman
müddətində qəlbində daşıdığı
acı, nisgil, həsrət, nəhayət ki, sona yetdi.
Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin təşəbbüsü ilə
hazırlanan kitabda Qarabağla bağlı
yazıçıların öz doğma bölgələri
haqqında düşüncələrinə, xatirələrinə
yer verilib. İşğalın gətirdiyi kədəri, eyni
zamanda, qələbəmizdən qaynaqlanan qüruru əks
etdirən bu yazılar Azərbaycanın böyük zəfərinin
əbədiləşməsinə qələm
adamlarının töhfəsidir. Bu yazılarda
Qarabağın tarixinə dair maraqlı faktlar, unudulmaz
duyğular, müəlliflərin şirinli-acılı xatirələri
öz əksini tapıb".
Kitabın
tərtibatı onun əsas mahiyyətinə çox
uyğundur. Prezident İlham Əliyevin Müzəffər Ali
Baş Komandan və Ordumuzun "Birinci əsgəri" (Mir
Şahin) kimi Cıdır düzündəki məğrur
şəkli - "Dəmir yumruq" portreti kitabın ilk səhifəsini
təşkil edir. Daha sonra ardıcıl şəkildə Ali
Baş Komandanın Vətən müharibəsi günlərində
rəşadətli ordumuzun işğal altında olan hər
rayonumuzun azad edilməsi ilə bağlı xalqa qələbə
müjdəsi verən müraciətləri və qələbədən
sonrakı Şuşa səfərlərindəki
çıxışlarından fraqmentlər ilk səhifələrdə
yer alır. Bu səhifələrdə habelə Ali Baş
Komandanın bütün Qarabağ səfərlərində
ona yol yoldaşı olmuş Birinci vitse-prezident Mehriban
xanım Əliyevanın şəhidlərimizin ruhuna bir
Tanrı duası kimi səslənən sözlərini
oxuyuruq.
Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin sədr müavini, kitabın
redaktoru Rəşad Məcid "Qarabağ dastanı"na
maraqlı bir ön söz yazıb. "Şuşa
havasının əritdiyi nisgil" sərlövhəli bu
ön söz toplunun əsas mahiyyətini açır, burada
yer alan bir sıra əsərin bəzi məqamlarını təhlilə
cəlb edir.
"Qarabağ
dastanı"nda yüzə yaxın (94) müəllifin əsəri
toplanıb. Əlbəttə, otuz ilin həsrəti müddətində
Qarabağa həsr edilmiş əsərlər o qədər
çoxdur ki, onların hamısını bir kitabda təqdim
etmək mümkün olmazdı. Yəqin ki, tariximizin bu
dövrü ilə bağlı yüzlərlə, minlərlə
əsər hələ bundan sonra saysız kitablarda
özünə yer alacaq.
İlk
növbədə qeyd edim ki, bu kitabdakı yazıların
hamısında duyğulu yazıçı, şair, publisist
qəlbi döyünür. Azərbaycan ədəbiyyatının
canlı klassikləri Xalq yazıçıları -
Anarın, Elçinin, müasir bədii nəsrin ustad nümayəndələri
Aqil Abbasın, Seyran Səxavətin, Elçin Hüseynbəylinin
və başqalarının Qarabağ nisgilinə
bürünmüş, qəlbimizin qüruru ilə qələmə
alınmış bədii-publisistik yazıları oxuculara yeni
bir Vətən sevgisi aşılayır. Kitabdakı
yazıların hamısında Qarabağın milli tariximizdə
yeri, bu diyarın bütövlükdə Azərbaycan məzmunu
əsas yer tutur. Bu mənada elə kitabın "Qarabağ -
doğma yurdum" rubrikası altında Elçinin
"Şuşanın dağları başı
dumanlı..." essesi xüsusi maraq kəsb edir.
Xatırlatmaq
istərdim ki, Elçin hələ uzun illər bundan əvvəl
yazdığı "Şuşaya duman gəlib..." məlum
povestində Qarabağa, onun qızıl tacı olan
Şuşaya sənətkar sevgisini ifadə etmişdi.
"Şuşanın dağları başı
dumanlı..." essesi sanki həmin əsərin
davamıdır. Yazıçı birincidə hər şeydən
arxayın Şuşanın sakit həyatının lövhələrini
təsvir edirdisə, ikincidə Şuşa və
şuşalıların mədəni-mənəvi koloritini,
otuz il düşmən tapdağında qalan Cıdır
düzünün - bütövlükdə Şuşa
möcüzəsinin geniş
ponoramını bizə təqdim edir. Və bütün bunlar
yazıçının 1982-ci il yanvarın 14-də
Şuşanın Cıdır düzündə Ümummilli
lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü və rəhbərliyi
ilə Molla Pənah Vaqifin məqbərəsinin
açılış günündə iştirakından
başlanan xatirələrində yer alıb.
Yazıçının bu xatirələri, əslində, bizə
bütöv bir roman təsiri bağışlayır və
biz bu xatirələrdə Şuşanın, bu şəhərin
adamlarının aydın koloritini görürük.
"Şuşanın dağları başı
dumanlı..."dakı Şuşa sənətkarın ecazkar
qələmində bir Azərbaycan timsalıdır. Belə
bir məqama diqqət edək: "Şuşanın günəşi
bir gündə beş dəfə çıxıb, beş dəfə
də bata bilər və ayın 14-də Şuşada hər
tərəfi elə bir qar basmışdı... maşınlar
Cıdır düzünə qalxa bilmədi və hamı
maşından enib yoxuşu piyada qalxmağa
başladı..." Və yazıçı, Vaqifin məqbərəsinin
yağan qar altında izdihamlı bir mənzərə ilə
açılışını təsvir edib o zamankı qeydlərində
yazır: "Başqa söz tapa bilmirəm: Şuşada qar
bayramı idi".
Yazıçı
elə həmin 1982-ci ilin 29 iyulunda yenə də Heydər Əliyevin
iştirakı ilə Şuşada keçirilən Vaqif Poeziya Günündəki xatirələrini
qələmə alır və bu məqamlarda erməni
şair və yazıçılarının Azərbaycana
"sevgilərini" ifadə edən
çıxışlarını və sonralar həmin o
"sevgi" sahiblərinin bizə qarşı qəddarlığını
yada salır. Və bu yerdə deyir: "Mən 1982-ci ildəki
bu iki Şuşa səfəri barədə nə
üçün bu qədər ətraflı yazıram?
Çünki Şuşa dağlarının başına
bürünmüş o gözəl dumana baxa-baxa həzz
aldığımız o çağlarda kimin ağlına gələ
bilərdi ki, Şuşanın özünün
başının üstünü qapqara bir duman
bürüyüb və bizim də bundan xəbərimiz
yoxdur?" Elçin bu sözlərlə xalqımızı
yağı düşmənə qarşı həmişə,
hər zaman ayıq-sayıq olmağa
çağırır...
Bu gün
Şuşanın azad olunmasını qürurla qələmə
alan Elçin Polad Bülbüloğlu ilə Şuşaya səfərə
gələn Fərhad Bədəlbəylinin hər birimizin
dilindən çıxa biləcək bir etirafını
yazıya əlavə edir: "Şuşa, bizi bağışla!"
Və bu
məqamda mən Elçinin özünün də bir
çoxumuza, şəxsən bir qarabağlı kimi mənə
də aid olan bir etirafını təqdim edirəm: "Bunu da
etiraf etmək istəyirəm ki, mən Şuşanın azad
olunacağını görəcəyimə inanmırdım,
bu, mənim içimdə bir yara idi, çünki bu otuz illik
erməni işğalının təcrübəsi göstərdi
ki, dünyanı ikili siyasi standartlar idarə edir və
İlham Əliyev həm Prezident, həm də Ali Baş
Komandan kimi məhz bu ikili standartlar dünyasında ortaya son dərəcə
ciddi və son dərəcə də cəsarətli iradə
qoydu"...
Yazıçı
və şairlərimizin, demək olar ki, hamısı otuz
illik Qarabağ həsrətini müxtəlif janrlı əsərlərində
Birinci Qarabağ müharibəsindən bu günədək
ağrılı, nisgilli duyğularla ifadə ediblər.
Azərbaycan
ədəbiyyatının canlı klassiki, Xalq
yazıçısı Anar yaradıcılıq
ömrünün bütün anlarında Qarabağ
mövzusunu prioritet olaraq ədəbi-bədii
düşüncəyə gətirib. Onun Üzeyir bəyə,
Mirzə Cəlilə və digər sənət adamlarına
həsr etdiyi hekayə, povest və bədii-sənədli filmlərində Qarabağ kaloriti,
Qarabağ coşqusu özünü göstərib.
"Qarabağ dastanı..." kitabının
mühüm bir hissəsində Anarın çox sevdiyi və
taleyindən həmişə nigaran qaldığı bu
diyarın mühüm portret cizgilərini əks etdirən əvvəlki və bugünkü
yazıları yer alıb. "Ötən günlərin
yazıları" başlığı altında
yazıçının üç
maraqliəsəri təqdim olunub. Müəllifin hələ
1983-1985-ci illərdə
yazdığı, "Qarabağ şikəstəsi"
özünün yayın qızmar Bakısından Qarabağa - Yevlax, Ağdam,
Şuşa, Laçın... yollarından keçən "səfər
xətti" Ə.Haqverdiyevin "Xortdanın cəhənnəm
məktubları"ndakı yol xəttini xatırlatsa da,
Anarın Qarabağın hər nöqtəsinə
ziyalı bələdliyi, bu yerlərin
bugünkü inkişaf səviyyəsinin sevindirici faktları
meydanda tamamilə yeni bir Azərbaycan olduğunu nümayiş
etdirir. İndi adamlar da dəyişib, daha milli, daha
qayğıkeş olublar. Yevlaxın yay tülyanında
çayçı Məmmədin dəmlədiyi
çayın gətirdiyi sərinlik,
hardasa çoban bir kəsin
oxuduğu "Qarabağ şikəstəsi" təbiətin
isti yay gününün narahatlığını unutdurur.
Yayın bu istisində yolçuların - Anar və yoldaşlarının canına xoş
bir sərinlik yayılır. “Bəlkə
də səbəb musiqi sədalarıydı. Ətrafa
baxırdıq - göz işlədikcə
uzanan dümdüz aran, ucsuz-bucaqsız pambıq çölləri...
Amma hardasa, kimsə dağlar nəğməsini -
"Qarabağ şikəstəsi"ni oxuyurdu. Bu şikəstə dərələrin,
uçurumların, yarğanların üstündən, bu dağdan o dağa haraylanan, boğazda qaynaya-qaynaya uzaqdan uzağı səsləyən,
yamacdan-yamaca, qayadan-qayaya çatıb əks-sədayla
qayıdan bir Qarabağ
havasıydı. "Hava" sözünün hər iki mənasında.
Nəğmə mənasında da, iqlim mənasında da. Yəni elə bu iki məna da
bir-biriylə sıx
bağlı deyilmi? Şuşanın gözəl səsləri
bu dağların məcun havasından
yaranmırmı?"
Əsərdən
gətirdiyim bu sətirlər
müəllifin Qarabağ - Şuşa görüşlərinin
prelüdiyasıdır. Bundan sonra Şuşa bütöv
bir Vətən timsalında qələmə
alınır: "Özüm də bilmirəm
Şuşanı niyə bu qədər sevirəm. Burda
doğulmamışam, burda böyüməmişəm, əslim-nəslim
bu şəhərdən deyil... Söz yox, Vətənin hər qarışı, hər
bucağı əzizdir, müqqəddəsdir, amma Şuşa
elə bir yerdir ki, imkanım olsaydı, bütün ömrümü
bu şəhərdə keçirərdim və vəsiyyət
də edərdim ki, öləndə məni burda
basdırsınlar".
Bütün
sətirləri Şuşaya,
şuşalılara,
Qarabağa bağlı bu əsərdən neçə-neçə
belə sətirləri misal çəkmək olar. Bu əsər
Şuşanın əsl tarixini
qısa səkildə ortaya qoyur, şuşalıların
milli xarakterini ümumiləşdirib
Azərbaycan xalqının tipik nümunəsini
yaradır.
Anarın
bədii publisistikası 44 günlük Vətən müharibəsi
çağında daha da fəallaşır.
Onun Vətən müharibəsi dövründə qələmə
aldığı esseləri topluda "Zəfər günlərinin yazıları" başlığı altında təqdim
edilib. Müəllifin bu zaman müddətində yazdığı "Cocuq Mərcanlının cocuqları", "Gəncəm
mənim", "Erməni mifinin süqutu", "Senatorlar
və "paraşütçülər",
"Gözün aydın, Şuşam, gözümüz
aydın!" kimi esselər burda yer alıb. Bu əsərlərdə Ermənistanın Azərbaycana torpaq
iddialarının tarixi əsassızlığı,
bu "xalqın" uydurma tarixi bədxah xarici qüvvələrin
nahaqqı kimi ifşa edilir.
Anarın
bu səhifələrdəki "Gözün aydın,
Şuşam, gözümüz aydın!" essesi
yazıçının qələbəyə dünəndən
gələn inamının bu gün böyük zəfərlə
reallaşmasından doğan sevinc və qürur hisslərinin
sənətkarcasına ifadəsidir. Müəllif,
Şuşanın işğaldan azad edilməsi məqamında
Vətəndə və dünyanın hər yerində
yaşayan azərbaycanlıların hamısını
şuşalı hesab edərək, onlara gözaydınlığı
verir. Müəllif Ordumuzun, Ali Baş Komandanımızın
qələbəyə gətirən yolunu sevinclə, iftixarla
qeyd edir və deyir: "Bir ay içində minillik tariximizin,
bəlkə də ən böyük, ən şərəfli
zəfərimizin şahidi olduq". Yazıçı bu yerdə
ordumuza, döyüşçülərimizə,
torpaqlarımızı qanı bahasına azad edən şəhidlərimizə,
şəhid ailələrinə, o günlər güllə
altında cəbhədən xəbərlər
çatdıran jurnalistlərimizə, şəhid
sözü qarşısında kövrələn Mehriban
xanıma, öz balasına və Anarın özünə
gözaydınlığı verir. Bu yazıları və bu sətirləri
oxuduqca haqqında
danışdığımız topluya "Qarabağ
dastanı" adının verilməsinin də nə qədər
yerində və mənalı olduğunu bir daha qeyd etməyi
lazım bilirəm.
Yuxarıda
dediyim kimi, topluda yüzə yaxın müəllifin
Qarabağa dair yazısı təqdim olunub. Bu yazıların
hamısı qiymətlidir, amma nə edəsən ki, bir məqalədə
yüz yazının hamısını təhlil etmək
mümkün deyil. Görünür, bu toplu haqqında hələ
çox yazılar ortaya çıxacaq. İndiki halda isə
mən yenə də bəzi esselər haqqında öz fikrimi
bildirmək istəyirəm.
Topludakı
əsərlərin hamısı həm sənətkarlıq
baxımından yüksək səviyyədədir, həm də
ağrılı Qarabağ mövzusunun ifadəsilə oxucuya
Vətən sevgisi aşılayır. Otuz ilin Qarabağ həsrətilə
yazıb-yaratmış, öz yaradıcılığında
bu mövzunu ən başlıca tematika seçmiş istedadlı
yazıçımız Aqil Abbasın yağı düşmənə
yönəlmiş "Evimi sökə bilərsən,
torpağımı yox!" sərlövhəli essesi müəllifin
bir tərəfdən işğaldakı Ağdam həsrətinin,
digər tərəfdən bu doğma yurdun
azadlığına inamının ifadəsidir. Düşmənin
təkcə Ağdamda törətdiyi vəhşiliklər barədə
saysız faktlardan sonra müəllif yazır:
"...Qarabağda 150 minə yaxın ev və tarixi abidələr
dağıdılıb... çox maraqlıdır ki, Ermənistan
əhalisi bu qədər mənzili, ictimai binaları, tarixi
binaları sökmək iqtidarında deyildi. Yazmaq da çətindi,
demək də. Dini dinimizdən, qanı qanımızdan olan
qardaşlarımız bizim hər evimizi söküb özləri
üçün aparmağa 300-500 dollar pul vermişlər. Bu,
dəhşətdi, faciədi, yazılası deyil". Mən
bu sətirləri oxuyuram və bu həqiqət
qarşısında mat qalıram. Qarabağımızın viran
qoyulmasında, bu ədalətsizliyə qoşulan hər kimsəni
Allah cəzalandırmasa, mən daha heç bir Allaha, heç
bir peyğəmbərə iman gətirəsi deyiləm.
Aqil
Abbasın bu yazısı, əslində, işğaldan azad
olunmuş Ağdamdakı viranəliyin ifadəsi olan bir
reportajdır: Ağdamın təsvir olunan məhəllələri
ilə, evləri ilə, yolları, cığırları ilə...
Reportajın sonu Ağdamın yenidən tikiləcəyi
ümidi, inamı ilə bitir.
Otuz ilin
Qarabağ həsrətini qələmlə və "Qələmsiz
yazılanlar"la az qala hər gün ifadə edən Rəşad
Məcid "Qorxu" essesində
viran edilmiş Ağdama getmək qorxusunu dilə gətirir. O
öz xatirələrində işğaldan əvvəlki Ağdamın
doğma mənzərəsini canlandırır. Və sonda bu
"qorxu"nun əsaslarını yazır: "Noyabrın
20-də bizim əsgərlər Ağdama girib. Cümə məscidindən
ilk videonu paylaşanda sarsılmışdım: hanı bəs
çay evi, hanı dördmərtəbə, hanı 1
nömrəli məktəb? Qəzəbimi
belə ifadə etmişdim: "Allah heç kimə,
heç bir xalqa belə namərd düşmən qismət eləməsin!
Vəhşi millət, səninlə necə yanaşı
yaşamaq olar? Niyə bizim şəhərlərimizi bu
günə qoymusan? Etdiklərinin beş qat artığına
layiqsən!"...
Beləcə,
Seyran Səxavətin, Elçin
Hüseynbəylinin, Nəsiman Yaqublunun, Şirindil
Alişanlının, Əsəd Cahangirin, Pərvinin və
digər onlarca ziyalının Qarabağ mövzusunda
yazıları toplunu əsl araşdırma mənbəyinə
çevirir. Mən kitabdakı yazıların elmi, bədii,
publisistik üslubunu xatırlatdım. Bu yerdə qeyd etmək
istərdim ki, toplunun "Qarabağ sənət
yaddaşında" başlığı altında təqdim
olunan yazılarının hamısında bu keyfiyyətlər
özünü göstərməkdədir. Azərbaycan klassik
ziyalılarının milli azadlıq uğrunda mücadiləsinin
tarixini daim tədqiq edən Vilayət Quliyevin "Qarabağ bədii
ədəbiyyatımızda" sərlövhəli məqaləsi
bu mənada diqqəti xüsusi cəlb edir. Müəllif əsəri
həqiqəti əks etdirən bu sətirlərlə
başlayır: "Qarabağ artıq neçə əsrdir
ki, bədii ədəbiyyatımızın ən mühüm
personajı... əbədi düşüncəsinin fokusunda
dayanan personajdır". Müəllif bu tezisin ardınca
Qasım bəy Zakir, Xuşidbanu Natəvan, Nəcəf bəy
Vəzirov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Əhməd bəy
Ağaoğlu, Üzeyir və Ceyhun Hacıbəylilər,
Yusif Vəzir Çəmənzəminli və digər
neçə-neçə sənətkarın Qarabağ
haqqında ədəbi yazılarını, bu bölgədəki
fəaliyyətləri barədə maraqlı faktlar gətirir.
Qarabağ
mədəni irsinin davamlı tədqiqatçıarından
olan Vasif Quliyevin “XVIII əsr Qarabağ poeziya məktəbi” sərhlövhəli
yazısı elmi şərhləri, dəqiq faktları ilə
maraq doğurur.
Görkəmli
tənqidçi və ədəbiyyatşünas Əsəd
Cahangirin "Səs" adlı "Qarabağ haqqında
esse"si bütün parametrləri ilə Qarabağ itkisindən
doğan 30 illik ağrı və qələbəyə inam
hissi təlqin edir. Essedəki bu sətirlərə diqqət
edək: "Mədəniyyət beşiyi olan Qarabağı
itirmək öz varlığını itirməkdir.
Çünki bu zaman yeri göyə bağlayan dayaq nöqtəsi
itirilir... Qarabağ bizim ümummilli cənnətimizdir və
onu itirmək xoşbəxtliyimizi, rifahımızı itirməkdir.
Ona görə Qarabağsız qaldığımız bu otuz
ildə ən ağır ağrı-acılarla üz-üzə
qaldıq". Müəllifin bu acı həqiqətlərini
dərk etməyimizin özü də qələbəyə
gedən yolumuzun işığıdır.
Topludakı
"Nisgil, ümid, zəfər ədəbiyyatı"
bölməsi də bizə maraqlı əsərlər vəd
edir. Əvvəlcə qeyd edim ki, "Nisgil, ümid, zəfər
ədəbiyyatı" bu bölmənin konsepsiyasını
dəqiq əks etdirən bir başlıqdır. Professor Kamal
Abdulla "Müharibə və onun ədəbi-bədii əks-sədası"
sərlövhəli yazısında Qarabağ müharibəsi
kimi bir savaşın bədii ədəbiyyatımızda ifadəsinin
gecikməsindən narahatlığını bildirsə də,
bu "gecikmənin" səbəblərini də göstərir.
Yazıdakı bir məqama diqqət edək: "Azərbaycan
əsgəri canından keçməyə hazırdır... Bəs
bu, hər an qanımızla, canımızla taleyimizə
yazılan qəhrəmanlıqlar bizim yaddaşımızda nə
cür qorunmalı və üzə
çıxmalıdır?!. Tez-tez soruşurlar, niyə bizdə
hələ də müharibə mövzusunda mükəmməl
əsər yazılmır, yaxud az yazılır?! Bu fikir
hamını narahat edir. Mənim aləmimdə bunun bir səbəbi
var" və müəllif səbəbləri
sıralayır. Hər ilk sətri "gərəkdir ki"
sözü ilə başlayan on bir səbəb göstərir.
Bu səbəblərin
hamısı azad ediləcək Qarabağda döyüşən
əsgərlərin yanında olmaqdan başlamış
Qarabağı başdan-ayağa yenidən görməklə
bağlıdır. Əlbəttə, bu, bir həqiqətdir.
Vətən müharibəsinin ədəbi-bədii əks-sədası
hələ qabaqdadır. Bu bölmədə Sabir Rüstəmxanlının
Qarabağın azadlığından sonra qələmə
aldığı "Biz qayıtmışıq" -
Ağdam səfəri və Vətən müharibəsi
günlərində yazdığı "Qarabağa
dönüş" poeması özünün sənətkarlıq
və mövzu baxımından maraqla oxunur.
"Qarabağ
dastanı..."nın böyük bir hissəsini
"Şeir çələngi" təşkil edir. Burada 67
müəllifin əsərləri təqdim edilib. Təqdim
olunan şeirlərə diqqət edəndə
görünür ki, Qarabağ mövzusu şairlərimizi təkcə
işğal dövründə deyil, ümumiyyətlə,
bütün dövrlərdə maraqlandırıb.
Şuşa, Qarabağ S.Vurğun, R.Rza, B.Vahabzadə, H.Arif,
Qabil, N.Xəzri, Q.Qasımzadə, N.Həsənzadə,
X.R.Ulutürk, M.Araz kimi hələ sağlıqlarında
klassikləşmiş ədiblərimizin zaman-zaman müraciət
etdikləri mövzulardan olub. Səməd Vurğunun
"Vaqif" pyesi bəlkə elə onun bir zamanlar
yazdığı " Şuşa" şeirinin dramatik
formatıdır:
"Bir əcəb
gülşəndir torpağın, daşın,
Dumanlı
dağlardır həyat yoldaşın.
Bir
ağrı gördümü ömründə başın,
Ey fitrən
xəlq olmuş təbabət, Şuşa!”
- deyən
şair Vətənin bu gözəl guşəsinin xoş
taleyinə işarə edir və bu anda düşünürsən:
Yaxşı ki, bu böyük Vətən şairi
Şuşanın işğal ağrılarını görmədi!
Yoxsa o da Vaqif Bayatlı Odərtək:
"Tanrım!
Tanrım! İlahi!
Bu
göyləri bir zamanlar
Göy
üzünün son qatından
aşağıya
çəkdiyintək
Sən
qalxan göyləri də,
Hər an
şəhid çiçəyi açan
Şəhidləri
də görməyə
Bu
göyü də aşağı çək"
- deyib
ürəkağrısını qələmə alardı.
Böyük
şairimiz Süleyman Rüstəm "Canlara candır
Qarabağ" şeirində özünü Qarabağ
övladı sanır, Rəsul Rza bu diyarı özünə
"baba yurdu" bilir, Şuşanı "pəhləvan"
sanır, yurdumuzun "nur parçası" kimi qiymətləndirir.
Şair sanki Şuşanı gözləyən bəlanı əvvəlcədən
görürmüş kimi:
"Sənin
doğma torpağında
Neçələrin
gözü qalıb,
Vətən
adlı doğma yurddan
Püşk
olarmı? Pay olarmı?"
- deyərək
bu günün suallarını qoyur.
Nəbi Xəzri
əvvəlcədən xəbərdarlıq edir: "Çəkin
Qarabağdan qara əlləri!" Qabilin dillər əzbəri
olan "Azərbaycan əsgəri" Qarabağa ikili
yanaşan cavabdeh beynəlxalq təşkilatları
qınayıb "Ümid sənədir ancaq, Azərbaycan əsgəri!"
deyən nidası sonda ən böyük həqiqət oldu.
Qarabağa sevgisini hər an bildirən Nəriman Həsənzadə
o ağır günlərin birində yazdığı
"Görəsən, Ağdama yağış
yağdımı?" şeirində:
"Gülablı
cənnətdi, səsdi, sədadı,
təbiət
çiçəkdən xalı toxuyur.
Şahbulaq
Ağdamda şah abidədi,
fəhlə
əllərinə nəğmə oxuyur"
- kimi sətirləri
ilə susuz çöllərə, laləli çöllərə
yağış arzulayır.
Azadlıq
mücahidi Xəlil Rza "Apardı sellər Saranı"
poemasındakı bir parçada haçansa "o sahilə,
bu sahilə" bölünmüş Azərbaycanın poetik
mənzərəsini yaradır.
Vətənin hər parçasına vurğun Məmməd Araz "Şuşada bir gecə" şeirində bu şəhərin portretini belə cızır:
"Gecənin qoynunda yanır dağ şəhər,
Fəzadan asılı çilçıraq şəhər.
Dağlar öz ovcunda yaradıb onu,
Ulduzlar qoynuna qaldırıb onu,
Bu dağlar vüqarı, bu dağlar gücü,
Bu gecə kəşf etdim bir Şuşa bürcü"
Bu sətirlərdəki Şuşa vurğunluğu şairin Qarabağ vurğunluğudur.
Beləcə, "Qarabağ dastanı: otuz ilin həsrəti-44 günün zəfəri" toplusu elə özü bir Qarabağdır. Topluda şeirləri yer alan hər kəs Qarabağı yurdumuzun dilbər guşəsi sanır, bu yurda iddiada olan düşmənə nifrət hissi aşılayır və yağılardan, vandallardan azad etdiyimiz bu torpağı azadlığa qovuşduran ordumuza, Ali Baş Komandanımıza alqışlar səsləndirir.
Toplunun oxucuları da Qarabağa sevgi hisslərilə
yazıb-yaradan şair və
yazıçılarımızı, onları bizə təqdim
edən bu kitabı nəşr edənləri
alqışlayır.
Cahangir
MƏMMƏDLİ
BDU
Yeni media və kommunikasiya nəzəriyyələri
kafedrasının müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor
525-ci qəzet.- 2021.- 22 sentyabr.-
S.14-15.