Raskolnikovun yolu: məğlubiyyət
və faciə
"Qəhrəmanı qatil və pozğun
olan bir roman mənə çevrəmdəki
savaşdan daha təsirli gəlir".
Borxes
Yəqin
ki, hər kəs həyatında, heç olmasa bir dəfə, özünə "Mən
qatil ola
bilərəmmi?" sualını
verib.
Ümumiyyətlə, "qatil" anlayışı ağla
gələn kimi "Cinayət və cəza"nın Raskolnikovunu xatırlamamaq mümkün deyil. Bu obraz sələmçi
bir qadının ölümünü, daha
doğrusu, öldürülməsini
adicə bir bitlə müqayisə edərək, onları, demək olar ki, eyniləşdirir və müəyyən mənada özünə haqq - bəraət qazandırır.
Bəlkə də, insan başqa bir insanı öldürmək,
onun həyatına haqqı olmadan son vermək üçün
həmin işdən xüsusi zövq almalıdır: daxilində
baş qaldıracaq vicdan əzabı onu sıxmasın, narahat etməsin və etsə belə, bu hissi
gözə ala, hətta
ona qalib gələ bilsin deyə!
Ancaq Raskolnikov
əməlindən zövq
almamaqla bərabər,
həm də vicdan əzabı çəkir. Başqa sözlə desək, israrla vurğuladığımız
həmin bu vicdan və onun əməldən sonrakı peşmanlıq hissi Raskolnikovun qatil obrazını "zövq almağa" qoymur.
Bu, Raskolnikovun
faciəsi və eyni zamanda, Raskolnikov timsalında qatilliyindən
həzz ala bilməyən
istənilən subyektin
faciəsidir.
Yəni Raskolnikov qatil olacaq potensialda bir obraz deyil. Bu qəti fikir, əslində, sözügedən
şəxsin Alinanın
bacısı Lizavetanı
da öldürdüyü
anda ortaya çıxmış olur.
Raskolnikovu cinayəti törətməyə
təhrik edən tamah idi və
o, törətdiyi qətl
hadisəsini zövq almadan edirdi.
Oxucunun və ümumən romanın (eyni zamanda, situasiyanın) gedişində gözlənilmədən
Lizavetanın da qurban getməsi isə Dostoyevskinin oxucuya verdiyi pas idi: mənim obrazım qatil deyil.
Niyə?
Çünki o, sadəcə tamah
ucbatından bu yola əl atıb
və indiki vəziyyətdə zövq
almadığı bir
qətl prosesini kor-koranə davam etdirir, hətta, az qala,
nə etdiyi belə bilmir...
Yəni həmin vaxt otaqda Alina İvanova
və Lizavetadan başqa kiminsə və ya kimlərinsə
olması qətl prosesinin mütləq və silsilə şəklində davam etməsini qaçılmaz
edəcəkdi.
Raskolnikovun cinayəti törətmək
ideyası ağlına
batan dəqiqədən
etibarən, baltayla Alina İvanovanı vurduğu ana qədər özüylə
mübarizəsi onu oxucunun gözündə qaldırmaq və bir növ, ona
rəhm hissini yaratmaq üçün müəllif "hiylə"sidir. Bu, "öz" Raskolnikovun daxili "mən"idir.
O daxili mən ki, hər addımbaşı
eyni sualı obrazın qulağına pıçıldayır: Sən
bunu bacararsanmı?
Eyni zamanda, əsərin gedişində fərqli-fərqli
metodlarla mövcud dövrün dözülməz
cəmiyyət şəraiti,
ürəkbulandıran və
pozulmuş insan şəxsiyyətləri və
digər bu kimi hallar isə
Raskolnikovun təhtəlşüurunda
Alinanı məhz bu "yaramaz" insan kateqoriyasında görməyə və onun əsaslı şəkildə aradan götürməyə təhrik
edir.
Nəticədə o "öz" məğlub olur. Bu məğlubiyyət cinayət törədilən
anda baş vermir, bu məğlubiyyət Raskolnikovun
məhz cinayəti törədəcəyi barədə
qərar verdiyi anda baş verir.
Ondan sonra baş verən proseslər isə sadəcə və sadəcə Raskolnikovun bir insan olduğunu unutdurmamaqdan ötrü Dostoyevski cidd-cəhdidir.
Vəssalam.
Bu nəticədən yola çıxaraq deyə bilərəm ki, əsərin finalı Raskolnikovun Alina İvanovanın qapısını ikinci dəfə döydüyü
andır. Oxucu və ümumiyyətlə,
roman üçün o hissədən
sonra yüksəliş,
demək olar ki, yoxdur. Romanın və ümumən mövzunun qayəsi obrazın cinayəti törədə bilib-bilməməsi
sualıdır ki, ikinci səfərdə məhz bu sual
99 faiz cavabını tapmış olur. Baxmayaraq ki, əsərin "cəza"
hissəsi hələ
tamamlanmamış qalır...
Amma Raskolnikovun qapını döyəcəyi ana qədərki yaşadıqları,
eyni zamanda, içindəki "mən"i,
yəni ona "Bunu edə bilərsənmi?"
sualını verib vicdanını oyatmaq istəyən "mən"i
öldürməsi Raskolnikov
və ümumi olaraq, həmin vəziyyətdə ola biləcək şəxs üçün
ən böyük
"cəza"dır və
bu, katorqa cəzasıyla müqayisə
olunmayacaq dərəcədə
ağır və dözülməzdir.
Bir sözlə,
Dostoyevski romanın irəlliyən hissələrində
iki günahsız (bu, mübahisə üçün açıqdır)
qadını öldürən
obrazını hadisəni
törətməmişdən əvvəl içindəki
"öz"ü öldürməklə
cəzalandırmağa nail olub. Gedişata təsir
etməsə belə...
Elə müəllifin özünün
dediyi kimi:
"Hər kəs özü barəsində
özü qərar verir və özünü
ən yaxşı aldada bilən adam hər
kəsdən daha nəşəli yaşayar".
Raskolnikov özünü ona görə aldadırdı
ki, heç bir işə yaramayan, əksinə, insanların çıxılmaz
vəziyyətindən istifadə
edib onların olan-qalanına sahib çıxan
qadını öldürməklə,
əslində, alçaldımış,
təhqir olunmuş insanların qürurunu və haqqını müdafiə etmiş olacağını düşünürdü.
Amma təəssüf ki, bu, Dostoyesvkinin
bir müəllif kimi obrazına verdiyi təsəllidən
başqa bir şey deyildi.
"Möhtərəm cənab, daha gediləsi bir yer qalmayıb sözünün nə demək olduğunu başa düşürsünüzmü?"
Əsərin başlanğıcında dözülməz
cəmiyyət və onun fəsadlarının göstərilməsində əsas
kartlardan biri olan Marmeladovun dilindən səslənən
bu fikir, əslində, qəhrəmanımız
üçün "geri
dönüş" rolunu
oynaya bilərdi. Çünki Raskolnikov hələ öldürmədiyi daxili
"mən"indən getməyə
yeri olub-olmadığını
soruşa və məhz gediləsi yerin heç də Alinanın evinin olmadığını
özünə yedizdirə
bilərdi.
Amma təəssüf...
Raskolnikovun faciəsi təkcə bununla bitmir. O, eyni zamanda, müəllif tərəfindən də
"ikili siyasət"ə
məruz qalır. Belə ki, biz müəllifin obraza münasibətindən
bəzən onu sevdiyini, ona xüsusi rəğbət
bəslədiyinin şahidi
olsaq da, bəzən, tamamilə, əksini də görürük. Bu da oxucunu baş
qəhrəmana haqq qazandırıb-qazandırmaması mövzusunda çıxılmaz
vəziyyətdə qoyur.
Məsələn, əsərdə Raskolnikovun
dostu olan Razumixin obrazı heç də Raskolnikovdan yaxşı yaşamır, heç də ondan yaxşı
dolanmır və heç də tamaha yenilib müftə pul qazanma potensialından uzaq görünmür. Amma o, qəhrəmanımızdan
fərqli olaraq, bütün bu çətinliklərə dözməyi
bacarır və müəllifin də istədiyi kimi oxucunun gözündə yüksəlir.
Amma bu yüksəliş həm də bizim baş
qəhrəmanın oxucu
gözündə çöküşü
hesabına başa gəlir ki, Raskolnikovun faciəvi obraza çevrilməsinin təməli məhz bu hissədən başlayır və finala kimi yüksələn
templə davam edir.
Oskar Uayld məşhur "Dorian Qreyin portreti" əsərində deyir ki, "Günahlarımıza görə bizi bağışla" yox, əksinə, "Cinayətimizə görə bizi cəzalandır!" demək lazımdır. Çünki ədalətli Allahdan ancaq bunu diləmək lazımdır!
Bəs Raskolnikov nə edirdi?.
Nihat Pir
525-ci qəzet.- 2021.- 24 sentyabr.- S.14.