Yanlış tələffüz edilən iki alınma söz

Məlum olduğu kimi, dilimizin saflığının qorunması, ədəbi dilin normalarının gözlənilməsi məsələsi son dövrdə xüsusi aktuallıq kəsb edir və diqqət mərkəzindədir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin "Azərbaycan dilinin saflığının qorunması və dövlət dilindən istifadənin daha da təkmilləşdirilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında" 1 noyabr 2018-ci il tarixli Sərəncamı bunun əyani sübutudur. Ölkə başçısının bu Sərəncamına əsasən, 2020-ci ilin oktyabr ayından Azərbaycan Respublikasının Dövlət Dil Komissiyası yanında Monitorinq Mərkəzi yaradılıb. Bu sahədə kifayət qədər təcrübəsi olan filologiya elmləri doktoru Sevinc Əliyevanın rəhbərlik etdiyi Monitorinq Mərkəzi qısamüddətli fəaliyyəti dövründə sözügedən istiqamətdə müəyyən səmərəli işlər həyata keçirib. Bununla belə, bu sahədə hələ də bəzi nöqsan və çatışmazlıqların olması göz qabağındadır. Buna nümunə olaraq ədəbi dilimizdəki aşağıdakı iki əcnəbi sözün yanlış tələffüz edilməsi halını göstərə bilərik. Onlardan biri "çənginə almaq" frazeoloji ifadəsinin birinci tərəfinin "cənginə" şəklində tələffüzü, ikincisi isə Əfqanıstanın paytaxtı Kabol / Kabul şəhərinin Kabil kimi deyilməsidir.

Bu sözlərdən hər birini ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək. "Çənginə almaq" ifadəsinin birinci tərəfi fars mənşəlidir: "çəng" - əl, pəncə deməkdir. Frazeoloji birləşmə dilimizdə bürümək, geniş yayılmaq anlamını daşıyır. Maraqlıdır ki, "çənginə almaq" ifadəsinə "Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti" kitabında rast gəlmirik. Burada "çəng" (əl, pəncə) sözünün işləndiyi yalnız "çənginə keçirmək" - ələ keçirmək, pəncəsinə keçirmək ifadəsi qeydə alınmışdır (Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, I cild, Bakı, Şərq-Qərb, 2006, səh 466). Qeyd edək ki, "çənginə keçirmək" və "çənginə almaq" frazeoloji birləşmələrinin daşıdığı mənalar mənaca, demək olar ki, eynidir. Deməli, bu iki ifadəni sinonim frazeoloji birləşmə hesab etmək olar. Bununla belə, adıçəkilən lüğətdə "çənginə almaq" frazeoloji birləşməsinə rast gəlmirik. Xudadat Əzizbəyovun tərtib etdiyi "Azərbaycanca-farsca lüğət"də isə "çənginə keçmək" - əlinə keçmək frazeoloji birləşməsi qeydə alınmışdır. Dörd cildlik "Azərbaycanca-rusca lüğət"in I cildində sözügedən frazeoloji birləşmə "çənginə düşmək /keçmək/" şəklindədir. Fars dilinin məşhur izahlı lüğəti olan doktor Həsən Ənvərinin "Fərhəng-e soxən" ("Söz lüğəti") kitabında da "çəng" sözünün işləndiyi ifadələr sırasında "be-çəng dər-avərdən" - ələ keçirmək, işğal etmək ifadəsi qeydə alınıb. İndi isə əsl mətləb üzərinə gəlirik. "Çənginə almaq" ifadəsinin son dövrdə bütün dünyanı bürüyən koronavirusla bağlı bəzi televiziya kanallarının aparıcılarının dilində bu şəkildə deyilməsini eşitmişik: "Bütün dünyanı cənginə alan koronavirus çoxlu sayda insanların həyatına son qoymuşdur". Qeyd edək ki, nümunədəki "cəng" sözü də fars mənşəlidir: dava, müharibə, savaş, döyüş anlamını daşıyır. Yeri gəlmişkən onu da diqqətə çatdırırıq ki, "cəng" sözünün Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində ərəb mənşəli olması göstərilir.

"Çənginə almaq" ifadəsinin birinci tərəfinin "cənginə" şəklində tələffüz edilməsinə gəlincə, fikrimizcə, bunun başlıca səbəbi "cəng" və "çəng" sözlərinin mənasının televiziya aparıcıları, eləcə də bir çoxları üçün aydın olmamasıdır. Burada "çəng" (pəncə, əl) sözü ilə müqayisədə "cəng" (savaş, müharibə, dava) kəlməsindəki bütün samitərin cingiltili olması (samit uyuşması) da müəyyən mənada öz təsirini göstərmiş ola bilər.

Hər halda düşünürük ki, bizim bu yazımızdan sonra televiziya aparıcıları "cənginə almaq" yox, "çənginə almaq" ifadəsini işlədəcəklər. Ümumiyyətlə, məsələyə millilik mövqeyindən yanaşdıqda bu ifadə əvəzinə "bürümək" sözünün işlədilməsini daha məqsədəuyğun hesab edirik.

İndi isə yuxarıda adını çəkdiyimiz Əfqanıstanın paytaxtının adı haqqında. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu sətirlərin müəllifi 1982-1986-cı illərdə Əfqanıstanın paytaxtı Kabol / Kabul şəhərində uzunmüddətli ezamiyyətdə olmuş, fars dili mütərcimi işləmişdir. İstər yerli əhali - əfqanlar, istərsə də əcnəbilər bu şəhərin adında ilk hərfi (k') kimi tələffüz edirlər (müq. et: kabel, kapitan, karandaş və s.). Rus, ingilis və başqa dillərdə də bu söz Kabol / Kabul şəklində işlənir. Bizdə isə bəzi televiziya aparıcıları bu sözü Kabil (ilk hərf kətan, kərəm, küçə sözlərindəki k) kimi deyirlər ki, bu da kökündən yalnışdır. Qeyd edək ki, Əfqanıstanın paytaxtının istər yazıda, istərsə də tələffüzdə Kabul şəklində işlənməsi məqsədəuyğundur. Ədəbi dilimizdəki bu yanlış tələffüzün də aradan qalxacağına ümid edirik.

Yeri gəlmişkən, Əfqanıstanla bağlı daha bir sözün yanlış yazılışı və tələffüzünü qeyd etməyi lazım bilirik. Bu, Əfqanıstanın dövlət dili olan "dəri" sözünün Azərbaycanda "dari" şəklində yazılışı və tələffüzüdür. "Dəri" Əfqanıstanda işlənən klassik fars dilinin adıdır. "Dəri" dil adının "dari" şəklinə düşməsi, aydındır ki, sözün rus dilində "dari" şəklində işlənməsi ilə bağlıdır. Bu dildə "ə" hərfi olmadığı üçün "dəri" sözü "dari" şəklinə düşmüşdür. Bu məsələdə olduqca diqqətli olmaq lazımdır. Müstəqillik dövründə artıq adları rus dili vasitəsilə deyil, birbaşa mənbə dildən almaq olduqca zəruri bir məsələdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda Milli Transliterasiya Standartları, eləcə də Azərbaycan Respublikasına aid coğrafi adların rus və ingilis dillərinə transliterasiya qaydaları hazırlanıb.

Bu kiçik yazımın sonunda üzümü oxuculara, bütün Azərbaycan vətəndaşlarına tutaraq onları dövlət dilinə böyük diqqət və qayğı ilə, sonsuz hörmət və ehtiramla yanaşmağa, onun saflığını qorumağa səsləyirəm. Axı dil xalqın varlığı və ən böyük milli-mənəvi sərvətlərindən biridir.

İndi isə əsl mətləb üzərinə gəlirik. "Çənginə almaq" ifadəsinin son dövrdə bütün dünyanı bürüyən koronavirusla bağlı bəzi televiziya kanallarının aparıcılarının dilində bu şəkildə deyilməsini eşitmişik: "Bütün dünyanı cənginə alan koronavirus çoxlu sayda insanların həyatına son qoymuşdur". Qeyd edək ki, nümunədəki "cəng" sözü də fars mənşəlidir: dava, müharibə, savaş, döyüş anlamını daşıyır. Yeri gəlmişkən onu da diqqətə çatdırırıq ki, "cəng" sözünün Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində ərəb mənşəli olması göstərilir.

Möhsün NAĞISOYLU

AMEA-nın həqiqi üzvü, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru

525-ci qəzet.- 2021.- 25 sentyabr.- S.15.