Yüz minlərlə eksponatın
saxlandığı Təbiət Tarixi Muzeyi
Azərbaycan ərazisində qədim heyvanların çanaq və sümüklərinin
tapılması tropik iqlim qurşağında məskən salmış
heyvanların vaxtilə
ölkəmizdə yaşadığını
sübut edir. 120 milyon
il əvvəl okeanda yaşamış ixtiozavr və balıq növləri,
25-30 milyon il əvvəl yaşamış
16 növ balinakimilər,
dişli və dişsiz quşlar, dəniz tısbağaları,
8-10 milyon il əvvəl yaşamış
xortumlular, zürafələr,
kərgədanlar, nəhəng
kaftarlar, 1 milyon 500 il əvvəl yaşamış cənubi,
çöl və meşə filləri, nəhəng marallar, öküzlər, mastodontlar,
dinoterilər, mağara
şiri, bəbir, antilop qədim atlar, eləcə də dünyanın ən nadir tapıntılarından
biri hesab olunan Binəqədi dördüncü dövr
Fauna və Flora Təbiət
Abidəsindən tapılmış
çoxsaylı heyvan
və bitki qalıqları AMEA-nın
Təbiət Tarixi Muzeyində saxlanılan qiymətli nümunələr
arasındadır. Binəqədi qır gölündən toplanan kolleksiya içərisində
xordalılardan - 43 növ
məməli, 111 növ
quş, 2 növ sürünən, 1 növ
suda-quruda yaşayan aşkarlanıb. Ümumilikdə
isə 200-dən çox
məməlilər, 250-dən çox quşlar, sürünənlərin 30 növü,
suda-quruda yaşayanların
8 növü, balıqların
78 növü, böcəklərin
200-dən çox növü,
43 bitki növü, molyuskların 500-dən çox
növü muzeyin zəngin kolleksiyalarında
ziyarətçilərə təqdim olunur. Muzeydə saxlanılan ən qədim paleontoloji materiallardan olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisindən tapılmış
paleozoy erasının
devon dövründən
nümunələrin yaşı
350-400 milyon ili əhatə edir.
Müsahibimiz AMEA Təbiət Tarixi Muzeyinin baş direktoru, biologiya üzrə fəlsəfə
doktoru Tariyel Eybatov bu barədə
məlumat verib.
***
- Təbiət Tarixi Muzeyi 1919-cu ilin avqustunda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hakimiyyətinin təşəbbüsü
ilə yaradılmış
"İstiqlal" və
onun nəzdində
1920-ci ildə təşkil
olunan Dövlət Muzeyi təbiət bölməsi kimi fəaliyyətə başlayıb.
1927-ci ildə ləğv edilən həmin muzeydəki təbiət bölməsinin
bazası əsasında
1937-ci ildə Təbiət
Tarixi Muzeyi yaradılıb. 1957-ci ildən isə muzey bir müddət
indiki AMEA Geologiya və Geofizika İnstitutunun nəzdində
fəaliyyət göstərib.
Azərbaycan Respublikası
Prezidenti İlham Əliyev 20 oktyabr
2014-cü il tarixində "Azərbaycan
Respublikasında geologiya,
paleontologiya, mineralogiya
və fauna üzrə
yeni Təbiət Tarixi Muzeyinin yaradılması Konsepsiyası"nın
təsdiq edilməsi haqqında fərman imzalayıb. Fərmana əsasən, AMEA nəzdində geologiya, paleontologiya, mineralogiya və fauna üzrə Təbiət Tarixi Muzeyi yaradılıb.
Təbiət Tarixi Muzeyi
2017-ci ildən sərbəst
qurum kimi fəaliyyət göstərir.
Devon dövründən holosenədək
olan dövrü əhatə edən orqanizmlərin kolleksiyasının
qorunduğu Təbiət
Tarixi Muzeyində onurğalılar faunasının
təbaşir dövrü,
Pirəkəşkül faunasının
paleogen-neogen dövrləri,
Eldar faunasının miosen dövrü, Abşeron və Bakı faunasının pleystosen dövrü, Binəqədi dördüncü
dövr onurğasızlar
və onurğalılar
faunası, Azərbaycanın
qədim flora və
fauna qazıntıları saxlanılır.
Qazıntılardan başqa, muzeydə
Azərbaycanın və
həmsərhəd ölkələrin
müasir fauna nümunələri
də nümayiş etdirilir. Burada Azərbaycan faunasının
"Qırmızı kitabı"na daxil olan nadir endemik heyvanların (ceyran, bəbir, kaftar, muflon, qızılı mabuya və başqaları) müqəvvaları,
skeletləri geniş şəkildə ziyarətçilərə
təqdim olunur.
Muzeydə Zoologiya, Paleontologiya
və Geologiya bölmələri fəaliyyət
göstərir. Zooloji bölmə
faunanın onurğasızları
və onurğalılarından
(balıqlar, suda və quruda yaşayanlar, sürünənlər,
quşlar, məməlilər)
ibarətdir. Paleontoloji şöbədə
müasir və qazıntı halında tapılan canlılar saxlanılır. Paleontologiya bölməsinin
böyük marağa
səbəb olması
burada nadir eksponatlar, o
cümlədən, Binəqədi
qır gölündən,
Pirəkəşkül, Eldar
oyuğu, Quşquna, Bozdaq, Qaracadan tapılmış onurğalı
heyvanların skeletlərinin
qalıqlarının nümayiş
olunması ilə əlaqədardır. Geoloji şöbədə
isə respublikamızda
məlum olan filiz və qeyri-filiz
yataqlarından toplanılmış
porfirit, bazalt, mərmər, perlit, dolomit, barit, hemotit, mis, kvars,
sidorit kimi süxur və mineral nümunələri nümayiş
etdirilir.
- Muzeyin zəngin kolleksiyasında daha çox hansı əraziləri əhatə
edən eksponatlara rast gəlmək olar?
- Təbiət Tarixi
Muzeyində yüz minlərlə eksponat qorunub saxlanılır. Muzeydə saxlanılan
hər bir fauna və flora nümunəsi öz dövrünün xüsusiyyətlərini əks
etdirir. Tapıntıların
əksəriyyəti təbiət
abidələrindən toplanılıb:
Pirəkəşkül maykop
faunası, Eldar yuxarı sarmat faunası, Quşkuna ağçaqıl faunası,
Azıx mağarası,
Bozdaq və Qaraca pleystosen faunaları, Qobustan holosen faunası.
Azərbaycanda ilk dəfə 1870-ci ildə qazıntı halında tapılan ibtidai öküzün qalıqları
muzeyin kolleksiyasını
zənginləşdirir.
Burada qazıntılar
zamanı tapılan heyvanların sümükləri
müasir heyvanlarla müqayisə olunur, fərqlər müəyyənləşdirilir. Muzeyin əməkdaşları Balakənin
Filizçay, Katex polimetal yatağından, Gədəbəyin Uğur,
Köhnə Gədəbəy
və Qədir filiz yataqlarından, eləcə də Daşkəsənin Alunit və Kobalt yataqlarından aşkar etdikləri geoloji və paleontoloji nümunələri muzeyin
eksponatları sırasına
daxil edirlər.
Qeyd edim ki, İkinci Qarabağ müharibəsi
nəticəsində işğal
altında olan torpaqlarımızın azad
edilməsi ilə yaxın zamanda Kiçik Qafqaz ərazisində yerləşən
Laçın, Kəlbəcər
və Zəngilana ekspedisiyaların təşkili
də nəzərdə
tutulur.
Ümumiyyətlə, dünyanın nadir tapıntılarından
olan Binəqədi dördüncü dövr
fauna və florası
ABŞ-ın Kaliforniya
ştatındakı Ranco
La Brea ərazisi ilə
müqayisə olunur. Lakin Ranço
La Breadakı eksponatların
maksimal yaşı 35 mindən başlayır.
Binəqədi qır gölündə
aşkar edilən
fauna və flora nümunələrinin
isə 10 mindən 120
minədək yaşı
var.
Lakin təəssüf
ki, muzeydə qorunub saxlanılan bütün nümunələrin
ziyarətçilərə təqdim olunması üçün lazımi
şərait yoxdur. Kolleksiyanın böyük bir qismi hazırda anbarda saxlanılır.
Həmçinin, muzeyin minlərlə
kolleksiya nümunələri
Binəqədi qır
gölü ərazisində
qorunur.
- Bildiyimiz kimi, Təbiət Tarixi Muzeyində paleontologiya sahəsində aparılan
tədqiqatların nəticəsi
olaraq toplanan nadir eksponatlar qorunur. Bu eksponatlar barədə
fikirlərinizi bölüşərdiniz.
- Muzeydə saxlanılan ən qədim paleontoloji materiallardan olan devonların yaşı 350-400 milyon ili əhatə
edir. Geoloji vaxt baxımından ən qədim eksponatlardan biri alt Təbaşir dövründə
(145 mln. il
öncə) dünya okeanlarında yaşamış
və Azərbaycan sularında fəal həyat sürmüş molyusklar tipinin nümayəndəsi belemnitlərdir.
Eksponat
1974-cü ildə "SSRİ Xalq Təsərrüfatı
Nailiyyətləri" sərgisinin
bürünc medalına
layiq görülmüşdür.
Bunlarla yanaşı, muzeydə qədim konxilofauna kolleksiyaları da nümayiş olunur: Mezozoy Yura dövründən
(150-160 mln. il)
və təbaşir dövründən (70-120 mln.
il) molyusklar tipinin üç sinfinin (qastropodlar, ikitaylılar və başıayaqlılar) mindən
çox nümunəsi
olan kolleksiyalar.
Onurğalı heyvanlardan isə
Dəvəçi apt çöküntülərindən
(təbaşir dövrü,
120 mln. il) ixtiozavrın, Pirəkəşkül
ətrafında tapılan
oliqosendən (30 mln.) tapılmış qədim
yalançı dişli
quşların və əsl quşların, eyni ərazidən oliqosen və miosendə yaşayan çox qədim dişli və dişsiz balinalar və delfinlər (15 növü) muzeyin müvafiq vitrinlərində
öz yerini tapmışdır.
- Qeyd etdiyiniz kimi, ölkəmizin ərazisində aparılan
qazıntılar nəticəsində
tapılan sümüklərin
əksəriyyəti muzeydə
nümayiş etdirilir
və öyrənilir.
Son illərdə aparılan tədqiqatlara əsasən, hansı heyvanların vaxtilə ölkəmizdə yaşadığı
sübut olunub?
- Azərbaycan bitki və heyvan növlərinin geniş yayılması baxımından olduqca zəngin təbiətə malikdir. Ekspozisiyalarda ölkəmizin zəngin təbii sərvətləri yer alır. Tədqiqatlar nəticəsində Azərbaycanda 4 növ zürafənin yaşadığı məlum olub. Ölkəmizdə yaşamış kaftarlar isə müasir şirlərdən dəfələrlə daha nəhəng olublar.
Muzeyin vitrinlərində Xəzər dənizində yaşayan balıqların, ilk növbədə, nərəkimilər dəstəsindən olan bölgə, qaya balığı, nərə və uzunburun balıqların müqəvvaları və müasir balıqların eksponatları yer alıb. Azərbaycanda yaşamış 16 növ balinakimilərin sonuncusu 6-7 milyon yaşı olan sarmat balinasıdır. 30 milyon yaşı olan tuna balığı, 120-200 milyon yaşı olan dəniz kirpilərinin qalıqları da muzeydə qorunub saxlanılır.
Xüsusi olaraq vurğulamaq istərdim ki, Azərbaycanın Xəzər akvatoriyasında 1971-2020-ci illərdə aparılan ekoloji və morfoloji monitorinq nəticəsində Abşeron yarımadasının şimal sahilinə atılmış Xəzər suitisi cəsədlərinin say dinamikası və ümumilikdə Xəzərdə suiti sayı arasında korrelyasiya təsdiq edilib. Bu dinamika Xəzərdə suiti saylarının indikatorudur. Bundan başqa, muzeyin əməkdaşları Xəzər suitisinin qorunması məqsədilə İngiltərə hökumətinin "Darvin" qrant təşəbbüsü layihəsində fəal iştirak edir və Azərbaycanda bu layihəyə rəhbərlik edirlər.
Onu da qeyd edim ki, Azərbaycanın əksər bölgələrindən tapılan arxeoloji materiallar Təbiət Tarixi Muzeyinə gətirilir. Onların arasında paleontoloji və təbii dəyişikliklər əsasında müxtəlif canlıların skeletləri və bitki örtüyünün qalıqları daha çoxdur. Son zamanlar aparılan tədqiqatlar əsasında meşə fili, nəhəng ibtidai öküz, nəhəng maralın əcdadı, iki yeni növ kərgədanın vaxtilə Azərbaycanda yaşadığı məlum olub. Muzeydə 100-150 il bundan öncə çap olunmuş kitabların saxlanıldığı kitabxana da fəaliyyət göstərir.
Nərgiz QƏHRƏMANOVA,
AMEA Rəyasət Heyəti aparatının İctimaiyyətlə əlaqələr və informasiya şöbəsinin sektor müdiri, dissertant
525-ci qəzet.- 2021.- 30 sentyabr.- S.16.