"...Könüllər yapmağa gəldim"

YUNUS ƏMRƏ ŞEİRİNDƏ İNSAN SEVGİSİ

Bu il böyük Türk övliya şairi Yunus Əmrənin (1241-1320) anadan olmasının 780 illik yubileyi bütün türkdilli məkanlarda təntənə ilə qeyd olunur. Ümummilli lider Heydər Əliyevin "Bir millət, iki dövlət" ideyasına sadiq qalan Azərbaycan dövləti də bu övliya şairinin yubileyini böyük təntənə ilə qeyd edir. AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda şairin divanının Azərbaycan dilində tərtibi, həyat və yaradıcılığı ilə bağlı monoqrafiyanın hazırlanması, ayrı-ayrı məqalələrin çap olunması və Yunus Əmrə konfransının yaxın zamanlarda keçirilməsi nəzərdə tutulub.

Müasir dövrümüzdə insanların təlatümlərlə dolu bir dönəmdə yaşaması, baş verən acınacaqlı hadisələrin onları bir-birindən uzaqlaşdırmasını sanki XIII əsrdən görən Yunus onları birliyə, barışa səsləyərək deyirdi:

Gəlin canlar bir olalım, işi kolay qılalım,

Sevəlim-seviləlim, dünya kimsəyə qalmaz.

XIII əsr sufi ədəbiyyatının zirvəsi sayılan Yunusun türk dilinin sadələşməsi və türklərin islamı sadə dildə dərk etməsi yolunda əvəzsiz xidməti olmuşdur. Sadə türk insanı Yunus ilahiləri fövqündə Qurani-Kərimin yüksək bəşəri ideyalarını anlamış, ona sevərəkdən könüldən bağlanmışdır. Yeddi yüz ildən çox keçməsinə baxmayaraq, Yunus ilahilərinin sehri hələ də insanları valeh etməkdədir.

İnsanlara sadə dildə Allah sevgisini aşılayan bu poeziya onlara Allahı öz içlərində aramağın sirlərini öyrətməkdədir. Yunus şeirlərindən qırmızı xətt kimi belə bir ideya keçir: birlikdə rəhmət, ayrılıqda əzab var.

Küll halında götürdükdə Yunusun yaradıcılığı başdan-başa insana sevgi, məhəbbət çağırışı ilə doludur. Təbii ki, şairin yaradıcılığının başında duran insan motivi təsəvvüfün insana verdiyi dəyərləri bariz şəkildə açıqlayır. Şairə görə, özünü bilən, özünü tanıyan insan Tanrısını da tapmış olur, çünki onun məqsədi haqqa çatmaqla kamillik zirvəsinə qalxmaqdır. Buna görə də dinindən, dilindən asılı olmayaraq, insan Yunus şeirlərində mənəvi dəyər qazanan anlayışa çevrilir. Şair bütün varlıqlara nisbətdə insanı əsli uca varlıq kimi xarakterizə edir. Əsli uca olan insanın könlünün yıxılmasına şair razı ola bilmir. Bütün insanlara eyni gözlə baxan şair onlar arasında fərq qoymur. Yunusun öz sözləri ilə desək, "yetmiş iki millətə qurban ol aşiq isən" kəlamı insanı mələklərdən də uca mövqeyə qaldırır:

Əlif oxuduk ötürü, pazar eylədik götürü,

Yaradılmışı sevəriz yaradandan ötürü.

Şair insan sevgisinin mənbəyini məhz yaradanda axtarır, beləliklə, insanı sevməyin Allahı sevmək olduğunu açıq şəkildə bildirir. Allah insanı sevərək yaratması ideyasını çoxları dərk etmir və bu sevgidən xəbərsizdirlər. Ona görə də, günah edərək insan könlünü qırır, nəfsə uyaraq şər əməllər törədirlər. Şairin öz sözləri ilə desək:

Könül Çələbin taxtı, könülə Çələb baxdı,

İki cahan bədbəxtı kim könül qırar isə.

Allah insanın könlündə qərar tutduğu üçün şair könülə üstünlük verir. Şair daha sonra insan könlünü müsəlmanların müqəddəs saydıqları Kəbə, Qüds, Həclə müqayisə edir, yenə də üstünlüyü insan könlünə verir:

Ararsan, Mövlanı qəlbində ara,

Qüdsdə, Məkkədə, Kəbədə degil.

Əgər ziyarət etmək, Allah məqamında uca olmaq lazımdırsa, onda insan könülü sevindirmək, insanı sevmək, onun qayğısına qalmaq, ona mənəvi yaxın olmaq lazımdır. Bu şərtlərə əməl edənlərin müqəddəs yerləri belə ziyarət etməsinə ehtiyac olmadığını şair öz şeirlərində vurğulayır. Yunus Əmrə bir də Kəbə mövzusuna qayıdıb, könül ziyarətini Kəbə ziyarətindən üstün tutaraq deyir:

Çalış, qazan, ye, yedir, bir könül ələ gətir,

Yüz Kəbədən daha yeydir, bir könül ziyarəti.

Şair bəzən islamın qəbul edə bilməyəcəyi mətləblərə də toxunur. Belə mətləblərdən biri də islamın beş ehkamından olan namazdır. "Bir kəz könül qırdın isə bu qaldığın namaz degil", deyən şair, namaza qarşı çıxmaqla, insan könlünü qırmağın Allah məqamında necə böyük bir günah olduğunu vurğulayır. "Könül azadlığı, din sərbəstliyi çox əski çağlardan türkün təbiətinə hakim idi". Ancaq Yunus şeirlərində bu könül azadlığı mövzusunu təsəvvüf donunda təqdim edir. Şair həm də təsəvvüf ideyalarını yaymaq üçün öz şeirlərini xalqın ruhuna, səviyyəsinə uyğun şəkildə dilə gətirirdi. Yunusa görə Tanrı dostu olan insanlar sevib-sevilməyə layiqdirlər.

Yunus şeirində İnsanı sevmək Tanrını sevməyə bərabər tutulur. Bu barışçılıq, bu sevgiyə süslənmək ideyası Yunus şeirində milli dünyagörüşə əsaslanır. Ancaq şair bütün bu ideya və fikirlərini poetik sözün qüdrəti ilə elə səviyyədə deyirdi ki, onu oxuyanlarda nə sufilərə, nə din adamlarına, nə şairə, bir sözlə, heç kimə qarşı antimünasibət yaranmırdı. Şairin poeziyasından belə bir ideya keçir: birlikdə rəhmət, ayrılıqda əzab var. Odur ki, şair həyata gəlməsinin məramını belə açıqlayır:

Mən gəlmədim dəvi üçün, mənim işim sevi üçün,

Dostun evi könüllərdir, könüllər yapmağa gəldim.

Yunusun lirik insanı bir aləmdir. Mövcudat canlı aləmdən asılı olduğu kimi, insan da mövcudatdan asılıdır. Belə olan halda maddi aləmdə görünən hər şey insan vücudunda da mövcuddur. Şair orta əsr fəlsəfəsi daxilində kainatın kiçik bir hissəsi kimi insanı götürür. Kainatda hər bir şeyin - həm maddi, həm də mənəvi olanları insan vücudunda tapdığını bildirir:

Məna bəhrinə daldıq, vücud sirrini bulduk,

İki cahan serteser cümlə vücudda bulduk.

Onun ilahilərində İnsan həm də təsəvvüf fəlsəfəsi baxımından oxuculara təqdim olunur. Şairin yaratdığı İnsan hər şeydən əvvəl ruhən təmiz, saflaşan bir İnsandır. Yunus şeirində bu təmizlənmə "insan ruhunun gerçəkləşə biləcəyi seyri-sülukdan ibarətdir". "Nə münkürüz aləmlərə, nə tərsanın xaçındayız", "bir dəm varıp qeyrə girir, İncil oxur, rəhban olur", deyən şairin poeziyasında din, dil, millət təəssübkeşliyi yoxdur. O, elə bir mənəvi ucalıqdan danışır ki, orada özünü nə müsəlman, nə xristian, nə də başqa bir din əhli hesab etmir. Sadəcə olaraq özünü İnsan adlandırır. Təsəvvüfdəki kamil insan konsepsiyası Yunus şeirində mənəvi ucalıq, könül ucalığı şəklində öz ifadəsini tapır.

Yunus barışçı şairdir. Onun poeziyasında qan tökən, döyüşkən insan obrazı yoxdur. Şairin yaradıcılığını başdan-başa İnsana sevgi, məhəbbət təşkil edir.

Orta əsr təsəvvüf şairlərinin çoxunda olduğu kimi, Yunus Əmrə şeirində də kamil İnsan tipi mənəvi ucalıq zirvəsinə çatmaq üçün əzablara dözən İnsandır. Təsəvvüf məqamlarını keçən, bədənini ruhuna, əqlinə, könlünə tabe etməyi bacaran kamil insan haqqa qovuşan "haqq ilə haqq olan ərəndir".

Şair poeziyasında kamil insan obrazı vasitəsilə haqqı, ədaləti təbliğ edir, insanları birliyə səslənir. Şairə görə kamil insan öz içinə dönən, öz iç dünyası ilə mübarizə aparan İnsandır. Çünki bütün bəlalar insana öz içindən, nəfsindən gəlir. Bu baxımdan içindəki nəfsinə yenməyə özündə güc tapan mübariz insan obrazı tərənnüm olunur. Sufilər öz içlərinə qapılıb, öz varlıqları ilə döyüşə atılmağa "cihad-əkbər" adını vermişlər. Öz içindəki nəfsi ilə döyüşən doğrudan da, ən ali insandır.

Təsəvvüf ədəbiyyatının müştərək mövzularından biri də nəfs və ondan doğan tamah, qürur, xəbislik, acgözlük, paxıllıq və sairdir. İnsanı bu dünyaya bağlayan, onu Tanrısından uzaqlaşdıran, kamillik mərtəbəsinə çatmağa qoymayan yeganə əngəl, sufizmə görə nəfsdir. İnsan mənliyini tərk etməklə nəfsini məhv edir, əks təqdirdə, o, nəfsinin quluna çevrilə bilər.

Yunus poeziyasında könül cahana, nəfs isə elə-obaya bənzədilir. Bu bənzətmədə cahan, yəni könül elə, nəfsə qarşı qoyulur. Könül cahanın sahibi yaxşı, şairin öz sözləri ilə desək, rəhmani, nəfs elinin sahibi isə pis, yəni şeytani ruhdur. Bu mənada nəfsi əqlə tabe etdirə bilən insan xoşbəxtdir.

Biri rəhmandır, can həzrətindən,

Biri şeytanidir qərəz yatından.

Yunus Əmrə insanın iç aləminə nüfuz etməyə çalışır, çünki insanın özünün kim olmasını bilməsi üçün daxilinə nüfuz etməsi lazımdır. Buna görə də şair öz içindən gələn səsi dinləyir.

Beləliklə, dünyagörüşün hakim olduğu həm islami, həm də dünyəvi mövzular Yunus Əmrə poeziyasında təsəvvüf süzgəcindən keçərək təqdim olunmuşdur. Bütün hallarda Yunus şeiri onun ruhən milli olduğunu bildirməklə yanaşı, şairin dini dünyagörüşü baxımından islama, fəlsəfi düşüncə baxımından isə təsəvvüfə dərindən bələd olduğunu da poetik biçimdə ifadə edir.

Xuraman HÜMMƏTOVA

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat

İnstitutu, Türk xalqları ədəbiyyatı şöbəsinin aparıcı elmi işçisi

hummatovax@mail.ru

525-ci qəzet.- 2021.- 30 sentyabr.- S.13.