Ömrə bərabər gün...

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Bağdaddan ayrılarkən

Haccı Ğassan yola çıxmamışdan əvvəl əllərini göyə açıb nəsə dilinin altında dua etdi və yavaş səslə, "Allah, sən hifz elə!" - deyib sürücümüz Həmudiyə yola düşməyimizə işarə etdi. Avtomobilimiz gündə dolaşdığım Bağdad küçələrinin birini o birisiylə əvəz edərək, şəhərdən çıxıb Diyalə vilayətinə gedən şosseyə döndü. Artıq şəhər arxada qalmışdı. Amma hələ də partlayış səsləri eşidilir və bu partlayışlardan yaranan tüstü Bağdadın üstündə yayılaraq göyə ucalırdı. Mən Bağdadı ürəyimdə aparırdım, onu heç cür tərk edə bilmirdim. Hələ də fikrim Bağdadda qalmışdı.

Haccı Ğassanın nə dediyini anlamırdım. Bircə onu eşidirdim ki, "İnşallah, sağ-salamat gedib çatarsan", - deyirdi. O da hiss edirdi ki, mən Bağdaddan belə ayrılmaq istəmirəm. Haccı Ğassan mənə ürək-dirək verirdi. Tez-tez də təkrar edirdi:

- Amerikalılar burda çox qala bilməyəcəklər. Hər şey, inşallah, qaydasına düşəcək, onda qayıdarsan.

Sonra Haccı Ğassan da susdu, daha danışmadı. Bir müddət belə lal-dinməz, hərəmiz özümüzə qapılaraq, ətrafa səpələnmiş xurma ağaclarının arasından keçərək, irəliləyirdik.

Artıq Mesopotomiyadan çıxıb, Baqubə şəhərini arxada qoyub, İraq-İran sərhədində yerləşən Munziriyyə qəsəbəsinə tərəf yönəlmişdik. Arada hökm sürən sükutu Haccı Ğassan pozdu:

- Sən bilirsən, o vaxt ingilislər niyə İraqı tərk ediblər?

Haccı Ğassan, yəqin ki, keçən əsrin iyirminci illərində Bağdadda ingilislərə qarşı baş vermiş üsyanı nəzərdə tuturdu.

- Yox, - dedim, - bilmirəm.

- Onda qulaq as! - dedi. - Üç doğma qardaş hər gün İraqdakı ingilis hərbi düşərgələrdən birinin hasarının altından lağım atıb, hərbi hissənin yerləşdiyi yerə daxil olub və oradan nəsə oğurlayıb, sonra da aparıb satırmışlar. Bir gün ingilislər duyuq düşürlər, onları görürlər. Qardaşlar da ingilislərin onlara tərəf gəldiklərini görüb qaçır və həmin lağım atdıqları hasarın altından keçib, çıxmaq istəyirlər. Qardaşlardan ikisi keçir. Üçüncü qardaş keçəndə ingilis əsgərləri onun ayaqlarından tutub geri çəkməyə başlayırlar. Bayırdakı iki qardaş isə onun başından tutub özlərinə tərəf dartırlar. Lakin ingilis əsgərləri çox olduğundan qardaşların onlara gücü çatmır. Bu halı görən qardaşlardan biri o birisinə deyir: "Tez ol, başını kəs! Yoxsa bizi satacaq!" İngilislər onu çəkib çıxarırlar və onun başının kəsildiyini görüb, tez hərbi rəhbərliyə xəbər verirlər. Bu hadisə Londona - krala çatır. Kral bu hadisəni eşidəndən sonra deyir: "Bu xalqı idarə etmək mümkün deyil. Bizə İraqı tərk eləmək lazım gələcək". Sonra məlum olduğu kimi, həmin vaxt Bağdadda ingilislərə qarşı üsyan baş qaldırır.

Haccı Ğassan sözünü tamamlayıb mənə baxdı. Görünür, mənim buna münasibət bildirməyimi gözləyirdi. Mən isə heç nə demədim. Doğrusu, Haccı Ğassanın danışdığı bu hadisə məni olduqca sarsıtmışdı. Buna inana bilmirdim. Haccı Ğassan mənim daxilimdəki təlatümü elə bil anlayırdı. Bir az ara verəndən sonra:

- Amerikalılar burada qala bilməzlər! - deyə, qətiyyətlə bildirdi.

Sonra çiyinlərini çəkib gözlərini məndən ayırdı. Onun gözlərinin dərinliyində gizlənən kədər ürəyindəki ah-nalədən xəbər verirdi. Amma Haccı Ğassan özünü o yerə qoymurdu. Hər şeyə sinə gərməyə hazır olduğunu göstərməyə çalışırdı...

Biz artıq yolun yarıdan çoxunu qət etmişdik. Əl-Miqdadiyyə şəhərini keçib Xanıqinə gedən yola çıxdıq. Bir az getdikdən sonra amerikalılara məxsus nəhəng "Abrams" adlanan tanklardan ibarət bir hərbi batalyon qarşımızı kəsdi. Doğrusu, fikirləşdim ki, daha hər şey bitdi, yəqin məni saxlayacaqlar. Sonra nə baş verəcəyini təsəvvür edə bilmirdim. Müxtəlif səbəblərdən, təbii ki, bu, belə nəticələnməli idi. Ən azından mən Rusiya vətəndaşı idim. Həm də işlədiyim şirkətlə bağlı başqa səbəblər də vardı. Avtomobilimizi bir zənci əsgər saxladı. Başdan-ayağa silahlanmış həmin zənci əsgər bizə yaxınlaşdı, avtomobilin içərisinə boylanıb, bizim yerə düşməyimizi tələb etdi. Haccı Ğassan mənə baxıb, "narahat olma" - dedi və avtomobildən düşməyimə işarə elədi, yavaşcadan, "sən danışma" - dedi. Amerikalı əsgər sənədlərimizi istədi. Mən pasport əvəzinə mənə İraqda verilən müvəqqəti yaşayış vəsiqəsini təqdim etdim. Ona bu vəsiqəni bilərəkdən verdim. Çünki pasportu versəydim, mütləq onlarda şübhə yaradacaqdı və pasportu aparıb kiminləsə əlaqə saxlayacaqdılar. Sonrasının necə olacağını deyə bilmərəm, hər halda məni saxlayacaqlarına daha çox ehtimal var idi. Amma bu verdiyim vəsiqə ərəbcə və ingiliscə qatmaqarışıq şəkildə yazıldığından qeyri-ərəb cətin ki, onu tam başa düşə bilərdi. Zənci əsgər də vəsiqənin ora-burasına baxıb, özümə qaytardı və hara getdiyimizi soruşdu. Haccı Ğassan məni qabaqlayıb: "Biz Məşhədə ziyarətə gedirik" - dedi. Amerikalı isə heç nə demədən onun və sürücünün sənədlərini qaytarıb özlərinə verdi. Sonra başqa bir əsgər it gətirib avtomobilimizi yoxladıqdan sonra yolumuza davam etməyə icazə verdilər.

Düzü, mən özümü itirmişdim. Əgər məni saxlasaydılar, başıma nələr gələ biləcəyinin fikrindən hələ də ayrıla bilmirdim. Bu fikirlərlə yolumuza davam etdik. Bir az getdikdən sonra sakitləşməyə başladım, elə bil rahatlıq tapdım və Haccı Ğassana üz tutub:

- Ziyarətə gedirik, hə!? - deyə zarafatla soruşdum. Haccı Ğassan gülümsündü və mənə amerikalıların, yerli əhalinin həyat tərzindən, tarixindən xəbəri olmaması barədə gülməli bir əhvəlat danışdı:

- Amerikalılar İraqı tutandan sonra generallardan biri Kərbəlaya gəlir. Həmin vaxt Məhərrəm ayına - Aşuraya düşür. Bu vaxt bütün şəhər əhalisi və bura gələn zəvvarlar mərsiyyə deyərək, özlərini zəncirlə döyüb: "Şah Hüseyn! Vay Hüseyn!" - deyə-deyə, İmam Hüseynin məzarını ziyarət edirdilər. Bu mənzərəni görən amerikalı general onu müşayiət edən iraqlıdan soruşur: "Bu adamlar niyə belə ağlaşırlar? İraqlı: "Bu gün İmam Hüseyni qətl ediblər" - deyir. Amerikalı:

- Biz qətlə yetirmişik?

- Yox, - deyə, iraqlı cavab verir, - Bu qətl min dörd yüz il dundan əvvəl olub. Amerikalı general təəccüblə soruşur:

- Bunlar indiyədək ağlayırlar!?

Haccı Ğassan sözünə davam edərək:

- Generalı belə olanın, əsgəri necə olmalıdı ki!? O, heç bilmədi ki, Məşhəd hardadı, ora ziyarət etmək, nədir - dedi.

Bir sözlə, təhlükədən ötüşdük. Bir az ara verib: "Hə, babalarımız kömək etdi, - dedi və əlini kürəyimə çəkərək, gülümsədi: "Bir gün səni, inşallah, Bağdadda qarşılayacam. Yenə səninlə "Saray" kitab sərgisinə gedəcəyik".

Haccı Ğassanın dediyi bu kitab sərgisi Dəclə çayına və Harun Ər-Rəşid küçəsinə yaxin bir yerdə - Saray deyilən ərazidə yerləşirdi. Bu sərgi hər cümə günü mənim ən çox ziyarət etdiyim yer idi. Haccı Ğassan mənimlə ora tez-tez gedirdi. Burada müxtəlif kitablar, o cümlədən, elmi, texniki, tibbi, tarixi və klassik ərəb şairlərinin divanlarından ibarət külliyyatlar satırdılar. Mən hər dəfə bura gələndə ərəb klassik ədəbiyyatının əvəzedilməz və qiymətsiz nümayəndələrindən olan Əbu Nüvas, Əbu Əl-Ətahiyyə, Bəşşar ibn Burd, Cərir, Fərəzdəq, Əl-Fərabi, Əbu Əl-Fərəc Əl-İsfahani və başqa klassiklərin divanlarından mütləq nəsə alırdım. Ən çox maraqlandığım şair isə əsasən, xəmriyyə şeirləri yazan, xəlifə Əl-Əmin və Harun Əl- Rəşid dövründə yaşamış Əbu Nüvas idi. Bu marağı məndə universitetdə oxuduğum zaman ərəb ədəbiyyatı müəllimimiz, professor Malik Mahmudov aşılamışdı. O, Əbu Nüvasdan həvəslə və xüsusu bir sevgiylə danışardı və həmişə xüsusi olaraq, deyərdi:

- Əbu Nüvas bütün dünyanın tanıdığı Ömər Xəyyamdan heç də geridə qalmır, əksinə, bəlkə də, ondan daha da yüksəkdədir. Lakin Əbu Nüvasın "faciəsi" ondadır kı, onun yazdıqları qəsidə və qəzəllər mürəkkəb ərəb dilində olduğundan, onları lazımi səviyyədə başqa dillərə çevirməyin mümkün olmaması idi. Bu əsərlər həm ərəb dilinə xas olan dərin fəlsəfi mənalı, həm də bir neçə məna qatlarından ibarət olduğundan onun tərcüməsini, demək olar ki, mümkünsüz edirdi.

Sizə başqa bir universitet müəllimim - XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatından dərs deyən çox maraqlı bir insan, təpədən dırnağadək milli ənənələrə sadiq olan professor Abbas Zamanov haqqında danışmaq istəyirəm. O, belə söhbət edirdi ki, bir gün bir neçə fransız filoloqu bizə qonaq gəlmişdi. Bakıda olduqları bir həftə ərzində bizim milli ədəbiyyatı daha çox öyrənməyə çalışırdılar. Biz onlara vətənlərinə qayıdanda Cəlil Məmmədquluzadənin əsərlərini və Sabirin "Hophopnamə"sini verdik ki, aparıb fransız dilinə tərcümə etsinlər. Bir ildən sonra bizi Fransaya dəvət etdilər. Biz ora gələndə Cəlil Məmməquluzadənin bütün əsərlərini tərcümə etdiklərindən danışdılar və hətta "Ölülər", "Poçt qutusu" kimi əsərlərini səhnələşdirdiklərini dedilər. Bu əsərlərin fransız tamaşaçılarının olduqca xoşuna gəldiyini xüsusilə qeyd etdilər. Bizim: "Bəs Sabir?" - sualımıza belə cavab verdilər: "Sabiri tərcümə etmək üçün hələ Fransada şair yoxdur!"

Bu söhbəti Abbas Zamanov fəxrlə deyirdi. Abbas müəllim bizim ədəbiyyatımızda belə nəhənglərin olması ilə fəxr edirdi. Amma bir tərəfdən də bu kimi şairlərin tərcümə olunmasının çətinliyi, onun öz ölkəsindən kənara çıxa bilməməsi təəssüf hissi doğururdu.

Haqqında danışdığım Əbu Nüvas da bəxti gətirməyən həmin nəhəng şairlərdən idi. O, dövrünün sayılıb-seçilən, xəlifələrin hörmət bəslədiyi şair idi. Onun həyat tərzi hardasa məşhur rus şairi Puşkinin həyat tərzinə bənzəyir. Şair həm də çox hazırcavab olub. Onun hazırcavablığı haqqında çoxsaylı nümunələr bu gün də xalq arasında yaşamaqdadır. Xüsusən xəlifə Harun Əl-Rəşidlə bağlı bəzi məzəli əhvalatlar dövrümüzə qədər gəlib çıxmışdı. Onlardan birini sizinlə bölüşmək istəyirəm. Amma bilmirəm, onu olduğu kimi sizə çatdıra biləcəm, ya yox. Çünki bu hadisə ərəb dilinin özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə bağlıdır.

Beləliklə, bir gün Harun Əl-Rəşid Əbu Nüvası sarayına - ziyafətə dəvət edir. Şair saraya gələndə görür ki, bir rəqqasə Harun Ər-Rəşidin və saray əyanlarının qarşısında rəqs edir. O, içəri girib bir kənarda oturur və hamı kimi rəqqasəyə tamaşa edir. Bir müddət keçir, lakin Harun Əl-Rəşid şairə məhəl qoymur, onun saraya gəlməsinin fərqinə varmır. Şair bunu hiss edib, sarayı sakitcə tərk edir və saraydan çıxanda onun qapısında bir beyt yazıb gedir. Beytin sətri tərcüməsi təxminən belədir: "Xalisanın (rəqqasə) boynunda boyunbağı itən kimi (qiyməti nəzərdə tutulur), mənim də şeirimin qiyməti sizin qapınızda itdi". Əbu Nüvas saraydan gedəndən bir az sonra qapıya yazılanlar artıq hamıya məlum olur və rəqqasə təhqir olunduğunu görüb, ağlamağa başlayır. Xəbər Harun Əl-Rəşidə çatır və əmr edir ki, Əbu Nüvası onun yanına gətirsinlər. Şair məsələnin nə yerdə olduğunu anlayır və saraya gəlir. Qapıdan içəri girəndə beytdəki bir hərfin aşağı hissəsini silir və ərəb əlifbasının yazılış xüsusiyyətinə uyğun olaraq söz dəyişir və "itmək" sözu "işıq salmaq" sözünə çevrilir. Əbu Nüvas içəri girib xəlifənin hüzuruna gəlir. Xəlifə qəzəblə onu niyə təhqir etdiyini, onun qapıda nə yazdığını soruşanda Əbu Nüvas deyir:

- Qibleyi-aləm, mən Sizi - xəlifəni təhqir edə bilərəmmi!? Sizin əyanlar elmsizdirlər, düz deməyiblər. İstəyirsiniz özünüz oxuyun.

Xəlifə Harun Əl-Rəşid Əbu Nüvas və əyanlarla birgə Saray qapısına yaxınlaşıb orda yazılanları oxuyur və başqa bir mənanın olduğunu görür. Beytin mənası artıq başqa cür səslənirdi: "Xalisanın (rəqqasə) boynunda boyunbağı işıq saçan kimi, mənim də şeirim sizin qapınızda işıq saçdı".

Harun Əl-Rəşid, təbii ki, Əbu Nüvasın vəziyyətdən məharətlə çıxdığını başa düşür. Onu mükafatlandırır və saray şairi olmağı təklif edir. Amma bir şərtlə ki, o, daha xəmr (çaxır) içməməlidir. Şair razılaşır və saraya köçür. Bir müddətdən sonra Xəlifə onun əlində çaxırla dolu şüşəni görüb soruşur:

- Əlindəki nədir?

- Süd, - deyə şair cavab verir.

- Sud qırmızı olur!? - deyə xəlifə hiddətlənir.

- Yox, o, xəcalətindən belə qızarıb.

Əbu Nüvasın cavabı Harun Əl-Rəşidin xoşuna gəlir və onu bağışlayır. Sonralar şair sarayda çox qala bilmir və oranı tərk edir.

Ərəb ədəbiyyatında Əbu Nüvasın xüsusi yeri var. Bağdadda - Dəclə çayının sahili boyu uzanan Əbu Nüvas küçəsi var və həmin küçədə onun heykəli ucaldılıb.

Burada başqa bir iraqlı şairi - Əməvilər hakimiyyətindən Abbasilər hakimiyyətinə keçid dövrundə yaşamış və dövrünün xəlifələri ilə yola getməyən və nəhayət, xəlifə Əl-Mehdi tərəfindən həbs edilmiş və öldürülmüş Bəşşar İbn Burdu (714-784) yada salmamaq insafsızlıq olardı. O, ərəb ədəbiyyatında yeniləşmə hərəkatının mühüm şəxsiyyətlərindən biri idi. Ona qədər ərəb şeir janrı, hələ ki, Cahiliyyə dövrünün (İslama qədərki dövr) poeziyasında olan və uzun müddət dəyişməyən qayda-qanunlarla yaşayırdı. Cahiliyyə şeir forması pərakəndə və müstəqil fikirlərdən ibarət olan beytlərdən ibarət idi. Bir şeirdəki beytin o biri beytlərlə əlaqəsi olmurdu. Bizə həmin dövrun bu günümüzə gəlib çatan yeddi böyük şairi məlumdur (bəzi mənbələrdə onların sayının daha çox olduğunu qeyd edirlər). Onlara "Müəlləqat" (asılan, asılmış) şairlər deyirlər. Bu da Məkkə yaxınlığındakı Ukaz bazarında müxtəlif qəbilələrə mənsub olan şairlərin ərəb dilinin qureyş ləhcəsində yazdıqları şeirlərini dərilər üzərinə köçürüb divardan asdıqlarından irəli gəlirdi. "Müəllaqat" sözü də buna - "asılmış"a işarə idi. Bizim bildiyimiz "Leyli və Məcnun" əsərindəki Qeys də bu dövrün tanınmış şairlərindən olub və "İmr ul - Qeys" kimi tarixə düşüb. Əfsanəyə görə, o, bütün qəzəllərini sevdiyi Leylaya həsr etmişdi və sonradan "Məcnuna" çevrilərək, bütün şərq xalqlarına mənsub "Leyli və Məcnun" əfsanəsi yaranmışdı. Ukaz bazarının divarına yazılan şeirlər ilboyu asılı qalardı və insanlar xoşlarına gələn şeirlərin altına daş qoymaqla öz münasibətlərini bildirərdilər. İlin axırında seçilmiş münsiflər tərəfindən həmin daşlar sayılırdı. Ən çox daş toplamış şeirin müəllifi ilin ən yaxşı şairi hesab olunardı. Şairlərə, onların şeirlərinə verilən qiymət təsadüfi deyildi. Qəbilə şairləri dövrünün ən mötəbər adamları sayılırdılar. Hətta iki qəbilə arasında olan döyüşlərdə tərəflərdən birinin qoşunu təslim olurdusa, ancaq şairi məğlub olmamışdırsa, həmin qəbilə məğlub sayılmırdı. Yaxud, iki qəbilə aralarında yaranan münaqişəni həll etmək üçün qan tökülməsinin qarşısını almaq üçün şairlər deyişirdilər. Əgər şairlərdən biri həmin deyişməni uduzurdusa, onun mənsub olduğu qəbilə döyüşsüz o biri qəbiləyə təslim olurdu. Elə bu səbəbdən də, Quran nazil olduqdan sonra onun yayılmasına ən böyük maneə, o dövrdə xalq arasında böyük nüfuza sahib olan şairlər idilər. Onların bəziləri Quranı və Allahın elçisi Məhəmməd peyğəmbəri inkar edirdilər. Xalq isə hələ ki, şairlərə çox inanırdı. Qurani- Kərimdə olan "Surət - Əl-Şüara" da ("Şairlər surəsi") bunun bir təzahürüdür. Şairlər islamı qəbul etdikdən sonra Məhəmmməd Peyğəmbərdən "Şairlər surəsi" haqqında soruşanda, belə cavab vermişdi: "Bu, o şairlər haqqında deyilib ki, onlar qeyri-müsəlman olublar".

Ərəb ədəbiyyatını əsrlərlə əsarətdə saxlayan şeir formasını inkar edən ilk şairlərdən biri Bəşşar İbn Burd olub. O, anadangəlmə kor olduğu üçün şeirlərini həmişə yanında olan raviyə (yazar və şifahi ədəbiyyatı yaddaşlarına həkk edib, onu nəsildən-nəslə ötürənlər "ravi" adlanırdılar) diktə edirdi. O, həm də şeirlərini şəhərdən kənarda, səhralar başlanan yerdə oxuyardı. Bir dəfə şair öz ravisi ilə gecə yeni şeir yazmaq üçün şəhərdən kənar, həmin səhraya gəlir və ilk misranı deyib dayanır, arxasını gətirə bilmir. Bir neçə dəfə cəhd edir, lakin alınmır. Ravi ondan soruşur:

- Nə olub, niyə deyə bilmirsən, ustad?

- Dəvənin biri axsayır, fikrimi yayındırır, məni köklənməyə qoymur.

Ravi şairin cavabından təəccüblənir və heç nə başa düşmədiyini deyəndə, Bəşşar İbn Burd onu başa salır: "Sən bilirsən ki, mənim anadangəlmə gözlərim görmür". Ravi də ona: "Hə, bilirəm", - deyir.

- Bəs sən niyə soruşmursan ki, niyə şeirlərimi gecə deyirəm. Kor üçün nə fərqi, gündüz, ya gecə! İndi deyim, bil. Dəvə karvanları bir yerdən başqa yerə, məsələn, Hicazdan Şam ölkələrinə getmək ücün həmişə gecələr yola çıxır və yolu ulduzların düzülüşü ilə təyin edirlər. Dəvələrin azmaması üçün boyunlarından zınqırov asırlar. Onlar addımladıqca, boyunlarındakı zınqırovlar eyni ahənglə ritmik bir səs yaradırlar. Mən də özümü bu ritmik səslə kökləyib, şeir oxuyuram. İndi o karvandakı dəvələrin biri axsayır və həmin ritmi pozaraq, mənə mane olur, fikrimi çaşdırır. İndi başa düşdün?

Bir dəfə Saray kitab sərgisində bir ərəb müəllifinin Məhəmməd Füzuli haqqında kitabına rast gəldim. Sevinərək kitabı aldım. Fikirləşdim ki, M.Füzuli haqqında yeni bir məlumat öyrənərəm. Lazım olsa, tərcümə də edərəm. Kitabın axırıncı səhifəsini açıb, müəllifin kim olduğunu öyrənmək istədim. Gördüm ki, kitabın elmi rəhbəri Ziya Bunyadovdur.

(Ardı var)

Zahid ŞAHSUVAROV

525-ci qəzet.- 6 yanvar.- S.18.19