Üç
rəng
Əslində,
bu yazını çoxdan yazmalıydım. Qarabağ səfərindən
dönər-dönməz. Hətta məndən sonra o ərazilərə
gedənlər yazıb paylaşdılar belə. Amma mən...
susdum bir xeyli. Özümə qapandım. Bölüşmək
istəmədim.
Hisslərim
diri ikən bir az özümdə götür-qoy etməliydim
nəyin nə olduğunu. Çünki yuxu kimi bir səfər
yaşamışdım Qarabağın 3 inzibati rayonunda.
Beynimdəki duman çəkiləndən sonra xatirələr
üç rəngə bölünüb ayrı-ayrı rəflərə
oturdu: Kəlbəcər - göy, Cəbrayıl -
qırmızı, Ağdam - yaşıl. Yox, rayonları rənglərlə
əlaqələndirməyim əbəs deyil. Səbirli olun.
Onun da açması olacaq. Beləliklə,
Ağdam:
yaşıl!
Yol.
Soyuq qış günündə solğun Günəşin bələdçilik
etdiyi upuzun bir yol. Nabələdsən bu yola. Amma pəncərədən
üzünü sığallayan küləkli hava doğma gəlir.
Buz kimi hava ciyərlərinə dolduqca hiss edirsən ki, hə,
öz qabındasan. İnanmırsan gözlərinə.
Öz-özünə deyirsən: Qızım,
doğurdanmı illərlə adını həsrətlə
çəkdiyin, işğal günlərinə yana-yana
ssenarilər yazdığın bu yerlərə gəlib
çıxmısan? 27 il e, Karl. 27 il erməni xəbər
saytlarında tək-tük rastına çıxan fotoşəkilləri
ilə təsəlli tapdığın, uzaq, amma doğma
tanışının panoraması açılır.
Maşından başını çıxarıb var qüvvənlə
qışqırmaq istəyirsən: "Salam, Qarabağ! Biz gəldik,
mən gəldim..." Amma sözlər boğazında tikə-parça
olub qırıqlanır qarşındakı mənzərələri
gördükcə. Allı-güllü Qarabağ gözəli
getmiş, yerini saralmış, tarimar olmuş bir qoca
almış... Qəribə bir şok yaşayırsan.
İçin qaynayıb qəhərlənir bir maşın
adamın içində. Boğazın
düyün-düyün olur. Təhdəlşüurundasa Qulu
Ağsəsin "Ağdam" şeiri fırlanır:
"Sən
öl"ü, "sağ ol"u bəlli,
yaranandan
üzü bəri
yasında
Yasin oxunan,
toyunda
tüfəng atılan -
şəhərim!
Dünyanı
bazara çıxaran,
dünya
bazarında satılan -
şəhərim!
Beynində
siqnal verən misraları yarıda buraxıb yerindən
sıçrayırsan. Sürücüyə sarı
boylanırsan:
-
Çatırıq? Bura haradır?
-
Ağdamdır, qızım...
Və
sən gözlərini yumursan. Uşaqlıqdan tərifini
eşitdiyin axar-baxarlı, güllük-gülüstanlıq,
Qarabağ atlarıyla, qonaqpərvərliyi ilə,
dadlı-duzlu mətbəxi ilə şan qazanmış Ağdam: imarət evlər, uca
hasarlar, gözəl binalar... bu illər ərzində
Ağdamla bağlı efirdən izlədiklərin bircə-bircə
məlum şeirin fonunda xəyalına qonaq gəlir:
...
Yuxarı başına keçən kafirə
yuxarıdan
aşağı baxan,
Allahdan
da çəkinməyən,
bircə
əsarətdən qorxan!
Ağ
alınlı qızılı atların vətəni,
seyid
cəddinə içilən andların vətəni!
Sən
dar gündə Şuşaya arxa,
Xocalıya
ümid oldun.
Son nəfəsəcən
döyüşdün,
son nəfərəcən
şəhid oldun...
Gözlərinin
ekranında yarım-yapalaq kadrlar yanıb-sönür:
1993-ün iyulundan ağ damları tüsdüləyib
qaralmış Ağdam... Yurdundan çıxarılan
ağdamlıların maşın qatarı...
Geniş-geniş evlərindən sonra Bakıdakı
yataqxanalara, uşaq baxçalarına sığışmayan
ağdamlılar... Sonra 5000-dən çox sakinini şəhid
verə-verə ruhlar şəhərinə çevrilən
Ağdam xatirinə gəlir. Sonra ağdamlı dostlar
düşür yada. Onların Ağdamla bağlı
ağappaq işıqlı xatirələri: Ağdam Mədəniyyət
evi, Ağdam Çay baxçası, Ağdam
univermağı, futbol oyunları ilə dillərə dastan
İmarət stadionu... Gözlərini açırsan.
Maşının şüşəsində düzənlikdəki
uçuq-sökük "evlər", kol-kosa
dönmüş ağaclar əvəzlənir. Nə özəl
demisən, şair:
Ağam
şəhərim!
Adam
şəhərim!
Ağdam
şəhərim!
Yadıma
gəlir... Bir dəfə bir ağdamlıdan soruşmuşdum
ki, niyə Ağdam qoyublar bu ərazinin adını?
Demişdi ki, "Ağdam" sözünün
etimologiyası ilə bağlı versiyalar çoxdur. XVIII əsrdə
Pənahəli xan özünə burda ağ daşdan ev tikdirəndən
sonra digər evləri də bu tipdə tikirlər və ondan
sonra "Ağdam" kəlməsi "işıqlı,
ağ bina" anlamını verir. Bir də qədimdən
türk qəbilələri düşmənlərdən
müdafiə olunmaq məqsədi ilə çox vaxt düzənlik
yerlərdə kiçik qalalar inşa edirmiş.
"Ağdam" sözü də qədim türk dilində
"kiçik qala" mənasını verir...
Yandırılmış,
sökülmüş, tökülmüş, baxımsız
"kiçik, ağ qalalar"a baxdıqca
düşünürəm ki, axı niyə də niyə,
sahib çıxmaq istəmədikləri ərazini 27 il əsarətdə
saxlayırdılar? Bu qədər qan-qada, söz-söhbət
nəyə lazım idi? Telefona girib Ağdama yola düşməzdən
öncə Vikipediyadan yüklədiyim məlumatı oxuyuram:
"İşğal nəticəsində 122 kənd, 24 min 446
yaşayış binası, 48 sənaye və tikinti müəssisəsi,
160 məktəb binası, 65 səhiyyə mərkəzi, 373 mədəniyyət
ocağı, 1 teatr, 3 məscid və 2 muzey
yandırılıb məhv edildi..." Məhv edildi, Karl... Yəni
izsiz-tozsuz Yer üzündən silindi. Bir hikkənin,
kinin-küdurətin badına getdi illərlə kərpic-kərpic
yığılan tarix... Hə, necə bitirdi Qulu müəllimin
"Ağdam" şeiri?..
Şükür
külünə,
şükür
qayıdış gününə!
Sevincdən
ağlımız çaşıb,
yüz
min dəliynən gəlirik.
Bir
"Uzundərə" havası çal,
çıx
Bərdə yoluna -
Uzundərəynən
gəlirik!..
Bax
bu yerdə İmarət meydanında "Qarabağ" nəğməsinin
sədaları altında Aqil Abbasın möhtəşəm
rəqsi yadıma düşür. Mən o rəqsdən necə
təsirlənmişdim, İlahi. O rəqsi izlədikcə dərk
etmişdim ki, bəli, artıq Qarabağ sözsüz-şərtsiz
Azərbaycanındır! O rəqsdən sonra 44 gün ərzində
içimə yığılmış sevinc donumun buzu ərimişdi.
Öz-özümə düşünmüşdüm: Ey ulu
İmarət... Sən nə oyunların, nə qalibiyyətlərin,
nə atışmaların, qırğınların şahidi
oldun. Əsir düşdün, dağıldın,
söküldün, amma qismətə bax ki, azad günlərin
bax bu rəqslə başladı. Sonra 90-ların əfsanəvi
şəhid qəhrəmanı, "Qarabağ" futbol
komandasının baş məşqçisi Allahverdi
Bağırovun ruhuna rəhmət diləmişdim. Bu meydanda
onun futbolçularla məşqlərdə, qızğın
oyunlarda keçən nə gözəl günləri olub.
Heyif, Ağdamın bu günlərini görmək sağ ikən
nəsibi olmadı. Amma yəqin əksi Ağdam Şəhidlər
Xiyabanındakı qəbrindən indi qürurla boylanır.
Gözünüz aydın, Allahverdi komandir. Arzunuz yerinə
yetdi. Ağdam əsarətdən qurtuldu. Elə sizin məzarınız
da... Nur içində uyuyun...
Hə,
beləcə maşınımız mənzil başına
çatır: Ağdam Cümə Məscidi. Bu boyda ərazidə
uçurulmamış yeganə tikili. Maşından
düşüb məscidlə üzbəüz dayanıram. Məscidin
minarələri qoşa əllər kimi səmaya dikilib. Elə
bil şükür edir bu günlərinə.
Görünüşündən baxımızlıq yağsa
da, üstündəki ərəb əlifbasıyla
yazılmış qədim yazıları durur. Amma məscidə
getməyə tələsmirəm. Bizi qarşılayan hərbçilərə
bir xeyli sualım var axı. Salam-kalamdan sonra üzümü ən
yaxınımda durana tuturam:
- Bəs
nə əcəb məscidə toxunmayıblar?
-
Minarələrdən ətrafı seyr etmək
üçün istifadə edirmişlər.
- Hə,
belə de... Bəs Çay baxçası hanı? Onun
yarıuçuq "skelet"i qalmışdı. Sosial şəbəkələrdə
paylaşmışdılar fotosunu.
Hərbçi
acı-acı gülümsəyir. Məni məsciddən
10-15 addımlıq məsafədə bir çalanın
yanına gətirir. Çalanın böyründə balaca
bir dəmir parçası var. Quruluşundan bilinir ki, nə
vaxtsa burma pilləkən olub:
-
Xanım, buradır Çay baxçasının yeri. Bircə
o dəmir qırığı qalıb. Sizin dediyiniz foto 2013-də
çəkilib. Camaat da elə bilir Çay evindən nəsə
qalıb. O fotodakını da məhv ediblər qansızlar...
Sonra
bir az qabaqda növbəti çalanı göstərir mənə:
- Bax
bura da univermağın yeridir. Heç izi də qalmayıb. Mədəniyyət
evinin də bircə arkası durur...
Bir
xeyli çalalara baxıb hərbçidən
ayrılıram. Dinməz-söyləməz məscidə gəlirəm.
Ayaqqablarımı soyunub yaylığımı
bağlayıram: "İlahi, bu günümüzə min
şükür!" Məscidin döşəmələri
bumbuz və yalın, otaqları bomboşdur. Amma içində
doğma bir aura var. Və o aurada adam özünü başqa
planetə düşmüş kimi hiss edir. O planetdə nə
müharibə, nə kin, nə ədavət var... Məsciddən
çıxanda kövrək, amma rahat və xoşbəxtəm.
Asta-asta arxa qapıdan girib dar pillələrlə məscidin
gümbəzlərinə doğru qalxıram. Burdan
Ağdamın bütün mənzərəsi ovuc içi kimi
görünür. Əllərimlə gümbəzləri
sığallaya-sığallaya Qarabağ adına dualar edirəm.
Və düşünürəm ki, Ağdam indi İslam rəngindədir:
yamyaşıl. Çünki bu boyda ərazidə bircə
salamat nöqtəsi qalıb. O da Allahın evi. Və hər gələn
Allah bəndəsi əllərini bu evdən göy qübbəsinə
doğru uzadır. O əllərdənsə Qarabağla
bağlı yaşıl-yaşıl ümidlər
dırmaşır Allaha tərəf...
Maşına
minəndə yadıma düşür ki, yorğun və
yuxusuzam. Amma bu necə xoş yorğunluqdur, İlahi.
Özümü quş kimi yüngül hiss edirəm. Elə
bil çiynimdən böyük bir yük
götürülüb. Ağdamın indi boş qalmış
keçmiş üzümlüklərinin böyrüylə
irəliləyirik: "Hələlik, Ağdam, hələlik
Qarabağ! Görüşəcəyik yenə. Mütləq
görüşəcəyik. Bəlkə gələn səfərimdə
fərqli qarşılayacaqsan məni: duz-çörəklə,
abad ev-eşiklə, modern görünüşlə. Yenə
təəccüb qalacam. Tanımayacam səni. İndisə
qoy gedim, görməyənlərə, darıxanlara səndən
salam yetirim... Sağlıqla qal, şair demiş, ağam şəhərim,
adam şəhərim, Ağdam şəhərim!"
Əminəm
ki, bu, mənim Qarabağa axarıncı səfərimdir. Və
bir şey də gün kimi aydın ki, növbəti səfərlərdə
bu qədər həyəcan, qorxu-hürkü olmayacaq.
İnşallah, rahat və sərbəst səfərlər edəcəyəm.
Amma əminəm ki, növbəti görüşlərdə
savaş meydanından çıxmış Qarabağı
toxunulmaz, bakirə halıyla görməyin ləzzətini bir
də yaşaya bilməyəcəm. Onun üçün deyirəm
ki, bu hisslər vəsfə sığmaz, yaşanar.
Özü də bütün təhlükələrin
fövqündə yaşanar və nə gözəl ki, bu
hissi yaşayan ilk və az sayda insanlardan biri də mən
oldum!
Günel MEHRİ
525-ci qəzet.- 2021.-
14 yanvar. S. 10.