Nizaminin "Yeddi gözəl"i Mir Cəlalın tərcüməsində

Dövrün ədəbi tələblərinə və ictimai sifarişə görə dünya ədəbiyyatı xəzinəsini zənginləşdirmiş ölməz əsərlərini dəri dilində qələmə almış dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı tərcüməçilərin diqqətini çox qədim zamanlardan cəlb edib. Hələ XIII yüzillikdə Turan şairi Qütb Xarəzmi Azərbaycan şairinin "Xəmsə"sində xronoloji baxımdan ikinci yerdə duran "Xosrov və Şirin" poemasını türk dilinə tərcümə etmişdi.

XVIII yüzillikdən bu yana isə Nizami yaradıcılığı rus və Avropa şərqşünaslarının diqqətini çəkib, şairin ayrı-ayrı əsərləri həm poetik, həm də nəsrlə tərcümə və çap olunub.

Azərbaycanda Nizami tərcümələrinin zəngin bir tarixi vardır və müxtəlif dövrlərdə istedadlı şairlər və alimlər bu dahi həmvətənləri qarşısında öz övladlıq borclarını yerinə yetirmişlər. Əksərən şeirlə edilmiş bu tərcümələr arasında nəsrlə edilmiş bir tərcümə diqqəti xüsusilə cəlb edir. Bu, 1941-ci ildə Azərnəşrdə işıq üzü görmüş "Yeddi gözəl" poemasının nəsrlə tərcüməsidir. Tərcüməni o zaman 30-31 yaşlarında olan gənc və istedadlı yazıçı, eyni zamanda, ədəbiyyatşünas-alim Mir Cəlal Paşayev yerinə yetirmişdi.

Kitaba "Ön söz" yazmış başqa bir gənc istedadlı şair Mikayıl Rzaquluzadə həmin tərcüməni xüsusi halda belə qiymətləndirmişdi: "Yeddi gözəl"i nəsrə təbdil və tərcümə edən Mir Cəlal yoldaşın gördüyü iş bu sahədə ilk böyük təcrübədir. Əlbət ki, o, öz qarşısında təcrübə etmək məqsədini qoymamış, əsəri olduqca diqqət və ciddi-cəhd ilə nəsrə çevirmişdir. Ancaq belə bir iş bizim nəsrimiz qarşısında həm teoretik, həm də praktiki cəhətdən bütün böyüklüyü və ciddiyyəti ilə ilk dəfə durduğundan, biz bunu çox mühüm bir təcrübə saymalıyıq".

Zənnimizcə, Mir Cəlalın tərcüməsi bu gün də öz əhəmiyyətini və gərəkliyini qoruyub saxlamış və məhz buna görə böyük ədib və alimin 100 illik yubileyi münasibətilə "Adiloğlu" nəşriyyatında 2008-ci ildə təkrar nəşr edilib. Nəşrin redaktoru AMEA-nın müxbir üzvü Təhsin Mütəllibov, "Nəsrin poetik imkanları" adlı sanballı ön sözün müəllfi isə akademik Nərgiz Paşayevadır.

Aşağıda həmin kitabdan götürdüyümüz bir parçanı - "Bişr və Məlixa" hekayəsini oxucuların diqqətinə təqdim edirik.

Mir Cəlal Paşayev - Uşaq Bilik Portalı

Ümidvarıq ki, Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyevin Sərəncamı ilə "Nizami ili" elan edilmiş 2021-ci ildə dahi şairimizin başqa poemaları da böyük yazıçımız və ustadımız Mir Cəlal müəllimin örnəyi üzrə nəsrlə tərcümə edilib gənclərimizə çatdırılacaq, Nizami irsinin daha dərindən öyrənilib sevilməsində yaxşı bir vasitə olacaq.

Teymur KƏRİMLİ

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktoru

Rəşad MƏCİD

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi

***

BƏHRAMIN ANADAN OLMASI

Sirr gövhərinin ustaları söz xəzinəsinin qapısını açıb belə söyləyirdi: fələyin bir tərəzisi var. Bir gözündə daş, bir gözündə qaş, cavahirat çəkilir. Dünyanın işi də belədir. Şahlar nəsli də bunun kimidir. Övladları gah naxələf, gah xələf olur. Bəzən gövhərdən daş çıxan kimi, yaxşı atadan yaman oğul olur. Bəzən də əksinə, boz dağdan, daş-qaya içindən ləl törəyən kimi pis atadan xələf övlad əmələ gəlir. Çox qəribədir ki, bu dünyada daş ilə gövhər, tikan ilə xurma bir yetişir. Yəzdigürdün oğlu Bəhram da daşdan çıxan bir gövhər kimi oldu. Atası nə qədər pis və zalım idisə, oğlu o qədər yaxşı və adil oldu. Atası camaatı incitmişdi. Bəhram camaatı razı salırdı. Atası döydürdüyü adamı, Bəhram mehriban dindirir, yarasını sağaldırdı.

Bəhram xoşbəxt bir gündə qaranlıqdan sübh doğan kimi doğuldu. Bu xoş günü bütün göy kimyagərləri - münəccimlər əvvəlcədən xəbər vermişdilər. Onlar gümüş axtarırdılar, əllərinə saf və xalis qızıl gəldi.

Bu uşağın taleyi Hut idi; bu zaman Müştəri ulduzu da Hut bürcündə idi. Yaqut ləl ilə necədirsə, Zöhrə Müştəri ilə elə idi. O gün Ay Sövrdə, Tir Cövzada idi. Mərrix ulduzu Əsədə yüksəlmişdi. Zühəl Dəlvdən düşməni hədələyirdi. Zənəb Zühələ doğru çevrilmişdi. Günəş Həmələ düşürdü. Bütün ulduzlar və bütün göy aləmi bu təzə doğulan uşağın səadətindən xəbər verirdi. Bəhram belə bir xoşbəxt tale ilə doğulmuşdu.

Atası neçə il şahlıq etmiş, zülm ilə aləmin nifrətini qazanmışdı. Öz taleyinin gülməyəcəyini və taxt-tacın əldən gedəcəyini düşünürdü. İyirmi il idi ki, onun bir neçə övladı olmuşdu, heç biri yaşamamışdı. Bəhram doğulan kimi şahın sevinci yerə-göyə sığmadı. Onun xoşbəxt böyüməsi və tərbiyəsi üçün tədbir aradı. Münəccimlər məsləhət gördülər ki, şahzadə İranda saxlanmasın, Ərəbistana göndərilsin. Ərəbistanda yaxşı və səfalı bir yer seçilsin. Bəhram orada böyüsün. Hər şəhərin bir şərafəti, hər ölkənin bir təbiəti var. Bəlkə Ərəbistan iqlimi şahzadəyə düşə və onun tez, sağlam böyüməsinə səbəb ola. Doğrudur, deyərlər, ölkə şahın ucundan dövlətə çatar; ancaq şah da ölkənin ucundan səadətə çatar.

Yəzdigürd münəccimlərin məsləhətini bəyəndi. Oğlunun sağlamlığı, böyüməsi xatirinə ayrılığına razı oldu. Süheyl ulduzu kimi, oğlunu vətənindən Yəmənə köçürdü. Neman şahı çağırıb ona tapşırdı ki, oğluna şahlıq ədəb-ərkanı öyrətsin. Laləni laləzara yetirdi ki, Nemanın tərbiyəsi ilə böyüsün.

Neman şahzadəni çox yaxşı saxlayırdı. Şahlıq sarayından ayrılmışdısa da, qucağını onun üçün kəcavə etmişdi. Onu gözlərindən əziz tuturdu. Dörd il bu qayda ilə uşağı bəsləyib böyütdü. Uşaq elə fərəh ilə boy atırdı ki, deyərdin aslan balasıdır.

Bir gün Neman öz oğlu Mənzərə dedi:

- Oğul, bu uşağı inanıb bizə tapşırıblar. Ancaq mən narahatam. Bizim yerlərin havası isti və qurudur. Şahzadə isə incə, zərif uşaqdır. O, çox uca bir yerdə bəslənməli, yüksək qəsrdə qol-qanad açmalıdır. Elə qəsr olsa, uşaq həm təmiz hava ilə böyüyər, həm də yerin buxarından, toz-torpağından uzaq, rahat olar.

Ata-bala məsləhətləşib Bəhram üçün uca, geniş və səfalı bir yer axtarmağa başladılar. Elə bir yer tapdılar ki, Yəmən vilayətində onun misli yox idi. Yaxşı bir usta tapıb burada qəsr tikdirmək istəyirdilər. Elə usta da tapılmırdı. Bu işə qol qoyan ustalar, tikintini başlayır, sonra öhdəsindən gələ bilmir, binanı yarımçıq qoyub gedirdilər.

Bir gün Nemana xəbər gətirdilər ki, sən deyən usta olsa-olsa, Rum ölkəsində yaşayan Simnar olacaq. Simnar Sam övladındandır. Sənətinin şöhrəti dünyanı tutub. O, zirək, hünərli, iş bacaran sənətkardır. Misirdə, Şamda çox binalar tikmişdir. Heç birində bir qüsur yoxdur. Hamı onun qabiliyyətinə heyrandır. Rumlular onun sənətinə məftundurlar. Çinlilər onun kərkisindən qopan ovuntunu yığırlar. Özü bənna, memardırsa da, minlərlə rəssam ondan sənət öyrənir. Onun tayı bütün dünyada yoxdur. Onun hünərinə çatan, bildiyini bilən yoxdur. Bir baxışı ilə bütün yüksəklikləri təyin edir. Rumlu Bəlinas kimi möhkəm iradə və səbat sahibidir. Həm rəsəd tikir, həm tilsim açır. Göyün sirlərindən, aydan, günəşdən xəbər verir. Şahzadə üçün yüksək sarayı ancaq o, tikə bilər. Belə iş onun əlindən gəlir. Palçıqdan elə bir tağ tiksin ki, göy qübbəsi yalan olsun.

Bu xəbərdən Neman sevindi. O sənətkarı görmək arzusu ilə qəlbi alovlandı. Adam göndərib onu çağırtdı, qızıl gücünə aldadıb Rumdan gətirdi. Simnar gələndən sonra Nemanın qəsr tikmək həvəsi birə yeddi artdı. Fikrini ona dedi və lazım olan hər şeyi hazırlatdı.

Simnar qollarını çırmayıb işə başladı. Dəmir kimi möhkəm əlləri ilə yorulmadan beş il işlədi. Qızıl işləyən barmaqları ilə kəc və daşdan gümüş kimi gözəl bir bina tikdi.

Simnarın tikdiyi qəsr elə bir bina idi ki, bürcləri aya yüksəlmişdi. Bütün yer üzünün qibləsi olmuşdu. Od rəngli, Simnar sənətinin naxışları ilə bəzənən qəsr nazla ayaqlarını altına yığıb oturmuş fələyə bənzərdi. Doqquz fələk onun başına dolanırdı. Cənub və şimal gözəllərinə qütb olmuşdu. Simnarın tikdiyi qəsr Təngi-Luşanı yalan eləmişdi. Onun tamaşası xalqa, yorğun adama yuxu kimi şirin, naxışları susuza su kimi ləzzətli idi. Qəsrin divarına gün düşəndə, şəfəqdən hurinin də gözü qamaşardı. Eşiyi göy kimi gözəl, içi cənnət kimi rahat idi. Divarları süd kimi suvarıldığından, ayna kimi əks salırdı. Gecə-gündüzdə gəlinlər kimi üç rəngə düşürdü: göy, ağ və sarı. Səhər, asimanın göy rəngindən qəsr göy rəngə çalardı. Günəş üfüqdən aralanıb günorta yerinə qalxanda, Xəvərnəq sarayının üzü gün kimi saralardı. Bulud günəşi örtəndə, saray ağ, lətif rəngə boyanardı. Havaya münasib, gah rumlu kimi ağarır, gah zənci kimi qaralırdı. Qısası, Xəvərnəq elə bir qəsr idi ki, günəş də ondan zinət alırdı.

Simnar bu dəstgahlı sarayı tikib qurtarandan sonra Neman ona gözlədiyindən iki qat artıq peşkəş, xələt verdi. Qızıl cahazlı, yüklü dəvələr, müşk, mirvarı, saya-hesaba gəlməyən cavahirat bağışladı. Yaxşı iş üçün bu da azdır. Odunu əsirgəyənin kababı çiy qalar. Xəvərnəq kimi bir sarayı ancaq səxavətli əllər tikdirə bilər. Səxavətlinin əli pulun qənimidir, kərəmin sahibi.

Simnar, o kasıb bənna bu peşkəşləri görəndə, gözü bərəldi və dedi:

- İşə başlamazdan əvvəl bu peşkəşləri, bu hörməti bilsəydim, bu qəsrin bəzəyini indikindən qat-qat artıq edərdim. Daha çox zəhmət çəkib bir qəsr tikərdim ki, illər keçdikcə onun gözəlliyi daha da artardı.

Neman soruşdu:

- Çox muzd versələr, bundan yaxşı qəsr tikə bilərsənmi?

Simnar cavab verdi:

- İstəyirsən, elə bir saray tikim, Xəvərnəq onun yanında heç olsun. Bu, üç rənglidirsə, o, yüz rəngli olsun. Bu, daşdandır, o, yaqutdan olsun. Bu, bir günbəzlidirsə, o, göy kimi yeddi günbəzli olsun.

Simnarın bu cavabından Nemanın rəngi qızardı. Bu hirs qızartısı şahın sənətkara olan hörmətini yandıran qəzəb atəşi idi. Şahın mərhəməti od kimidir. Kənar gəzənlər onun işığını görərlər, yaxındakılar isə yanarlar.

Onun odu gövhər saçan gülə bənzər; önündə olduqca gözəl görünər, qucağına alsan, tikanı batar.

Şah üzüm tənəyinə bənzər. Kənardan

ötənlər ona ilişməzlər. Yaxından ötənləri isə o yıxar; ilişdiyi, sarındığı ağacın meyvəsini tökər.

Neman şah öz-özünə dedi: - Bu hərifi salamat buraxsam, pul gücünə Xəvərnəqdən yaxşı qəsr tikəcək. Mənim ad-sanımı, sarayımın şöhrətini heçə-puça çıxaracaqdır.

Şah bu fikir ilə, öz qulluqçularına tapşırdı ki, Simnarı tikdiyi qəsrin başından yerə atıb öldürsünlər.

Sənətkarın taleyinə bir bax ki, öz əli ilə ucaltdığı torpaq, necə onun özünü torpaqlara salır! İllər uzunu əmək qoyub qəsr yüksəltdi, indi zəmanə onu bir anda qəsrdən yerə salır. Yandırdığı odun tüstüsündə boğuldu. Çətin və gec çıxdığı bir damdan tez yıxıldı. O, binadan yıxılacağını bilmədiyindən, bacardığı qədər uca tikmişdi. Bilsəydi ki, tikdiyi qəsr onun qəbridir, üç qarışdan artıq yüksəltməzdi. Atalar yerində demişlər: elə yerə çıx ki, yıxılanda şikəst olmayasan!

Xəvərnəq sarayının sayəsində Nemanın adı aya qədər ucaldı. Yerlər onu cadu, xalq onu Xəvərnəq allahı [kimi] tanıyırdı.

XƏVƏRNƏQİN TƏRİFİ VƏ NEMANIN YOX OLMASI

Xəvərnəq sarayı Bəhramın uğurlu taleyi sayəsində yer üzünün qibləsinə çevrildi. Yüz minlərlə insanlar onu Çin baharıstanı sayır, ziyarətinə gəlirdi. Görənlər afərin deyir, astanasını ətəyi ilə silirdi. Xəvərnəqin tərifinə su kimi saf şeirlər yazılırdı. Xəvərnəq fələk Süheyli kimi Yəmənə qədər işıq saldı, Ədən kimi dürr saçdı. Günəş və ay ona baş əydi. Onun sayəsində Yəmən dillərə düşdü, İrəm bağçası kimi əziz oldu. O sarayda yaşayan Bəhram da Həməl bürcü kimi dünyaya zinət verdi. Bəhram, Xəvərnəqin damına çıxanda Zöhrə ulduzu şadlıq qədəhini qaldırdı.

Bəhram göy kimi dairəvi bir qübbə gördü ki, eşiyində ay süd kimi işıq salır, yolçulara yol göstərir, içərisində günəş parlayır. Xəvərnəqdə bağ-bağçanın nəfəsi kimi həmişə xəfif külək olurdu. Xəzan yeli ondan uzaq idi. Qəsrin dörd tərəfində cənnət kimi geniş və səfalı bağ var idi. Bir tərəfdən abi-həyat kimi Fərat çayı axır, bir tərəfdə də uca Sədeyr məbədinin ardında yağı-südü bol bir kənd görünürdü. Sarayın ön tərəfi səhra, arxası çəməndi.

Neman bu kəyan dəstgahlı sarayın damından Bəhram ilə tamaşaya durmuşdu; bu cənnət bağının hər yanı yaşıl otlar və qırmızı çiçəklər, lalələrlə örtülü idi. Çöl Şüştər fərşinə dönmüş, göyərçin və bildirçin məskəni olmuşdu.

Neman bağı-bağçanı seyr edir və öz-özünə deyirdi: - Bundan gözəl yer ola bilməz. Burada insan həmişə şad və xoşbəxt yaşar.

Nemanın xristian dinində olan ağıllı və ədalətli bir vəziri var idi. Neman saray haqqında düşünəndə vəzir ona dedi:

- Allahı tanımaq sənin şahlığından yaxşıdır. Sən əsl mərifətdən xəbərdar olsaydın, bu bəzək-düzəyə, dəm-dəstgaha uymazdın.

Vəzirin sözü şaha bərk təsir elədi. Bir od olub onun ürəyini mum kimi yumşaltdı, bir mancanaq olub onu sarayın kəlləsindən yerə atdı. Neman eyvandan aşağı düşən saat, şir kimi çöllərə qaçdı. "Din ilə dünya tutmaz" deyə, ölkəsindən, xəzinəsindən əl çəkdi.

Süleymanlığından əl çəkib pəri kimi gizlənən, insanlardan üz döndərən şahı evində də kimsə görmədi. Zəmanəsinin Keyxosrovu oldu. Mənzər atasını tapmaq üçün çox çalışdı, fayda vermədi. Şahdan bir xəbər verən olmadı. Mənzərin qüssəsi daha da artdı. Müsibətə düşməyinə baxmayaraq, taxt və tacı başsız qoymadı. Ölkəni idarə işinə məcbur oldu. Zülmün daşını atdı, ədalətə başladı. Ölkəni tamam-kamal nizam, qaydada saxladı. Yaxşı və xeyir işləri üçün Yəzdigürd şahdan peşkəşlər aldı və razılıq gördü. Bəhrama Neman kimi, bəlkə ondan da artıq ehtiram edirdi.

Mənzərin də Neman adlı bir oğlu var idi. Bəhram ilə bir dayədən süd əmmişdi. Onlar yaşıd və əziz yoldaş idilər. Bəhram Nemandan ayrı durmazdı. Bir yerdə oxuyar, bir söhbət edər, bir oturub bir durardılar. Biri günəşdisə, biri də nur idi. Heç zaman bir-birindən ayrılmazdılar.

Bəhram o yüksək sarayda uzun illər idi ki, böyüyür, tərbiyə alırdı. Öyrənməkdən başqa heç nəyə meyli yox idi. Çox ağıllı və həvəsli şagird idi. Müəllim ona ərəb, fars, yunan dillərini öyrətdi.

Bəhramın mürəbbisi Mənzər şah isə nücum elmində çox mahir idi. Yeddi ulduz və on iki bürcü, göy aləminin sirlərini ovcunun içi kimi bilirdi. Gecələri yatmayıb ulduzların hərəkətini seyr etmişdi. Bütün çətin mətləbləri Bəhrama açır, uşağın inkişafına çalışırdı. Lövhə və mil ilə göyün və yerin gizli rümuzlarını yazır, başa salırdı.

Bəhram elmlərin əslini bildi, rəsəd elmi və üstürlab aləti ilə göyün sirlərini öyrənirdi. Lövhə və mil ilə fələyin gərdişini açıb göstərirdi. Bəhram dil və yazı elmində kamil olandan sonra silah işlətməyə, hərbi işləri öyrənməyə başladı. Çox çəkmədi ki, at minmək və sürməkdə, qılınc vurmaq, ox atmaqda fələyi heyran qoydu. Bundan sonra Bəhram şirin pəncəsini, qurdun başını qoparırdı. Bəhram miniciliyi və nizə vurmağı ilə sübh şüasını ötürdü. Oxu ilə daşları, ipək parça kimi bir-birinə tikirdi. Cəbə dolusu oxların hamısını bir hədəfə, üst-üstə vura bilirdi. Qılıncını çırpdığı daş, od rəngli su kimi ətrafa yayılırdı. Nizəsi ilə darı dənəsini halqa kimi götürür, şirin boğazından halqa qoparır, qılıncı ilə xəzinələrin qıfılını açırdı. Düz ov vurmağı ilə də hamını heyran qoyurdu. Tükü nişan alıb vururdu. İstər gecə, istər gündüz nişan aldığını dürüst vurardı. Bəxti elə yeyin idi ki, bəzən seçə bilmədiyi hədəf belə oxundan yayınmırdı. Bütün igidlər Bəhramın hünərindən dəm vururdular.

Bəhram belə Bəhram idi. Gah pələng ilə üz-üzə durar, gah şirə hücum çəkərdi. Bütün Yəmən vilayəti Bəhramı Süheyl ulduzu adlandırırdı.

525-ci qəzet.- 2021.- 30 yanvar.- S.12-13.