Mələməmiş quzuları kəsməyək!..

Əkinçilik, yatırım və markalaşdırma mütəxəssisi

(İstanbul)

Bugünlər Ukraynaya atılan mərmilər əslində dünyada bir parça çörəyə uzanan əllərə atılan mərmilərdir. Baş verən son hadisələr qida məhsullarının qiymətini də artırıb. Qısa müddət ərzində heyvan yeminin, ətin, taxılın, günəbaxan yağının qiyməti bahalaşıb. Ukrayna təcrübəsi göstərdi ki bolluq bir göz qırpımında qıtlıqla da əvəzlənə bilər.

Dahi şairimiz Hüseyn Cavid "Kəssə hər kim tökülən qan izini, qurtaran dahi odur yer üzünü" sətirlərini yazarkən bəlkə də ağlına belə gəlməzdi ki XXI əsrdə insanların qarnını doyurmaq qan izini kəsməkdən daha vacib olacaq. Yer üzünü deyə bilmərəm, amma Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev küldən yuva, barıt qoxusundan ədalət, minalanmış torpaqlardan tarla, yağmalanmış bir yurddan təkrar Vətən yaradan bir dahi olaraq tarix yazdı. Qan izini kəsib sülhə yol açan dövlət başçısı İlham Əliyevin azad edilmiş Qarabağın hər bir qarışına göstərdiyi xüsusi qayğı əslində Azərbaycan kəndlisi üçün aqrar dirçəlişə çağırış kimi qiymətləndirilməlidir. Sevindirici haldır ki Qarabağda aqrar sahədə pilot layihələrin sayı gündən-günə artmaqdadır.

KİÇİKBUYNUZLULARIN BÖYÜK PROBLEMLƏRİ

Kolxoz və sovxozların əsas aparıcı aqrar güc olduğu sovet illərində Azərbaycan kəndlisinin həyətində 5-10 qoyun, 1 sağmal camış və 1 inək olurdu. Bu əsrlərdən bəri qədim türk ənənəsi idi. Altay türklərinin "davar" adı verdikləri maral, inək, öküz, qoyun, keçi sürüləri o dövrlər üçün zəruri əmtəə olduğu üçün sonralar rusca da "tovar" mənasını alıb. Hətta çinlilər də at üstündə çobanlıq sənətini qədim Hunlardan öyrənmişdilər. Çünki qoyunçuluq qədim türk coğrafiyasında həm sərvətin, həm də qüdrətin simvolu idi.

Qoyunçuluq otarılmağa bağlı bir sahə olduğu üçün otu heyvanların önünə gətirməkdənsə, heyvanları otlaqlara aparmaq lazımdır. Böyük bir hissəsinin uzun illər işğal altında olmasına baxmayaraq, Qarabağın kiçik buynuzlu heyvan sayında üstünlüyü və yetişdirilməsindəki rolu danılmazdır. Həm yaylaq, həm qışlaq, həm də yem bitkilərinin becərilməsində Qarabağ iqtisadi rayonu sovet dövründə də öndə idi və hələ uzun illər də lider olacaq.

İqlim dəyişikliyi ənənəvi yem bitkilərinin becərilməsinə mənfi təsir edir. Quraq mövsümlər, yeraltı suların çəkilməsi, çayların quruması və torpaq nəmliyinin azalması səbəbilə dəmyə əkinçiliyi (suvarmasız əkinçilik modeli) də iqtisadi əhəmiyyətini itirir. Səhralaşma aran bölgələrində otlaq sahələrinin azalması ilə nəticələnir. Artıq bütün dünyada quraqlığa davamlı yem bitkiləri yetişdirilir. Şərq ölkələrində sənayenin və milli mətbəxin böyük bir hissəsi heyvandarlığa bağlıdır. Bu sahədə qoyunçuluğun rolu əvəzedilməzdir.

Maraqlıdır ki, orta əsrlərdə (V-XVIII) Qərbi və Şimali Avropada qoyun, demək olar, bəslənilmirdi. Avropalıların menyusu əsasən, donuz və balıqdan ibarət idi. Lakin 100 ilə yaxındır ki, vəziyyət dəyişib. Avropalılar qoyunun ticarət üçün ideal əmtəə olduğunu anladılar və yeni ətlik cinslər yetişdirməyə başladılar. Bu sahədə məhsuldarlığın artmasının əsas səbəbi isə əmlik quzuların və dişi heyvanların kəsilməməsidir. Rəqəmlər yalan söyləməz. Əgər diri çəkisi 30 kq-dan aşağı heyvanı kəsirsinizsə, bu, ən azı 40 faiz ətin iqtisadiyyatdan buxarlanıb yox olması deməkdir. Başqa sözlə toğluların deyil, şişəyin kəsilməsi lazımdır. Yoxsa satdığınız quzunun yerinə yeni heyvan almaq mümkün olmayacaq. Çünki yem qiymətləri hər gün artır. Əmlik quzu yemə vərdişi real olaraq ət qıtlığına gətirib çıxarda bilər. Onu da qeyd edim ki, Avropada qoyunçuluq daha çox Qurban bayramın ərəfəsində islam ölkələrinə satış məqsədilə inkişaf etdirilir.

İkinci böyük səhv addım bala vermə qabiliyyəti olan dişi heyvanların - doğar qoyunların kəsilməsidir. Səbəbi nə olursa olsun, damazlıq dişi heyvanların kəsilməsi məsələsinə nöqtə qoyulmalıdır. 100 dişi heyvanı kəsmək 4 ildə ən az 500 quzunun doğulmaması deməkdir. Çox maraqlıdır ki xalq arasında ləzzətli olduğuna görə erkək qoyun əti sevilsə də, market və restoranlarda ətin dişi olub-olmadığını ilə heç kim maraqlanmır.

50 il əvvəlki qoyun cinsləri artıq bu günün tələbinə yetişmir. Məsələn, Almaniyada yetişdirilmiş Qarabaş ətlik qoyunu Şərq ölkələrində də məşhurdur. Bu qoyun süddən kəsildiyində diri çəkisi 23 kq olur. Dişi qoyunlar ortalama 70, qoçlar isə 100 kq a qədər artır. Fransanın Şarole cinsi isə 2 ayda 40 kq a qədər böyüyür. Həm Qarabaş həm də Şarole cinsləri ilə yerli qoyunları mələzləmək ölkədə məhsuldarlığı böyük səviyyədə artıra bilər. Azərbaycanda bəzi yerli qoyun cinsləri az ət, süd və yun verir. Dünya xam qoyun yunu bazarı inhisarlaşma səbəbilə 3 ölkənin əlindədir. Belə görünür ki Avstraliya, Çin və Yeni Zelandiya məhsuldar və ucuz yunuyla liderliyi uzun müddət əlində saxlayacaqdır. Odur ki qoyunçuluqda prioritet istiqamət ətlik cinslərin yetişdirilməsi olmalıdır. Ətlik qoyunçuluq sırf ticari istiqamət olduğu üçün məqsəd günlük canlı ağırlığın 250-300 qr artırmaqdır. Avropada heyvandarlığın məhsuldar olmasının digər səbəbi də keyfiyyətli qulluq və iqlimin əlverişli (sərin və yağıntılı) olmasıdır. Avropalı qoyun yetişdiriciləri üçün ilk şərt qoyunun altının quru olması və onların soyuqdan deyil, istidən qorunmasıdır.

QARABAĞIN YENİ ULDUZ TRENDİ - TƏBİİ YAYLAQ QOYUNÇULUĞU

Yay aylarında qızmar günəşin aran torpaqlarındakı otları yandırıb saraltdığı üçün zəngin yaşıl yem ehtiyacını tam ödəyə bilən yeganə ekosistem - yaylaqlardır. Montana ştatından Altay dağlarındakı Ukok yaylaqlarına, Norveçin Finnmark platosundan Afrikadakı Zambeziyə qədər olan arealda yaylaqlardan istifadə bir çox ölkələrin həyat tərzində var.

İşğaldan əvvəl təkcə Kəlbəcər yaylaqlarına hər il 22 rayonun mal-qarası gətirilirdi. Azərbaycanın ən yüksək ərazilərində yerləşən 100 min hektara yaxın alp-subalp qurşağındakı otlaq və biçənək sahələri Kəlbəcərdədir. Yaylaq ekosistemi xüsusilə südəmər heyvanlar üçün ideal yem mənbəyi idi. Çayların mənbələrini suyla təmin edən bulaqlar torpağı nəm saxlamaqla bərabər, həm də içməli su mənbəyidir. Aran rayonlarında may-avqust aylarında yağıntılar kəsilsə də, yaylaqlarda hər 3-4 gündən bir gələn duman və çiskin heyvanların otarıldığı ərazilərə can suyu verərək qısa zamanda onları təkrar yaşıllaşdırır.

Yaylağın ən böyük sirri təmiz havasında, bulaqların suyunda və günəşlənən endemik bitkilərindədir. Bahar sonu yaylağa köç edən heyvanlarda hərəkət nəticəsində əzələlər və oynaqlar inkişaf edir, möhkəmlənir, qan dövranı yaxşılaşır, heyvanlar təmiz oksigenli hava və ultrabənövşəyi şüalar ilə təmin olunur. Bütün bunların nəticəsində orqanizmin ümumi müqavimət qabiliyyəti artır, xəstəliklərə dözümlü olur, məhsuldarlıq yüksəlir. Həmçinin, heyvanın daxili orqanları - ciyəri, ürəyi, böyrəkləri, bağırsaqları sağlam olur. Dişilərdə mayalanma qabiliyyəti artır, doğum prosesi asanlaşır, balavermə qabiliyyəti yüksək olur. Erkəklərdə isə toxum hasilatı artır və keyfiyyəti yüksəlir. Qoyun ətini ləzzəti onun cinsi ilə deyil, yediyi yaşıl otlarla bağlıdır.

Hesab edirəm ki bu ekosistemdə yetişdirilən - ət, pendir, süd, qaymaq, hətta organik gübrə sayılan peyin də "Qarabağın yaylaq məhsulları" vəya "Qarabağ organik" məhsulları adıyla patentləşdirilməlidir. Məsələn, Avropada patentli məhsullar siyahısında bir çox adda pendir var. İtaliya parmezandan (Parmigiano Reggiano), Fransa isə rokfordan (Roquefort) ildə 2 milyard avro gəlir əldə edir. Bu rəqəm geridə qalmış dünya ölkələrinin hər birinin illik büdcəsi qədərdir. Bu pendirləri ləzzətli edən alp qurşaqlarında günəş şüası almış vitaminli otlardır. Sağım dönəmində heyvanlara heç bir qarışıq yem verilmir.

Bir neçə il əvvəl Türkiyənin Qaraman vilayətindəki yaylaqlarda xınayı rəngdə keçi dərisində pendir görmüşdüm. 700 illik tarixi olan Divle pendirinin qeyri-adi qoxusu və dadı var. Fermerlər bu pendiri 1600 m yüksəklikdəki Toros yaylaqlarında yalnız krokus, kəklikotu, yovşan, yabanı yonca, çobanyastığı, quzuqulağı, dağ laləsi ilə bəslənən qoyun və keçi südündən əldə edirlər. Sonra süd qoyun vəya keçi dərilərinə tökülərək mağaralarda 5 ay saxlanır. Temperaturun stabil +4 dərəcə olduğu mağaradakı bir bakteriya sayəsində dərilərin üzəri zamanla narıncı rəng alır. Pendirin hazırlanmasında yalnız saf qaya duzundan istifadə olunur. Qaya duzu xüsusi yoxlamadan sonra qarışdırılır, çünki bəzən bu sal duzlarda talium, radium, qurğuşun kimi zərərli mineral və ağır metal damarları olur.

Amerikada "Fermadan çəngələ" (From farm to fork) adlı yeni bir trend var. Yaylaqlara heyvan sürüləri ilə köç edən fermerlər yay sonu əldə etdikləri orqanik heyvandarlıq məhsullarını e-ticarət vasitəsilə müştərilərə göndərirlər. Azərbaycanın qaylaqlarında ekspres "Eko-Aqro-Karqo" xidmətləri yaradılarsa bu trendi ölkəmizdə də uğurla sınaqdan keçirtmək olar. Yaylaq mədəniyyəti istər yerli, istərsə də xarici turizm baxımından da geniş təbliğ olunmalıdır.

Qoyunçuluqla məşğul olan təsərrüfatlar bilməlidir ki, Azərbaycanın yerləşdiyi coğrafiya ət ticarəti baxımından əlverişlidir çünki hər il Qurban bayramı ərəfəsində İrana və İran körfəzi vasitəsilə Qətər, BƏƏ, Küveyt, Livan kimi ölkələrə diri qoyun sataraq real gəlir əldə etmək mümkündür. Yaylaq qoyunçuluğunu inkişaf etdirərək Türkiyəyə də heyvan satmaq mümkündür. Türkiyə Qətər və Livana qoyun ixrac etsə də o qoyunların böyük hissəsini Macarıstan, Bolgarıstan və Ukraynadan alır. Son 2 ildir ki, Türkiyənin bütün bölgələrində qoyun əti qiymətləri yüksəlməkdədir. Qoyun quyruğu yağı, mədəsi, qaraciyəri və bağırsağı onun ətiylə eyni qiymətədir. Xüsusilə də Mərmərə, Orta Anadolu, Şərqi Anadolu vilayətlərində. İnanmayacaqsınız amma İstanbul, Adana, Antep kimi şəhərlərdə südəmər quzu quyruq yağı, mədəsi, bağırsağı və qaraciyəri artıq əl altından satılır. Adana və Qaziantepli kooperativlərin hesabatına görə yem qiymətləri bahadır, ucuz heyvan tapmaq olmur. Bu səbəbdən də yerli kooperativlər artıq Makedoniya, Rumıniya, Macarıstan, Bolqarıstan və Bosniyadan quzu əti, quzu quyruğu, mədəsi, bağırsağı və ciyəri alırlar.

Yaxın illərdə Azərbaycanda dişi heyvanların və diri çəkisi 50 kiloqrama çatmamış erkəklərin kəsilməsinə son qoyulmasa, təsərrüfatlar sırf ətlik cinslərə istiqamətlənməsə və ilin 5 ayı örüş məqsədilə yaylaqlardan geniş istifadə təbliğ olunmasa, çox yaxında qoyunçuluq idxala bağlı sahə olacaq.

Etibar RƏHİMOV

525-ci qəzet.- 2022.- 2 aprel.- S.9.