Azərbaycanda inklüziv təhsil: atılan addımlar, alınan nəticələr

Müasir cəmiyyətdə fiziki anlamda sağlam olanlarla fiziki imkanları məhdud olanlar dileması ətrafında fikirlər haçalanır. Bəziləri bu qəbildən olan kəslərin (xüsusən, uşaqların) normal bir şəraitdə yetkinləşməsini, boya-başa çatmasını, bəziləri isə bu işi "alın yazısı", "çarəsizlik sindromu" kimi qarşılayırlar.

Bu mövzuda aparılan müzakirələr, qazanılan hər bir təcrübə yeni nəzəriyyələr üçün yol açmaqla cəmiyyətdə inklüzivləşmə prosesini sürətləndirir.

Bu alternativliyin əsas paradiqmasını isə inklüzivlik mədəniyyətini özündə ehtiva edən inklüziv təhsil təşkil edir. İnklüziv təhsil - pedaqoji fəaliyyətin ən önəmli və örnək bir sahəsi olub, hamı üçün bərabərsəviyyəli təlim-tərbiyə və inkişaf mühitinin yaradılması zəminində başa düşülən anlayış kimi qəbul edilməlidir. Yəni, inklüziv təhsil dedikdə, "xüsusi qayğıya ehtiyacı olan (sağlam imkanları məhdud) uşaqların sosiallaşması və təhsil hüquqlarının yerinə yetirilməsi ilə bağlı inteqrasiyalı təlimə keçidin reallaşdırılmasına yönələn təhsil forması nəzərdə tutulur. İnklüziv təhsil xüsusi kateqoriyadan olan uşaqlar üçün bərabər təhsilalma şəraitinin yaradılmasına, onların sosiallaşmasına xidmət edir. İnklüziv təhsil formasını korreksion - inkişafetdirici təlim təşkil edir. Şəraiti olan ümumtəhsil məktəblərində sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlar üçün (ya ayrıca, ya da adi siniflər tərkibində) korreksion-inkişafetdirici siniflər yaradılır.

Bu gün fiziki cəhətdən sağlamlıq imkanı normal olan uşaqlarla, fiziki bacarıq və qabiliyyətləri ahəngdar olmayan uşaqların eyni prosesdə, eyni münasibətdə bərabərlik prinsipi əsasında formalaşmasının hüquqi bazasını bilməklə yanaşı, onun mənəvi sağlamlıq xüsusiyyətlərini də bir vəzifə olaraq bilməyin əhəmiyyəti böyükdür.

Ölkəmizdə "İnklüziv təhsil layihəsi"nin icrasına 2005-ci ildən başlanılıb. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 3 fevral 2005-ci il tarixli qərarına əsasən "Azərbaycan Respublikasında xüsusi qayğıya ehtiyacı olan (sağlamlıq imkanları məhdud) uşaqların təhsilinin təşkili üzrə İnkişaf Proqramı (2005-2009-cu illər)" təsdiq olunub.

Respublika prezidenti İlham Əliyevin 14 dekabr 2017-ci il tarixli sərəncamı ilə təsdiq olunan "2018-2024-cü illərdə Azərbaycan Respublikasında sağlamlıq imkanları məhdud şəxslər üçün inklüziv təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Proqramı"nda məhz, bu yönümdən həyatımızda humanist münasibətlərə daha nəcib keyfiyətlərlə alışmağın inkişaf strategiyaları öz əksini tapıb.

Rəsmi direktivlər zəminində zamanla səsləşən inklüziv təhsilin hamı üçün aydın və anlaşıqlı olması ilə yanaşı, müəssərliyi də onun prioritetliyinin yeniləşən, modern inkişafa güclü təsiri olduğuna da bəraət verir.

Təhsil sferasında inklüziv yanaşmanın tətbiqinə keçən əsrin 70-80-ci illərində "Xüsusi pedaqogika"nın tədqiqat sahəsi kimi baxılsa da, bu işin əsl metodoloji prinsipləri ölkəmizin müstəqillik tarixinə (1991-ci il) təsadüf edir. Pedaqoji elmlər sistemində "Xüsusi pedaqogika" "Sağlamlıq məhdudiyyətləri olan şəxslərin (uşaq və böyüklərin)" tərbiyəsinin vasitə və formalarının, metod və prinsiplərinin nəzəri əsaslarını işləyib hazırlayan əlahiddə pedaqogika kimi, eşitmə və nitq qabiliyyətindən məhrumların tərbiyəsi və təhsili ilə məşğul olan surdopedaqogika; pis, yaxud da zəif görmə qabiliyyəti olanların tərbiyəsi və təhsili ilə məşğul olan tiflopedaqogika; əqli cəhətdən qüsurlu olanların tərbiyəsi və təhsili ilə məşğul olan oliqofrenopedaqogika; uşaq və böyüklərin nitq qüsurlarını öyrənən loqopediya kimi sahələri ehtiva edən defektologiyanın xüsusiyyətlərini açıqlayır.

Hazırda cəmiyyətdə və onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan təhsildə inklüziv yanaşma modeli pedaqoji prosesin səmərəliliyinin yüksəldilməsi vasitəsi olub, dünya təhsil məkanında pedaqoji fəaliyyətin stimullaşdırılmasının əsas prioritet istiqamətlərindən biri kimi dəyərləndirilir. Yəni, inklüziv cəmiyyət üçün xas olan mədəni-sosial tədbirlərin səmərəlilik dərəcəsi dünya miqyasında təhsilin bütün strukturlarında cərəyan etdiyi kimi, ölkəmizdə də fiziki cəhətdən sağlamlığı məhdud olan uşaqlarla aparılan aktiv fəaliyyət üçün zəruri imkanlara yol açmaqla, hətta, bu sahədə mədəni vərdişlərə qovuşan yolların birmənalı olaraq vahid məcraya yönləndirilməsinə rəvac verir.

Bu gün istedadlılıq və qabiliyyətlilik səviyyəsi ilə fərqlənən şagirdlərin (tələbələrin) yaradıcı tədris prosesinə qoşulmasının xüsusi təhsil paradiqması kimi təhlilinin aparılması, onun məzmununun və işlək pedaqoji texnologiyalarının hazırlanması həm tam orta ümumtəhsil məktəblərinin, həm də orta ixtisas və ali təhsil sisteminin ən aktual problemi olaraq qalır. Xüsusən, inklüziv təhsilalmanın strateji məqsədlərini, vəzifələrini və perspektiv konstruksiyalarını, daima axtarışlar yolu ilə müəyyənləşdirmək üçün tədqiqat həyatına gətirməklə, bu işlərin təşkili texnologiyalarının təkmilləşdirilməsini də vacib edir.

Belə qaynaqların tətbiqi imkanlarını araşdırmağın əksər istiqamətləri ümumtəhsil problematikası kimi qarşılansa da, ali təhsil məkanında da təsbit yollarını inamla genişləndirməkdə davam edir. İndi respublikanın bir çox ali məktəblərində "İnklüziv təhsil"lə bağlı təkidli elmi araşdırmalar aparılır, bu sahədə nəzəri-metodik iş sistemi qurulur.

Bu günlərdə Azərbaycan Dillər Universitetinin Pedaqogika kafedrasının əməkdaşlarının birgə iştirakı ilə keçirilən "Autizm spektr pozuntusu olan uşaqlarla aparılan sosial-mədəni işin nəzəri və təcrübi məsələləri" mövzusunda təşkil olunan elmi seminarın da əhəmiyyəti əsas hədəfə çevrilmişdi. Xüsusən, bu tip pozuntusu olan uşaqlarda qaynaqlanan gərginliyin baş vermə səbəblərini öyrənmək baxımından maraqlı idi. Elmi seminara rəhbərlik edən qurumlarla əlbir işin nəticələrini valideynlər və tələbələr də müşahidə edib, münasibət bildirirdilər. Belə profilaktik və diaqnostik tədbirlərin inklüzivlik baxımından strateji hədəflərini müəyyənləşdirməyə dair təlim-məşğələnin aparılmasının da bu işdə rolu böyükdür.

Mərkəz öz işini müxtəlif diapozonda, geniş formatda aparır. Bu məqsədlə aparılan auditoriyadankənar tədbirlərə xeyli sayda valideynlər də dəvət olunur. "İnklüziv Təhsil Mərkəzi"nin məqsəd və məramı könüllülük prinsipi əsasında qurulmuşdur.

Xüsusən, bu prosesdə istedadlı və talantlı uşaqlarla aparılan metodik iş sisteminin əsas həmləsi sabahın mütəxəssisi olan peşəkar kadrların yetişdirilməsinə sahib çıxan təlimlərin, ustad müəllimlərin səyi nəticəsində elmi nəzarəti gücləndirmək yolu ilə həyata keçirilir.

Mərkəz bir qayda olaraq, nümunəvi Nizamnamə əsasında öz işini tənzimləyir. Qarşılıqlı maraq doğuran məsələləri ictimai qurumlarla birgə müzakirə edərək inklüziv təhsil ideyasının tətbiqi əməliyyatlarını xüsusi səy və qayğı ilə açıqlayır. Mərkəzin operativ iş üsulu, dinləyici dəstəyi, auditoriya şəraiti yüksək zövq və estetik dəyər nümunəsində təşkil olunub.

Bu məqsədlə yeni, innovativ sistemi əhatə edən müvafiq treninqlərin, müzakirələrin, diskursiyaların, müsamirələrin, görüşlərin, konfransların keçirilməsi də müasir dövrün tələbləri əsasında inklüziv təhsil inkişafı üçün uğurlu fəaliyyətdən xəbər verir.

Azərbaycan Dillər Universitetinin əlaqələndirilmiş təcrübəsinə istinadən yaradılmış Mərkəzin rəhbəri pedaqogika kafedrasının müdiri, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, Azərbaycan Təhsil İnstitutunun pedaqogika doktoru proqramı üzrə doktorantı, dosent Nigar Zeynalovadır. O, bu sahədə mövcud yenilikləri müəyyənləşdirən dərslik və tədris vəsaitləri müəllifi olaraq "İnklüziv təhsil" yolunda əldə olunmuş nəticələrin pedaqoji elmə və prosesə inklüziv cəmiyyətin bir töhfəsi kimi dəyərləndirir. N.Zeynalova bu yolda ailə, məktəb və ictimaiyyətin vəhdətinin əsas vəsilə olduğunu dəstəkləyən novator ideyaların təbliği və təşviqini təqdir edir. Bu yönümdən müasir səviyyəli metodik tövsiyələrin hazırlığında digər ali məktəblərlə aparılan əməkdaşlıq imkanlarından bəhrələnməyi də vacib və əhəmiyyətli bir iş sayır. Bunu isə bizdən həyatın özü tələb edir.

Onu da qeyd edək ki, "İnklüziv Təhsil Mərkəzi" Azərbaycan Dillər Universitetinin rektoru, akademik Kamal Abdullanın rəsmi əmri əsasında yaradılıb və müvafiq "Əsasnamə" prinsipləri ilə daimi fəaliyyət təşəbbüsünə qoşulmuş ictimai özünüidarə orqanı kimi təsbit olunub.

Hazırda Mərkəzin iş strukturu, fəaliyyət müddəaları yəni, innovativ üsul və vasitələrlə mükəmməl texnologiyalar əsasında tənzimlənir.

Mərkəzin iş funksiyası "Könüllü proqram" əsasında həyata keçirilir. Bu çərçivə üzrə "korreksiyaedici təlim" ixtisası alan müdavimlər 6 aylıq nəzəri kurslardan istifadə etdikdən sonra "Bərpa-reabilitasiya" mərkəzlərində təcrübədən keçib, işlə təmin olunurlar.

Bu gün Azərbaycan Dillər Universitetinin nəzdində yaradılmış "İnklüziv Təhsil Mərkəzi"nin gələcək strateji hədəfləri yeni təhsil, təlim paradiqmaları ilə çevik iş üsulu tətbiqinə də gündəlik fəaliyyətində diqqət yetirir, inklüziv uşaqlarla pedaqoji ünsiyyət mədəniyyətini novator aksioloji bilik və bacarıqlarla zənginləşdirirlər.

Vidadi BƏŞİROV,

ADU-nun pedaqogika kafedrasının dosenti, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2022.- 8 aprel.- S.14.