Yaddaş ağrılarının toplusu

İstedadlı yazıçı-pubisist, savaş mövzusunda çoxsaylı əsərlər müəllifi Zemfira Məhərrəmlinin "Bədii düşüncədə Qarabağ" kitabını oxuyarkən bir daha əmin oldum ki, dünyanın harasında baş verməsindən asılı olmayaraq, müharibənin yalnız bir üzü, bir sifəti var. Bu elə bir simadır ki, millətindən, irqindən, düşüncəsindən asılı olmayaraq, insanları eyni dərəcədə incidir, həyatını, xoş güzəranını əlindən alır, arzu və diləklərinin üstündən qara xətt çəkir. Ölüm-itim, qan-qada olan müharibələr şəhər və kəndləri viran qoyur, xarabazara çevirir, uşaqlar ata-anasız qalır.

Müəllif bu kitabında öz yaradıcılıq məziyyətlərini ilk növbədə gözə çarpdırmadan çox təvazökarcasına davranıb. Yəni öz orijinal yaradıcılığını kitabın ön səhifələrində yox, sonuncu bölməsində yerləşdirib. Qələm dostlarını daha öndə görməsi, onların ədəbi uğurlarına sevinməsi və yaradıcılığına kitabının ilk fəsillərində yer verməsi Zemfira xanımın söz adamlarına - həmkarlarına ehtiramının təzahürüdür. Mən isə belə bir sayğılı münasibət sərgiləyən müəllifin bədii nümunələri barədə fikirlərimi öncədən, kitabda toplanmış publisistik yazılarından, esselərindən daha əvvəl bölüşmək istəyirəm.

Əbəs yerə demirəm ki, müharibənin bir üzü var və dəhşətli hərb qovğaları düçar etdiyi fəlakətləriylə bütün xalqlar üçün eynidir. Bir neçə il öncə beynəlxalq poeziya festivallarından birində fasilə zamanı insanlardan uzaq gəzən, daim spirtli içkilər içən gənc bir yazıçı diqqətimi cəlb etmişdi. Onun bu halının səbəbini soruşanda dedilər ki, o, əslən iraqlı yazıçı Kazım Xəncərdir, hazırda Fransada yaşayır. Onu da əlavə etdilər ki, taleyində müharibə acılarını yaşayan insandır, doğmalarını, yaxınlarını savaşda itirib. Sonra onun "SOS: bir torba məzar tapılıb" adlı real faktlara əsaslanan hekayəsini oxudum və çox ürək ağrıdan həyat hekayəti ilə qarşılaşdım. Deməli, qəhrəmanı polis idarəsinə çağırıb deyirlər ki, qardaşının cənazəsinin qalıqlarını tapmışıq, gəl onları apar.

Hekayənin qəhrəmanı müharibədə şəhid olmuş qardaşının torbaya yığılmış sümüklərini əzablar içində polis idarəsindən evə gətirir. Bu torbanı əlindən yerə qoymur, avtobusda torbanın əvəzinə də pul ödəyir - qardaşının gediş haqqını verir. Hansı ki, bu jesti daim mərhum qardaşı edərmiş. Evə gəlir, sümükləri evdə divanın üstünə qoyur. Öz-özünə pıçıldayır: "Bəla, dərd ondadır ki, indi qardaşım həm bizimlədir, həm də bizimlə deyil".

Bitən müharibələr də belədir: Onların fəsadları, qalıqları daim bizimlədir, bitən savaşların bəlaları müdam könül məskənimizdədir. Göründüyü kimi, müharibənin belə acıları, üzüntüləri var, belə ağrılı gerçəkliklər qaçılmazdır. Bu bədii nümunə ilə Zemfira Məhərrəmlinin kitabında verilmiş Qarabağ hekayələri arasında bir ruh yaxınlığı gördüm. Zemfira xanımın savaş hekayələrində otuz il çəkən qanlı münaqişədə, hərb qovğasında üzləşdiklərimizin bədii təsviri ilə qarşılaşırıq. Bu yeddi hekayə bütövlükdə Qarabağı itirməyimiz və onu şəhidlərimizin qanı, igidlərimizin hünəriylə yenidən qazanmağımızla bağlı bir silsilədir. Əgər "Sevgimi neylədin, Daşaltı dərəsi?" adlı hekayə Birinci Qarabağ savaşının dəhşətlərini xatırladırsa, "Şuşanı aldıq, Şuşa azaddır" hekayəsi Zəfər savaşımızın bizə yaşatdığı sevinc, fəxarət duyğusunu çatdırır, yada salır.

Bu bədii nümunələr o kədərli, nisgilli çağlarımızla bərabər, həm də qürurlu bu günümüzün hekayətləridir. "Qırxqızın qırxbirincisi" adlı hekayət o sönük illərin, çarəsiz qaldığımız, xəcalət sindromundan qurtula bilmədiyimiz dövrün inikasıdır.

Müharibələr daha çox amansızlığı, qəddarlığı ilə yadda qalır. Fəlakətlə üzləşən ailələr itkin düşən dirilərinin qaytarılmasına sevindikləri qədər, şəhid olmuş doğmalarının cəsədlərinin tapılmasına da şükür edirlər. Laçın işğal edilərkən əsir düşmüş Səmanın Xankəndindən gətirilmiş cəsədi torpağa tapşırılanda el-oba göz yaşı axıtmış, doğmaları heç olmasa, bununla təsəlli tapmışdı. Axı, itirdiklərini qaytarmaq, əziz insanın məzar yerini bilmək belə insana əslində, az da olsa, sevinc yaşadır. Hətta həmin ağır itkinin hansı formada qaytarılmasından asılı olmayaraq.

Bu kitab taleyimizə yazılan otuz illik savaşın başlanğıcından Vətən müharibəmizədək olan bir dövrü əhatə edir. Xalq şairləri R.Rza, X.R. Ulutürk, F.Qoca, Xalq yazıçıları Anar, Elçin, sonrakı nəslin təmsilçiləri F.Məmmədli, S.Səxavət, E.Hüseynbəyli, R.Məcid, Elxan Zal, A.Abbas, Q.Nəcəfzadə, Q.Ağsəs, V.Bəhmənli, T.Vavid, N.Məmmədli, gənc yazarlar X.Rza, E.Piri və digər qələm sahiblərinin yaradıcılığında Qarabağ mövzusu müəllifin yazıçı tənqidinin diqqətini cəlb edib.

Kitabda ümumən 32 yazarın, həm də müxtəlif yazı üslubuna malik qələm adamlarının bədii mətnlərinə istinad olunub. Bu, araşdırmaçıdan böyük zəhmət, qətiyyət istəyir. Çünki ayrı-ayrı yazıçıların əsərlərini oxuduqca fərqli ovqatlara düşürsən, sonra isə həmin ovqatları bir kitabın məcrasında birləşdirmək qələm adamından zəhmət tələb edir. Əslində bu, zəhmətdən də çox, böyük səbrin nişanəsidir. Bu əmək mənə "Nizami Gəncəvinin əsərlərinin el variantları" kitabındakı "İsgəndərin balıqlardan xərac alması" adlı nağılı xatırlatdı. Deməli, İsgəndər dəryalar padşahından xərac istəyir və imtina cavabı alır, belə olan təqdirdə o əmr edir ki, qoşun dəryadan suyu qablarda daşıyaraq boşaltsın və nəticədə dəryadakılar üzə çıxsınlar və cəng başlasın. Dəryaların hakimi əyanlarından soruşur ki, gedin baxın, görün dəryanın suyunu yavaş-yavaş boşaldırlar, yoxsa sürətlə? Cavab gəlir ki, qoşun dəryanı səbrlə boşaldır. Bu xəbəri eşidən dərya sultanı təslim olur. Çünki ordu dənizi tez boşaltsa yorular, gec boşaltsa isə iş-işdən keçmiş olardı. Dəniz hökmdarı fikirləşir ki, səbrlə boşaldırlarsa, deməli, istədiklərini əldə edəcəklər. Yəni səbrlə hər müşkülü asan etmək olur. Haqqında danışdığımız kitaba sərf edilən zəhmət mənə bu nağılda söylənilənləri yada saldı.

Zemfira xanım Qarabağ dərdimizdən bəhs edən, lakin fərqli yazı üslublarında qələmə alınmış əsərlərə araşdırmaçı gözü ilə baxıb, bu bədii mətnləri təhlil süzgəcindən keçirib. Ən müxtəlif imzalar isə fərqli zövqlər, fərqli yanaşma deməkdir. Belə kitablar nə qədər çox yazılsa, Qarabağ həqiqətləri, erməni vəhşilikləri təfərrüatı ilə üzə çıxar.

Vaqif Poeziya Günləri çərçivəsində Şuşaya səfərimiz zamanı o müqəddəs şəhərimizin küçələrində gəzişərkən divarlarda müxtəlif məzmunda əsgər yazılarına rast gəldik. Bir yol işarəsi lövhəsinin üstündə yazılmışdı: "Polad prospekti". Bu, Şuşanı qanıyla, canıyla alanların arzularının ifadəsiydi. Başqa bir divar yazısını oxuyanda kimsə: "Nə çox hərf səhvi var" - söylədi. Qələm dostumuz Seyfəddin Hüseynli isə dedi ki, "o cür hərf səhvləri edənlər çox böyük tarixi səhvləri düzəltdilər: çoxlarının düzəldə bilmədiyi səhvləri..." Zemfira Məhərrəmlinin "Şuşanı aldıq, Şuşa azaddır" hekayəsinin qəhrəmanları Fərid, Ərtoğrul, Bəhruz, Pərviz kimi...

Fərid HÜSEYN

525-ci qəzet.- 2022.- 9 aprel.- S.15.